Ke Au Okoa, Volume VI, Number 36, 22 Kekemapa 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

. HELU 51 „ A lele aku la ke kaikonane a papani i ka waha o ke kaikūahine,: hamau mai uwe oe auhea ke kane .a ka.ua, aia oo iir.ua, e kii ae au, a kii aku la o Koi, a ala'-māL; la. 'a ike mai la i ke kaikoeke a kahi no a -halawai, a lele mai la e uwe, a papani aku la i ka waba, e ala unnai auanei na keiki a kaua. O ka la no ia a halawai me ke kaikuahine, i aku la o Koi. Auhes olua, ua hele mai nei au e halaWai pu me olna, ua lawe' mai nei au i ka Haku o kana e nalo ia kakou. Elua olua hookahi au nalowale na iwi o ka haku o kakou, o ka lua huna aia nei, ilaila e huna ai. O ka lawe no ia o Koi a me ke kaikoeke i ka <ua huna a ua kaikoeke nei. no ka mea, oia ke keiki o na pali hulaana, ao ke kaula, a o ka aulima, aunaki me ka pulupulu, a me na makaukao a pan, a o ko laua lawe no ia i ke kino kapapaa o Umi-a-Liloa, a hiki i ka laua wahi i huna ai i ba pali |ele koae. [He nui na mea i oleloiā,akfr, aole be hoike maopopo, ua olelo ia ua make pu ke kaikoeke o Koi, a ua hookuuia i ka pali a m*ke loa. eia ke kumu, o hai ia e ke kaikoeke"]. ■ I ka hoi ana mai o Koi wale do ka i 'noi mai, olelo aku la ke kaikuahine o Soi. " Ua hana lokoino aku nei paha oe i ka makua o na keiki a kaua." " Hamau, o na iwi .o ko kaua haku ka kaua mea huna a nalo, a e noho e ai i ka waiwai o ka aina.'.' Ua oleloia, ua lawe no o.Eoi i na iwi o Umi-a-Liloa i Mani. Ua oleloia ua huliia na iwi o Umi-a-Liloa, aole i ioaa iki Ua hoouka no o Koi i ka waiwai o na pali hulaana ia po no, me ka ike ole ia mai e kauhale, a boi no i ilaui ia po. JV*a'Zu mahope o ha make ana o Umi-a-Liloa, o ke aupuni o Hawaii.

II ka m ike ana o Umialiloa ke'lii i kuapapanoi ai ke aupnni o Hawarii, ua kauoba o Umialiloa i ke aupuni o Hawaii no kana mao ' keikikane elua me Kapukini, ke kaikamahi | ne a Liloa ka Moi o Hawaii. O Keiiioka- * loa a Umi, a me kona kaikaina o Keawenuiaumi, o laua elua na hooilina elaa o ke aupuni o Hawaii. Iko laua noho alii ana no ke aupuni o Hawaii, ua maheieia o Hawaii i oa apana noho Mui elua. O Kealiiokaloa ka hooilina o ke aupuni i noho alii ma Kona Hawaii, a o Keawenuiaumi ka i noho alii ma ' Hilo no Hawaii, a o ka nui o na keikikane a me na kaikamahine a Umialilou, ua kauoha . ia lakou a pau e noho alii malalo o na boot ilina alii oke aupuni. I I ka noho alii ana o Keawenuaumi ma ka ' apana elua, a o Hilo ke kulanakauhale alii, he alii lokomaikai o KeawenuiHŪmi, a he ' alii malama i na'lii a me na kanaka, a ua hoolaha nui oia ina keiki alii, ahe aiii imi nui i ka poe naauao o ka aina, na imi oia i ( poe kakaolelo oaauao no ka aina, a ua imi oia i ka poe papa hulihonua, a i ka poe kubikuhi puuone, a i ka poe kilokilo honua, a ki- ' lokilo lani, a ua imi oia i kapoe akamai i ke kalaiaina, a i ka poe ikaika i ka hoe was, a i ka hookele moana, a ua imi akn i ka poe ka- ' lai waa, a i ka poe akamai i ka hōolana waa, j akamai ika hulipn, aua imi aku oia ka poe akamai i ke kaakauB, a me ka- hana e makaukau ai na- mea a pau e pili ana i ka hoor ponopono ana oke aupuni ; a ua oi aku ka niakaukau o koha hooponopono ana i ke au- : pnni. Eia kekahi ; Ua imi oia i poe a-ipuupuu i omaukau loa i ka lawelawe ana i na mea ai, a me na mea iou, a'me ka malama pono ana i na mea aahu o ka Moi Alii, a me ka imi ana i na wahine loaa i ke kuku a me ke kapala, a me ka hooluu L na wai ala, a me ua kirpa aahu o ke al-ii i hooluu ia i kela wai hooluu wai ala i keia wai hoolun wai ala e paoa ai na mea aahu oke alii. Ua lawe ka Moi Alii o Keawenui-a-Umi i na wahme be lehulehu loa i muu'wnhine alii nana, mailoko mai o na kaikamahina alii a Umi-a-Liloa, a - mailoko mai o na moopuna a Umi-a-Liloa, a me na hanauna alii a pau, a ua nui na keikiknne ame na kaikamahine i hanau mai na Keaweoui-a-Umi, aua lilo lakou i mau ku- * puna no na'lii ame na makaainana. JVo Kealiiokaloa ; O Keuliiokaloa ke keiki hiapo.a Umi-a-Liloa me Kapukiai; oia ka Hooilina alii Moi o Kona, ao Kailua kona kulanakauhale alii ; Ua hoao mate oia i kekahi alii wahine o Makuwahineapalaka ke kaikamahine a Polaka-a-Kaahukoheo, a o ka o Kaheuualii-a-Epa, a na laua mai o Kukailaui, a he'nui no oa keikikane a me na kaikamahine a Keahiokaloo, a ua lilo lakou i mau kupuna no na'lii a me na makaainana, Ika noho alii ana o Kealiiokaloa ; ua malama ponooia i ke aOpuni, a ua malama i ke Akua, a ua malama i oa kahuna » me na kaula o ke akua, a ua malaina i na makaninana, a ua pono ka noho ana, a ua hoolohe i ka oleloao a na kahuoa a me ua kaula ; Aka, i ka wa i hookuli ai o Koalii-

