Ke Au Okoa, Volume VI, Number 37, 29 Kekemapa 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 55. A i ka hina ana mahope o ke kani ana o ka leo ona manu. ''i-uha ka waa." No ka luhi pu o ka Moi, ua kaulana mai kekahi kanaka akamai i ka pana pua no o Oahu, o Maileie ka inoa, a oa hoouoa aku o Keawenuiaumi, ia Kukuihewa i ka Moi o Oahu e hoouna mai ike kanaka kaulana i ka paan pua, a ua ae mai o KakuiLewa i aa kanaka pana pua nei, aka, i ka hiki ana o ua kanaka nei i Hawaii, a ua hoohaaohano nui mai o Keawenuiaumi ia Moilele, a i make na manu hoopuha waa, alaila e lilo ke kaikamahine alii a Keawenuiaumi i wahine na ke kanaka pana pua akamai ke ku na manu. O kekahi keiki akamai no Kauai mai oia, a oa pakela kona akamai mamua o Mailele, a ua hiki inua nae oa keiki nei o Kau«i i Hawaii, a ua hele i ka nahelehele n Hawaii mii Hamakua aku a komo i ka naheleheie o Hilo a hiki i Laa, a ua ike i na kahua kalai waa a ke'lii Keawenuiaumi i noho ai i ke kuahiwi i ke kalai waa, aka, ua paa na'lii i ka hoi i kai ao ke kakali ana i ke kanaka pana pua akamai, a ua hiki o Pikoiakaalaia ke keiki akamai ika pana pm o Kauai. Ua alakai ia ua keiki nei e kona kamaaina i ke kahua kalai waa, aia hoi na kaumaha ua keiki nei i ka hulu oo ame kona hoahele. A hiki laua nei i ke kuhua kalai waa, a e noho ana no kahuna kalai, aia no ke keiki o Kauai, ua makaukaa i kana mau kakaka kikoo a me kana eke pana pua. A ninau akn Ia ke keiki Kanai i kahi e kau ai ona manu, a ua hoikeia mai e na kamaaina i kahi e kau ai o na mann, aia i ka wekiu i koki e kau ai na manu. a i ka nana ana ha-i ka a-i, niua na maka i ka poioiu iluna, a • noloila, olelo aku la ua keiki Kauai nei i kahuna kalai waa. " Aole e kn na manu i ke kanaka pana pua o o.ihn, ua kamaaina no au ia ia a me ka lele o kana pua, a ina e pana oia i kana pua, alaila, e lele no ia mai ka honaa a kela pukui la, alaila, hoi ka pua ilalo, alaila hana ulili ae; a hiki ilaila, alaila hana ulili hou ae, alaila ua makan ka manu, a ua eena, a lele e, aole e ku i ka pana. Ina oke keiki o Kaoai, alaila, oia ka. uiea e make ai. Aka, ua hoopaapaa ike ole mai ka lehulehu, a ua hoom»nao kekahi poe, aka, aa nalowale aku la o Pikoiakaalala i ka nahelehele,

I ka hiki ana o ke kanaka pana pua o 9aha i ke kahua kalai waa, a o ke alii Keawenuiaumi, a me na'lii a rae ka poe makaikai do ke kaulana o ke kanaka pana pua, a me ke kaulana o na manu hoopuha waa, o Keawenuiaumi. a o na wahine a me na kaikamahine alii aka Moi. (Ja hohola ia na kumoena e noho ai ike kahua no ka pana ana i na manu. Ika pana mua ana ake kanaka pana pua o Oahu, o ka lele no ia o ka pua a hiki i kahi a ke keiki Kauai i kuhikuhi ai, alaila pau ka lele ana oka pua iluna, a hoi iho la ilalo, alaila hoomaka iho la ka hana o ka ulili, a hiki i kahi i kuhikuhi ia, alaila, ho omaka iho ia ka pana aoa o ka paa kao, a o ka lele no ia a hiki i ka lua o ka nuu i kuLikuhiia, alaila, boi hou ilalo, alaila, hoomaka hou ka ulili, a ua kokoke i kahi o ka mauu e kau ai, aka, ua lele ka manu, a ua noke ke hookoele i ke oki i ka laau koa, a ua lele loa aohe hoi mai. Alaila hele aku la ka poe kahuna i lohe pono i ka olelo a ke keiki Kauai i kuhikuhi ai, a he oiaio loa kana mau olelo a pau, aua hookoia kana mau olelo. A hai , ak la imua o Keawenuiaumi, me ka olelo. " Ua hewa makou i ka lani, a ia oe e ke alii. Ua hiki mai kekahi keiki opiopio maikai i ke kehua kalai waa nei, aia ma kona lima kana kakaka a me kana aa pua, a ua olelo mai imua o makou, aole e make na hoapaio o ke ' 'lii o oukou, no ka mea, i ka pana ana o ka pua ana, alaila, e lele ae no ka ikaika o kana pua a hiki i kela wahi, alaila, hoi hou iho no ilalo, alaila, e hann hulili aku oukou, a pela aka, a peln aku, aole e make na hoapaio o ke'lii o oukon. Hookahi wale no mea e maJie ai o ke keiki Kauai, a o ua keiki la ua kaumaha i ka hulu o ka oo me Ica mamo, a elua laua." 1 mai la ke alii, aia mahea ko laua wahi i hele ai ika pana manu ? Aole i ike ia ko laoa wahi i hele ai, aia paha i uka Olaa, Mokaulele, a i Punaewa, aia paha i uka o Kahupueo. Olelo koke «iku la ke alii. " £ huli koke aku ka poe kia. manu, a me ka poe pahele manu, a me na kamaaina i maa i kahi o ka lehua a me ke kula mano, a e lawe mai ia ia imua o'u, a i make kuu iohu hoapaio, alaila, e lilo kuu kaikamahine alii i wahine nana, a e hoohanohano loa aku au ia ia." Aka, aole i emo.ka poe kamaaina oka nahelehele o ka puana ana aku i kela nlu lehua i keia moku lehua o ka waokele, a ua loaa aku la ua keiki pana pua nei o Kauai, a ua lawe ia mai la imua o Kenwonuiaumi, ka moi alii o Huwoii Oltio aku la ke olii. " E hiki nnei ia oe ko lanakila malunaokuu mau enemi ?" I mai la ke keiki o Kauai. He

