Ke Au Okoa, Volume VI, Number 35, 15 Kekemapa 1870 — HE MOOLELO KAAO NO KAEHUIKIMANOOPUULOA. NO KE KEIKI MANO A KAPUKAPU MA LAUA O HOLEI. KA HOOUKA KAUA A NA MANO. [ARTICLE]

HE MOOLELO KAAO NO KAEHUIKIMANOOPUULOA. NO KE KEIKI MANO A KAPUKAPU MA LAUA O HOLEI.

KA HOOUKA KAUA A NA MANO.

[HiKOIA E WILLUM HeSKT UAUA EsQ.] HELU 4. A lohe ae la ke'lii i ka ono a ca malihini, kahea ia mai la ka Puuku Hoauiki a ku sn« imua o Kaahupahau, i kahea aku la au ia oe i ko wahi keiki mama i ke kukioi e holo ae i niu haohao, i Waianae, ao ka ono o na'lii, e holo aku nae a halawai nie Pokai, ka raea nana ka ulu oio, ia ia e olelo aku ai, a nana ia e kena ae e lo mai i kanaha niu haohao a hoi koke mai no, mamua o ka paioa ana, ae mai la ka Pauku Hoouiki. Hoi ae la o Honuiki a halawai me kana keiki me Kamalolo, he wahi mano mama keia i ke kukini me ka holo a me ka lele, olelo aka la kona makuakane, elike me na olelo a ke alii ia ia he kanaha niu haohao e aki a paa ka pulu, hoi koke mai oe, mai lohi, o ka ae mai la no ia o be keiki, e kino malolo ae ana keia lele ana a halawai me Pokai, a hai aku la i na mea a pau. īa manawa, kena ae la ka mea nana ka olu niu i ke keiki e lu mai i kanaha nia haohao, he maoawa ole ku ilalo pau i ke aki ia, a liuli hoi mai la ka elele, maoawa ole ku ana imua o ka makuakane, e makaukau ana na ukana no ka paina o na'iii, hiki ana o Hoouiki me ka nin, ai iho la nalii o Hawaii i ka ono a lakou, a koe aku la kekahi mau niu i pupu no ba awa, ma ka lima o na'lii aipuupuu o Kuhia me Palea, a hoolale ae la ka Puuku Honuiki i ka mea ai a na'lii, o ka makaukaa mai la no ia o na mea ai a pau loa imua o no'lii, a ai nui iho la, a paa ka ai aoa, ooki mai la ka ona a ka awa ia lakou nei, o ka haule nui aku la no ia i ka maluhiluhi a ka wai auau, a me ka ona & ka awa o ka hiamoe ka hnna, a hoi aku l t o Komoawa i kona wahi Lwaho o Kapakuie, a ma ia hope iho makaukaa ke'iii Pukaua Nui e hoi i kona wahi ma Wa:awa, a kauoha ae ia ia Honuiki ka mano Pukaua kiai kino o ke'lii wahine. E malama pōno oe i nt» 'lii malihini ma na mea ai a pau loa, aia a hala ke anahnlu hookahi, alaila hele ka huakai a na malihini, ia manawa au e hiki hou <nai ai do ka hookuu ana i na malihini, a eia kekahi mea ao e nana pono i ke'lii wahine, me ho mea la e makemaKe ana ke'lii a kaua i ke kanaka .maikai o Kepanila ke'iii o Hilo. Olelo aku la o Honuiki ia Kahiuka ; Pehea la auanei au e ike ai ia mau mea ? No ka mea, o ko'o wahi o ke kiai aku mawaho oen ka po, wahi a ka Pukaua Kahiuka, aobe ka e hiki ia oe ke hoano e ae i kou kino a lilo i papai, a ma ia kino oe e komo aku ai ma kahi o ke'lii a kaua, ua hauli au no ka wahine maikai ioa o ke'lii wahine a kana i keia la a kakou i hele aku nei i ka anau a hoi mai Dei„ ua oluolu a naheaahe loa ka olelo a ke'lii wahine, ae mai la o Honuiki, a hoi aku la o Kahiuka ma kona wahi ia manawa. Ia wa oa ohi mai la ka po, aia no ke hiolani nui Ia ua poe lani nei ma ka hiamoe pahee aoa, aole nae i hoao ke'lii wahine i ka awa, ma ka