okaloa i Da .oletoao a Da kahuna a me aa ula, a ovftfāroa__ol e i.Ba oleloao -a kona. iaekuakane a Umi-a-Liloa ; e malama i na'lii, a.e. malamā i ka elēmakule a me'ka'luahinē, a e~ malama i na keiki maknaole a me ka poe ili-

hune. Aka, ika wa i hanlele ,ai oia i na oleloao a k'a poe 'akamai, akō, ua lilo oia ma na oleloao'a kapoe lapuwale, a; s ua haalele oia i ka oleloao 8 kon* -maknakane a me ka poe o'&'ona aopwni/ a-iia toaßlefe ra'-i ;lfe akua, nua hanaia ina hana hookaumaha maluna ona makaainana. _ . .......

Ei» kana mau hnna honkaumaha ; oka lawe w'ale' i ka'aina o naliii 'a me ria konohiki o na'lii, a o ka haowalei i ka ai-a na makaainana, a o k» hao wale i ka pua», i ka ilio, i ka moa, a me ka waiwai a na makaainana, o ke kua wale i fea niu kanu, i ke kou a na makaainnna, •» o ka hao i ka auwaa a me ka ia a na makaainana. ' 0 ka hookaumaha i na makaainana ; c luu ka ina i ka po, e luu ka wana i ka po, e kaili ka hinalea ika po, e hi ke aku i ka po, eluh ka limu 5 ka po, a he nui na hana hnokaumaha a keia alii o Kealiiokaloa. Nolaila, ua holo aku keknhi poe alii a me kekahi poe maknainana, i o KieawenuiaUmi ma . Hilo ; aua haawi aku lakou i ke aupuni o Kona no KeawenuiaUmi A lohe o KeawenuiaUmi ame na'lii o Hilo i Kealiiokaloa. mau liana, a me ka malama ole i na oleloao a ko laua maknakane a UoiiaLiloa. n >' JVo Jce kaua _ana o Keawenuiaumi ke alii o Hilo me Kealiiukaloa ke alii o Kona a me kona make ana. I ka lohe ana o Keawenuianmi i ka pono ole o ka noho aupuni ana o ■ Kealiiokaloa, a me ka hookanmaha wale maluna o na makaainana, a nolaila, aloha ae la o Keawenaimi i na'lii a roe na i .kaainana o Kona ; a nolaila, hoomakaukau iho la ofa me kona poe alii, a' me na pukaua, a me na alihikana, a me na koai kana o Hilo a me Pnua, a me ko