mea paani, wule no ia na k;imalii o ko oiakoa

aina. Ninau mai la ke'lii, nohea oe, a o hea kou 'niaa ? Olelo mai !a ke keiki, o Kanai ko'u aina, a o Waialeule ke kuahiwi, a o Kbhalekuakane kahi kapili manu. ī hiki anei ia oe ke make kuu mau hoapaio ? " E make 110 laua "

Alaila olelo aku la ke keiki o Kauai i kahuna kalai waa e hoomakaukan na koi i ka lima, a e kua aku i na laau' nui koa i manao ia oia na waa o ke alii, a loknhi like ae ln ka halulu o ka leo o koi a kahuna oki waa, a kahuna kua waa me ka hakikili o kaikumaumaua o ka halulu me he hekili la, a i ka lohe ana o na manu i ka paapuiina o ka hinao ka aui o na laau waa, alaila lele mai la ua m»u manu nei a kau iho ia i koki i ka wekiu o ua mau laau koa nei, a o ke keiki Kauai hoi, aia no oia ke noho aku nei i kaanua, a he poi wai, aia ke aka o na manu iloko o ka wai, a ke nana nei ke keiki Kauai ine ka makaala loa i na manu, a i ke olokea ana o na' a-i malnna o ka a-i o kekahi manu, aia n» ilalo ka maka oke keiki Kauai. Ke olelo hoonaaikoia nei kela kanaka keia kanaka, ke hoohuahua aku nei, aia wale no ka ilalo ka maka, ka inoa hoi o ka nana o na maka iluna a ike pono i kaulana a manu, alaila pana pololei aku, alaila ku ka munu, aioha mai no hoi o Huahuanana, aia na'lii a ine na makaaioana ke wawa wule la no na olelo. He aia ana ka kekahi poe ua ku na manu ma ka a-i e, ua ku na manu elua ma ka a i e, na olokea ia na a-i o na muna, a i huli like ae ia ka hana o na maka o ka ahakanaka e nana, ua ku ae la mai ka ai o kekahi mauu a puka maluna o ka a-i o kekahi manu, a ua piha ka nahele i ka walaau me ka pihepihe i na leo olioli he nui, a ua lele aka ua mau manu nei i ka lewa lani, aka, ua alualu ia aku keia mau manu, aka, he mau mann kupua lau» o Kanikawi a me K»nikawa, aka, ua olelo kekahi poe, ua make keia mau mnnu, aka, ma. ka moolelo a kekahi poe aoie i make, ioa i make ina ua waiho ia mai £kona kino i mau hoike i keia ao a kakon e noho nei, e hke me ka nui o ka Keawenuiaumi mau mea hoike i ke ao nei. A lele akn i ka lewalani o Kanikawi a me Kamkawa na enemi o Keawenuiaumi me ko laua ku ana i ka pua a Pikoiakaalala ke keiki a Alala a me Konkou ka makuahine no Kauai o Lihue. Ua hooko aku o Keawenuiaumi e like me kana miu olrlo mua, a ua haawi aku oia i kana kaikamahine a me ka hoohanohuno, a ua lilo ia ia ka aina pana pua o Hawaii a punf. Aia a lele i ka lewalani na enemi o Keawenuiaumi me ko laua hoi ole mai, ua loaa mai kekahi kanaka akamai i ku kapiii waa, a me ke kuawaa, o Lulana ka inoa, no Kipalinlu o Maui. Ua ike ia ke akamai o keia kanaka, aia ma kona pii ana i uka, oia kekahi mau koa nui laona ole mai e ku ana ma kela aoao a ma keia aoao o ke alanui e hele mau ia ai e kaoaka, a o keia mau laau koa nunui, he mau laau puha, a oia ra auolo kalai a kahuna kalai waa e noho ai, a i ka pii