ai no kaoa ai ana, "a oia no kona mea i aia koke ai i ke ahiahi ana, me ka manao e ala mai aoa na malihiūi, a paina hou lakou, aole nae i ala mai a hiki i ka huli ana o ka ia o ka po. I ke ala ana mni o Kaahapahau, kahea ae la oia ia Honuiki ka Pauku o ka Hale Alii, a ninau mai la. Ua makaukaa anei na mea ai ? Ae wahi a ka Puuku ua makaakau, e kali mai oe a hiki i ko lakoo ala ana, malie auanei o hoolale nui ae e ai, alaila, e kii ae oe e hoala ia'u, a i hoolale ole ae no hoiea, alaila, e ninau aku oe pehea ka ai e na'lii, a i hoole mai aole e ai, mai kii ae oe e hoala i ko'u hiamoe, ae mai la o Honuiki, ae, hoi aku la ke'lii wahine e mne, a kakali aku la ka Pauku o ke ala mai o na'lii malihioi, a aamoe loa, hali ae la ka ia o ka po, ala noi mai la ua poe lani nei, kakali malie aku la o Honuiki o ka hoolale mai. o ka ai, a liuliu, ninau aku la ka Puaku, pehea ka ai e aole aoei e paina hou? Aole waia wa pane mai la ka Puuaipuupau ia Kahia me Palea, ehoi- . hoi oa ukana ai a pau, ala nui nko la ua maa ahi nei ia koena o ka po, a ninau aku la o Kepanila ia Honuiki. Heaha na hana leale«# ka'lii o ko ookoa alo alii nei ke hiki i kona wa e lealea ae ai ? Aohe ana mau hana lealea e noho nei, o ka noho malie wale no kana haaa, o kaoa lealea no ka hele i ka auaa wai i na wa a pau ana e lealea ai, oia wale iho la no ka'u mea ike e noho nei makon me ka'a alii la. Olelo hon mai la o Kepanila ia Honuiki, oleloa no hoi ka oukou noho ana me ka oukou alii, kai noahe wahi lealea hula hoi, a lealea kilu, a lealea paili hoi o kahi maoawa, a lealea ae hoi e mele olioli, oia na haoa leaīea 0 oa aloelii a pau, he mea mau ia mn no ah alii a pan loa nai ka wa kahiko loa mai a hiki i keia manawa, aole me keia ko makou maa alo alii, he nai na mea hoolealea mai i

ke annina alii ke makemake ae na'lii e lealea, e like me makou i moe iho nei la a puoho ae ka po, kena aku la e kii i na hula, mele olioli, ka poe ike i na kaao, a rae na hana lealea e ae he nui wale, a hala ae kekahi wa makaala o ka po, 11 > ka pelo ko oukou noho ana me ka oukou i. a e noho nei oukou_ Pane aku la o Honuiki, ina ua ike no nukou ia mau hana lealea ea, e hoonanea mai nooukou ia kakou i hala ae kahi manawa ala o ka po, akaaka mai la o Kepani-la i ka Honuiki pane ana aku, a i mai h, he poe okoa no ia poe; aole o makou, he noho alii wale no ka makou, e like me ka aoh» alii o kaoukou alii la r ona'lii wahine nae he poe oi lakou o ka poni lealeo, pane aku la o Honuiki i pono paha ia mau hana ma ko oukou wah: i ka lehulehu o na'lii me na kanaka, no keia wahi ka hoi ka olelo ana, " mehameha Puuloa he hele na Kanhupahau," n pane mai l-i o Kepanila ia Hunuiki, he w«hi mele uuku no ka i loaa ia'n na kekahi wahine kaulana o ko makou wahi, i kona wa i kii ai i ke kane a ke kaikuaana i Kaaai, i nanewahi a Honuiki, alaila, hnpai ae la o Kepanila i ua wahi mele nei a mele mai la penei : O Hilo-e o Hilo, O Oilo ua moku pane kn ua no Hilo, "Kaa tilu kua lele ka ua no Hilo, O ko Hilo mea mau no ia o ka