Kan, e hele ike kaaa ma Kona. Aia ke alanni e hele ai i ke kana ma ka lna o Pele e akoakoa ai na poe kaua o Hilo, o Pnna a me ko Kan. Ika akoakoa aDa ona pnalikaua ma ka Ina o Pele, a ma ka Ina o Pele akn ka huakai hele kana, ma ka aoao hema o ka mauna o Mannakea, a ma ka aoao akan o ka mauua o Mannaloa, a e waiho ana ke olanui mauna ma ke akea, aia ka poohiwi heina o Hnalalai ma ke alo oke alunni, a he moana aa hanupannpa ka hele ana, he alanui wai ole a me ka panoa, -waoakna pohaku ; a he mauna i kamaaina ia Umi a Liloa, a me na alanoi manna i hele mau ia e. Umi a Liloa i ke kauB me na'lii.o Hilo, a me īia'lii o Kau, A me ko Kona poe alii, aia ma ia moana waoakna aa, ke ahu a Umi, ke alanni a Umi, ka hale o Umi, fca heiau a Umi, a ma ia man wahi ī hele akn ai ka pualikana a Keawenniaumi, e kaua me kona kaiknaana me Keliiokaloa. I ka lohe ana o na'lii o Kona, aia ke kana a na'lii o Hilo mauka mai o ka mauna, a na hoonna aku la o Kealiiukaloa i kona man pualikana, aka, na lanakila mai 1a na pualikana o Hilo, a ua anhee na pualikana o Ko na ; a i ka hiki ana o na pualikana o Hilo i kai o Kona, na hiki mai be kana ma ka auwaa mai o Kau, a me ka auwaa mai o Hilo, mauka mai kok?.hi kana, a makai mai kekbhi kaua, a-ua auhee o Kealiiokaloa, a ua make i ka pepehiia i ke aa, a na kapaia kahi i pepehiia'i o Kealiiokaloa, o Puu o Kōloa, aia mawaena o Kailna a me Honokohau. A make o Kealiiokaloa, aole i loaa ka aina i kuna poe keiki mahope mai, a ua lilo ka nohoalii ia Keawennianmi, aia me kana poe keiki a man moopuna ka nohoalii o ke anpnni. Aia a make o Kealiiokaloa ; ua nohoalii mai o Keawenniaumi ia Hawaii .holookoa a puni, a o nsi keiki a Umi a Liloa ame na'hoalianau a pau, malalo mai o Keawenniaomi. He_ alii kanlana o Keawennianmi, a uahooponopono oia i ke aupuui me ka malama i na'lii a me na makaainana, a he nni na keiki kane'a me na kaikamahine i loaa ia ia,no ka noi o kana mau wnhine. Eia kekahi mau keikikane a kaikamahine; o Kanaloakunana, o Iliilikiknahine, o Umiokalani, o Lonoikaniakahiki, o Kapohelemai, o Puapnakeaa me na keiki e ae a Keawenuianmi, a na lilola-kon-i mau knpuna no na alii, a na lilo i man "kuponano na makaainana. Ua kanlana o Keawenniaumi- ma ka moolelo Hawuii, no kona hnli ana i kana kanwa punuhele ia Pnkaa. He kahn o Pakaa, a lie kahh ohana alii, a he iwiknamoo, a he peakna, a he kuakahi--li, a bc pili iwi, a he pili koko, a pelu ke kahu anao Pakaa no Keawenniauini. Ka moolelo no Paiaa.' He kanaka naaoao o Pakaa, a ua aoia oia ma na oihana naanao me ka makankan loa. Eia na oihaoa naauao i aoia ia ia. 1. 0 ka papa huli honua o ka aina, s ma kona ike ana i ka.papa huli honna aina, na pan na ain«, na ahnpuao, mai Hawaii 'a Kanai, n na pau'ke alo o ka aiua a mc ke kun, a me ka hnli ana i o a ia nei ; a ua maopopo ka makoui knmaaina, a me ka moe »na o ka makani, ame k« kulepe ana o makani o ka moana, ana pan na makani mai Hawaii a I Kanla, e pili ona i kela ahnpnaa keia ahupnaa, a me oa loina o ka aina o ka aina.