ana o keia kanaka maiihini, a hiki i kahi i ku ai ua mau laau nei, a ike ua kaoaka nei, alailu, 01010 akn la i kahuna kalai waa a Keawenuiaumi. Eia ka hoi na waa maikai o ke alii, be mau waa iho ole keia. Olelo mai hoi kahuna kalai waa a kealii. "Nawai hoi e hor>lilo i keia mau koa. puha i waa, he mau auolo kalai waa keia no kanaka pii manu, a me kahuna kalai waa." Olelo aku o Lulana, he mau waa luhi ole keia, aia no ka waha ua hamama kahiko no, a he mau waa iho la keia, ua lele ka ibo o ka waa ma ka ihu a ma ka hope ma ka waha o ka waa, a he mau waa iho la, aole e loaa iki ke kina o keia mau waa, a o na waa keia o ke alii, ua hemolele. 0 ka hoomaka no ia o ke kua ma kahi i kuhikuhi ia e Lulana, a pau elua i ka hina ila-

In, a mokuua lala ka mahele, a me ka eulu, hohole ka ili owaho, a pau i ka palepalo, a pnleha owaho a 'pau, hoolue a pau,- kau kikono owaho a pau na aoao, hamo na aioa o mua a me hope, hoohuhi ka waha iluna, ka kakai niao, ua lele ka ibo ma ka waha he paulua, kupa ka v?iha, ua hamnma kahiko no aole i nui ka hann, a ua pau koke ka hana, a ua ike, aole he mau waa i ike ia mamua i ke au o Umi a me na'lii kahiko e like me na waa o Lulana, a lawe ia aku la ka olelo a lohe o Keawenuiaumi, aia na waa maikai iho a Lulana, a he keu aka maikai hemolele, aole i ike ia na waa maikai i ka wa kahiko e like me keia mau waa, he iwakalaa aoaua ka ioa, a he anana iwilei ka hohoou, a i ka lohe ana o K'eawenuiaumi i ke kahuna kalai waa akamai lua ole. " Alaila, ua lele oia i ka hou oli ame ka olioli." Aole manawa, ua pau ua mau waa nei i ke kupa ōloko o ka waha, a ua makankau no ke kauo i kai, a o ka hiki ana o keia mau w«a i kai, o Keawenuiuumi, o na'lii ame na kankaoalii, a me na mnkaainaoa ko poo nnna i knuo i ua man waa nei i kai <i Hilo, a ua lilo o Lulana i pnn»hele, a ua hoolilo aku o Eeawenuiaumi i aiii, a i luna maluna o ka poe kahuna kalai w&a a puni o Hawaii.

No ki imi ana\ a KeaiwanulaUnū ia Pakaa

I ke kapili ann o Lulana a me na kahuna a pau i na waa o Keawenuiaumi, a paa i ke kapili i ka laau a me na pono a pau o na waa alaila hoopili ka waa me kaekeai, alaiia, kua