ua, Ke ua la no. [ ka pau ana ae o ka Kepanila mele ana mai, olelo aku la ka Haku Puuku Honuiki, he ken io no ka oe o ka lea ma ke mele ana, akahi no & lohe kona mau hoa alii i kona lea ma ke mele ana, a ua piha loa ae la ke anaina alii i ka lealea a me ka hauoli, no ke mele a ke keiki o ka na kanilehua, a olelo aku la » Honuiki i ke anaiaa alii, auhea oukou e o'u mau haku alii, akahi wale oo au a lohe i keia mea he olioli mele, aole mai ko'u hanan ana « hiki i keia po, o ka mua keia o kn'u lohe anu he mea lea ke mele, a ke nouoi hou aku nei au e oluolu kuu mau haku, e mele hou niui o Kepanila i kela rnele ana i oli mai nei. ia wa oo i kuu hou ae ai ua keikipuukani !a, ma ia mele no. Ia wa nae a lakou nei e lealea nei, aa ala mua ke alii wahine kamaaina mamua o ke oli mna ana a Kepanila, a ke hooloiie malie mai la no ma kona rumi moe, me ka piha i ka lealea, a ke lohe mai la no i na manao puipai a kona Puuku Honuiki, a e ako aoa hoi oia o keoli hou ae <> ke keiki o ka aina ua nui, a hiki wale i ke oli hou ana o Kepanln, ke lohe aku la no keia, a ia manawa ana i lohe ai i ka lea o ke mele a Kepanila, na omilo ia kona puuwai e na hana ano e a pau, ua hoauana ia kona mau manao a pnu *e na hana pono ole, a lilo īho Ia na lealea a pau a lakou la i mau mea nana e hapai »i i na kuko a me na iini o kona mau aa koko, me he mea la aia iloko ona keia mau hua mele kahi i hana ai. " Eia ke koko ka lia i ka manao, He hiamoe ko'u hoala ana oe, 0 oe o ka lau lani o hoa lani, Ke hoe manuea la i ka maha lehua, 0 Kumoho kiekie la i uka, 1 uka hoi au me Laka i ka nahele, He hoa kaana au no ke kuahiwi, No kela kuahiwi kualono hoi, Homai—aia hoi." I" ke kuu ana iho o ke mele a ke'lii o Hilo. Pane bou aku la ka Haku Puuku Hoouiki, ua lealea io no na hana ma ko oukou mau alo alii, nani wale ka ike ana i ko oukou mau aina, he ike no ke manao ae ko oukou alii e makaikai, alaila, ike oe i na ua eloa o kuu aioa, o ka ua kanilehua iluna o ka ohia, o ka ua huki heenehu iluna o ka ilikai me ke kanaka i kahikoia i na leihala me ka lehua a me ka maile, oia na uani o kuu aioa i lohe oe e ke k*maaina o keia Halealii, nani "ioo ka ike ana wahi a Honuiki. ! Ma ia wa i pane mai ai o Kaehuikimauoopunloa. E na'lii a me ka H«ku Puuku o ka Halealii nei, ke lealea nei kakou i keia koena o ka po, e malama paha kakou i ka malnhia o ka hiamoe o kuu Haku Alii Kaahupahau, malie paha e kulikuli inai kela i ka kakou walaau o ka po, ae mai la na hoa qlii ona, ae pu mai ia no hoi me Honuiki, ia wa ua lealea ole ke'lii wahine ia mau olelo a kahi Opio a kakou, no ka me», ua hia-a loa ia kona maoao e na lea ma kahi o na'lii malihini. ia manawa, ua maluhia iho la ke aoaina a na'lii, o ka pili no nae ia o ke ao, a kuu hou aku la lakou i ka hiamoe io manawa, a puoho nui ae la ua kiekie ka la, a i ka wa i wehe mai ai o kai ao, kahea mai la ke'lii Kaahupahau ia Honuiki, a ninau mai la. Ua ai auei oa'lii i keia po ? Aole ; waLi a Homiiki, ina boi ha i ai ina ua.kii aku au e hoala ia oe, e like me