2. Ua aoiao Pakaa i ka.ike kilokilo, a na maopopo ia ia ka hookele ana o ka w«a i ka moaua i ike ole ia ka aina, a ua naopopo ia ia ma ka ike kilokilo ka malie o ka moaua, aua mkopopo ia 'man'aw'a māKsni iho 0 ka moana.-a'me ka halawai ana me Ka makani pelu knlepe, aia ma ke kilo hoku aiia, ua pio ke anueime i ka lihilihi 6 ka 6oku, na pipipi ka makii o fca hoku, na en'a ka m'akao hokn, ua pliaehu kai ka 'makā o ka hok'n Iba ino. ua'ena palaoa kē'ao, aua k'ak"ai : a io ke B<j, na'ku keho, ua pulamoa'ka ' lani, he pohi, he hoolua, he'aē ku ko'lalo, hē puahi<>-' hR), a :be wawahi ale ko ka' oioana* ' -■ >

3. Ua aoi!» o Paliaa i ke kaniaikahnlipo ; he hoolana waai ke hdo oia/o'kn ike kilokilo, 0 ka ikekilo ao, ō ka ike hookele moaua, a o ka ike kamaikahulipu kekahi, a luon ka aowaa i ka moana, a uoluiln, na huliia ke kun.n e hnolana ai ka waa, aia paha i moanioa, aia paha i ka pen, aia paha i kn puni'n, aia paha 1 ka hikepakepa o ka uiao, a holo pea ke kaulama na muku o"fuaiafo, a ku iho la aia ka laau holo i hoopaaia mai ke kuaiako hope 'a i ke kaaiako mua, a hopu iho ka lima i na kaula i haweleia'-ma na mukn, a hoohnlo akn la ke koa oka w»a i kahi a ka hlc e halehale : iuai ana, a lumai iho l'a i ke ama mo ka hoomalg l.ike m«i i ke kaula, a hookahi no kua ale, o ka pau no ia o ka liu o ka waa, a Le nni na ano hoolona a Pakaa 'i ao ai a makaokau kā holo moana. 4. Ua ao ia o Pakaa i ka : hoe waa ; He kaūaka ikaika o Pakaa i ka hoe waa ; a rio ko Paka« ikaika i ka hoe waa, a me ko Pakaa akamai l ka hookele, ua lilo aku o Pakaa i hookele holomoana no Keawenuiaumi s o ko Keawenuiaomi kapena holo moana o Pakaa, ma ko Keawenoiaumi mau waa holo moana, a mau waa alii, a na iilo o Pakaa he kanaka punahele nui na Keaweuuiaumi, a ua lilo i luna puuku nuf no ko Keawennianmi aloalii, a ua makauk'au o Pakaa i kela hana i keia hana imua o kona hakn, ma ka makaukau i ka lawelawe ana i ka oihana puuk'n, a me ka oihana aipuupuu, a me ka lawelawe anai Da niea aahu, a me na mea kahiko nani o ko ke'lii moi maa aahu. Aole i oi aka k» Keawenuiaumi hilinai i na mea a pau mamua 0 kona hilinai ana ia Pakaa. I kekahi manawa mahope mai, ua loaa kekahi mau kanaka akamai i ka hookele wa», a ua ike ke 'lii 1 ka makaukau a me ka ikaika i ka hoe waa, a nolaila, ua hoolile aku ke'lii o Keawenuiaumi i mau hookele nona, a o ko Pakaa noho Bqi kapena hookele ma ko ke'lii Keawenuiaumi, ua hoop»a aku ke 'lii Ua kolio nku ke alii ia Hookeleihilo laua me Hookeleipuna i mau kapena hookele waa n<> ke alii, aka, o na oihana e ae a ke alii i waiho aku ia Pakaa aole k« alii i lawe ia mau oihana, aka, ua hoohalahala o Pakaa i ka haawi ana a Keawenuiaumi i ka aina hookele moana, a nolaila, ua mahukamalu o Pakaa, a haalele i kona haku, a holo aku la i kn aina e. I ko Pakaa mahaka malu ana, aole oia i noho i Maui a me Lanai, aka, na n&ho oia ma Kaluakoi i Molokai. He kanaka kalniaina akamai 0 Pakaa, a ua naanao no oia ma kona noonoo aoa, a o kona noonoo ua hohouu no, aole i noho wale o i Kaluakoi me ka noonoo mu:i ole i ke kupooo o kona wahi e Hoho ai, « e ko ai kona mokemake, a e loaa bou mai ai na pono kahiko i lawe ia aku ai mai ia ia aku, a he kumo hoi e pilikia ai kona poe enemi, a nolaila, ua noho kela ma kela aina aokāha, a he aina wi, a o ke awa hookomo iloko o ka aina, he wahi awa ananakee i o a i anei, aua kapaia ka inoa o kela awa hoopae anwan, o Hikaohi, a o Kaumanamana, a uo noho o Pakaa me ka noonoo nui i ka pono o kana mau hana malaila. A lawe ae la o Pa'kaa i ka vahine nolaila,ahoaomare paa laua, a na loaa mai ka laua keiki, a Ua kapaia ka lnot o Kuapakaa. Ka hvli ana o Keawenuiwmi ia Pakaa. I ',<alohe ana o Keawenuiiiumi, oa ,mahuka o Pnkaa, a ua nalowale, a oa haalelelnai 1 Ke'lii, a nolaila ua noi ke aloh> o Keaweouiaomi ia Pakaa, a uolaila, ua_ hooona aku ke alii i ka poe ikaika i ka hoewaa, e holo o imi ia Pakaa mai Hawiiii a Knuai, a oa hooko aku ka poe hoewaa i ka imi ia Pakaa ma Kooa ma Koolau a hiki i Niihau, a pau mai la i ka hoi a ko .noa imua o ke'iii, aole i loaa nku nei o Pakna ia makou, a hookahi aina i koe ia makou o Kaula, no ka mea, ua hoole mai na knmaaina o Niihau ia makou, aole waa holo malihioi o Kaola, a nolaila, aole makou i hiki loa i Kaulo. I Ka makou kuhihewa wale me he mea ln no oia ke kanaka i Kaluakoi i Molokai, a he wahi keiki opiopio kahi kokoolua o ka waa, a o kahi keiki ka niuau mai ia makou» aole ea ae o ka maka iluna, o ke kanaka makua, a ua ninau aku makoo. ia Pakaa, a ua hoole mai ke keiki aole he Uanaka malihini o ko lakou wahi, a pela no ko makou hoi ana mai nei e kaka uhu ana no i ka lae o Kalaau. 1 mai la o Kenwenuiaumi. Ua hiki mai ka uhane o Pakna, ua olelo mai oia ia'u aia oin i Kuula, aole oia e boi mai, aia no kona hoi mai, ana'u maoli no e kii uku, aole oia e hiki i na elelo i na'lii ke hoi mai, a nplaila, he