oa na iako o ua waa, a paa na iako nui oloko eha, a o na iako elua i na umi ona umii o mua a ue hope, alaila, kau iho iik palepale maluna o na kuaiako maloko a m»waho, a me īia pani īnamua q ke kua poi, a ma ka uma o na laau hope oka waa, a paa ia i ka holo aha ia, alnila, hahau ka pola iwaenn konu o na wna, maluna pono o ka pio o na kuaiako, aia maiuna nlaila e kukulu ai i ka halealii e moe ai na'lii iluna o ka pola, a ua helea aha ia a paa e hike me ka luukia ana o na iako, aia ma ka iako nui i ki pepeiao nui mawuena, aia ma ia kua iako ke kukia o ka pea, a pau na hemnhemn o ka waa i ka liuliuia, alaila, o ka makaukau koe o ka. holo oka waa i ka moana. Ika holo ana mai o Keawenuiaumi e in>i i kana kauwa ia Pakna, hepoealii walt no na kanaka o kona mau waa, a oka poe ikaika i ka h"e waa, a me na kauaka i kaulana i ke akamai i ka hookele ; a o na hookele i ka hoeuli o na waa, oia no o Hookeleihilo laua o Hookeleipuna, a oia na eo mi o Pakan i hoohalahala ai, a ku a mahuka malo a holo aea i kahi eku ai ks. makaia, a me ka hooluhi pn i kooa haku. I ka wa i huli mai ei o Keawenuiaumi i kana kauwa ia Pakaa ; 0 Kihaapiilani no ke alii moi o Maui, a o Kuihewa no ke alii moi Oahu. Aua kaulana ke kulai o i<a auwaa o Keawenuiaumi a me na'lii a pnu o Hawaii, he auwaa huh ike kauwa punahele a Keawenuiaumi, o P.ikaa ka inoa, a oua kauwa nei o Pakaa, ua lohe e imi mai ana i»ia, ua hooikaika oia i ka mahiai me ka hoolimalima 1 na kanaka o Kalae a me Kalaupapa 8 me koBūse i ka i-a, a e Uwaia mau ana ua kanaka nei i ka i-a, a ku ka pilau, a hoolimalima aku la he mau mala pulu ualu elua, a elua mau mala ko, e momoe like ana mai uka ae o Punakou a hoea i ka piko komohana hema 0 ke kahua maika o Maunaloa, a he mile paha ka loihi o na mila uala a me na mala ko, a ua hapa mile paba ka laula o na mau mala a Pdkas, a ua hoomakaukau maa oia i ka mahiai ana iloko o na malama o ka Hooilo 1 ka wa nui o ka ua, o ua aina kula la, a he *>ina momona i ka wa ua nui, a no ke one puehu, a he lepo lebu ke poo o Maunaloa, a ua nui ke kupa oka uala a me ke ko, a na nui io no. I ka holo ana mai o Keawenuiaumi mai Hilo mai a pie i Kapuekahi no Hana a mai Hana mai a i Kaholui no Wailuku, a halawai pu me Kihapiilani ka Moi o Maui, no ka mea, e hana ana o Kihapiilani i ke knapa 0 Mauooi, a be moana kai mawaena o Kaipunla a hiki i Kanaha, a e pnpoi ana ke kai 1 Mnuoni, a ua halawai pu na'iii Moi elua, a no ka bui aloha pu ana. A haalele o Ke? wenaiaumi ia Kihapiilani, a pae i Kaonakakai no Molokai, a i kekahi kakahiaka e lele loa mai ai i ka moana o Oahn, auwaa kaukahi ia lakoa ka maka mua o ka holo moana, a o kaolua mai o na'lii aimoku, a o na waa kauloa mai o ka Moi o Kenweouiaumi,

oia hoi ka waa o ke alii ua paa i kualuula, oia ka ka hoailona o ka wae o na'lii, ua kobiko ia ka pai olalo o ka pe*, a me ka pou. a me ka pio o ka la pea i kualuula, a i ka oana aku ka, i ka waa o k« alii o ka wa kahiko, 110 eehiß me ka weliweli a na kuhiluwa pinepine ke keiki kuaaina a Pakaa, i ka auwaa

o na'lii aimoku o Hawaii, a ua knhihewa no o na waa o ke alii moi o Hawaii, a ua olelo e no kana mnu mapuua olelo, aka, ua kaua mau ka makuakane, aole ia o ka waa o ko haku, o ka waa ia o ke'lii o-Hilo o Kuluko•ua a pela aku. Ua nauuao keia keiki, a ua makankau i ka hoopaapa olelo, a ua akamaī loa ma ka hookele moann, a oa paanaau loa ia ia na makani o ka aina a roe na makani o ka moana, a ua akamai loa i ke. kilokilolani, a ua akamai loa i ke ano o na ao a me na boku, a ua naauao loa i ke aoo o ka pil ana o ke au iluna a ilalo, a me na la au pale iwaho, a me na la e pale ai ke au i ka aina, a oa maopopo ka puka ana o kela hoku hookele waa, a me keia hookole i kela manawa i keia manawa o ka pō mai ke ahiahi a hiki i ke kakahiaka, e ua ike ia na malama a me na la makani ino iloko o kela malama a o keia malama iloko o ka makahiki, a e like me ke akamai o kona makuaknne, a pela no ke akamai i loaa i kana keiki ia Kuapakaa. [Pehea la ke aknmai a me ka poe i kapaia o keia maoawa he poe nnauao, un ku like aoei ko lakou naauao e like me ko Kuapukaa, a o ka waiwai hea la o Molokai o ke aupuni ka i uku ia ia Pakaa no ke ao ana i kana keiki."] Maloko o na olelo a me na na kiauau a me oa m>*le a ka poe hookele waa o ke'lii moi o Keaweuuiaumi, a me kiauau o na hookele o kela anwaa o keia auwaa o na'lii, ua hauleule kekahi mau makani, a ua loaa no ko Hawaii mau makani a puoi ka aina. {Aolt i pau.)