i nui k-ou nloha i kou kahn. . O ka han'a ' nui a*Hawnii o ke kalai i -ka ll anWaa kaulua, a .kauikahi nui, a kii kakou e hoihoi, mai ia,Pa,k®°. h No ke kalai ana ina awuoaa imi ia Pakaa. ,i.-I ke knahana ana o ke'lii moi o Keaweimiaumi e kalai kela alii aimoku keia alii aiamkn a me na'lii « me 'na kaukaualii i ka auw»a kaulu'i, i ka auwaa hoapipi, a me-ka au- . waa kaukahi no ka huli ana ia. Pakaa ke kahu o ka mni alii o Keawenniaumi, aka, . ua makaukau na'lii a pau i ka auwna, aka, hookahi hemahema o ka loaa ole o na 'waa -kaulua o ka moi alii, a o ke kumu o keia keakea nui a me ka lu'ni o ke kalai ana i na waa o ka moi alii he mau manu, aia a kokoke e hina na koa i manao ia o ka Moi, alaila, e kuhea mai na manu ma koki o na -kna e kaa ia ana i mau waa-'no ka moi. " E pnh'a ka waa." Ika hina'ana ilalo, a ua ike ia ae !a ua puha ka waa, a ua - hoolimalima ke ' alii i na kahunn kalai waa he nui, aole loa i loaa ka waa o ke alii, alaila, hoolimalima. aku la he alii i ka poe kia manu, a knpili manu, ao- - le-no he kokoke aku, a ua le'e e ua mau mamr kaiiea kolohe nei ika puha. o ka waa, a ua lele e aku la laua la a nalowale i ka lewa, aia no ka hoi mai e kau ma ka wekiu o kokiki a kokoke e hina hou ke.koa. (Aoleipau.)