ko kauoha ia'u, a ninau hoohuahualau aka la ke'lii ia Hoouiki. A heaha ka lakou walaau o keia po ? Heaha auanei, wahi a .Honuiki ? Huna mai oei hoi oe ia'u, ae aku la o Hoouiki, ae ; e hai aku au ia oe, e walea ana makou me na'l>i i na hana o ko lakou mau alo alii, he mau mele, a he hula ka me na lealea no a pao, hn hana nui ka ia nfa ko lakou wahi, a he hilahila ko'u oo ka ninau aua mai iu'u i na hana hoonanea o ko kakou alo alii nei, he keu a ke'lii lea ma ke mela ana o Kepanila ue'lii o Hilo. Ua lohe oe i kona lea ma ia haoa ? Ae ; wahi a Honuiki, pehea kana mele ma ke oli ana ? He mele no epili ana i ka ua o kona aina o Hi! >. E oli aku ana o Kaahopahau i ua mele la, aolo i kana mai o ka lea o ke'lii wahine, pane mai la o Hooniki imua o kona haku wahine, na loaa no ka ia oe m mele, ae ; wahi a ke'lii, mai mua mai o ko'u noho aoa

me oe a hiki i keia ln, akahi wale no au a )ohe i kou oli .:na a me kou lea loa liin ke mele nna, he oi loa uku ka oe o ka maikai "> ka leo miimua o ke keiki o ka aina ua nui o Hilo, pane aku la ke alii, i loaa no hoi ia'u ta oukou e ala mai aoa me na'lii i ka po nei, a Kepanila e mele ana, e hooluhe akn ana au maanei, aole no au i moe iki mai ia wa a oukou e lealea ana a hiki i kuu wa i knhea aku la ia oe, olelo bou mai la o Honulki i ke alii, maj loihi loa ka makou ala ana, papae ia mai maKou e ko wahiinoa Opio, no k3manao hoi 0 kuliknH ae ko hiamoe, eia ka e ala ae ena no oe, mai mele hou tnai pab» ke keiki o H - lo i kekahi mau mele hou, o ka manuo hoi i ko biamoe o kulikuli ae oe, nolaila oki si ka makou ala ana i keia po, manao au i na oiua e hookuku me!e ana me Kepanila, he keu loa aku oe o ka lea mamua ona, ke lohe akn tiei aa i kou nanahe ma ke mele ana, n<> keia mau olelo a Honuiki, ua ulu puni loa ia keia e ka hiehie wahine maikai me ka lealea loa o na maka. Pane mai ln ke'lii ia Honuiki, e hoi aku oe e nanA pono i ka hana ana o na mea ai a na'lii, o ala mai auanei, no men, o ka ai ana no i ka la okoa, ae aku la ka Haku Puuku ia ia na mea ai. a hoi nku la e nana pono. 1 kona him ana nkn ma kahi o na ukana mea ai, ua makaukaa ioa ni mea a pan no ka ai ana, i na'lii ia ia na ukana, a e kali mai ana 0 ka hoolale ia aku, aia nui no ua poe alii nei ke moe nui mai la, no ke ala ana paha o ka po. Ala e mai la nae kahi Opio o Puna i ka wa kapono o ke aln ana o ke kaknhiaka nui, a hilawai ao la me kona Haku Aliiwahioe, aloha aku a aloba mai lauo, a nioau aku la ke'lii wahine, aol'e i ala nui mai la na malihini s kaua, aole Wnhi a ka Opio, owau wale no ka i nln o mai la, o ke »la nui mai nn :iaha koe, ua awakea loa ka rooe ana no ke ala loihi an» o keia po, ia laua nei n>e kamailio ana, o ko lakoa la ala nui mai la no ta, a pau kapohihihi o na maka, a liu wale, hiki ana o Honniki, a hoolale mai la i na malihini e ai, ua makaukau, aohe manawa o na mea ai waiho ona ika papaaina. Ai iho la na'lii me ke'lii wahine. a pau ka ai ana a la'kou nei, luana nut iho lu na'lii ma ka wale i ana, e like me ka aoao mau o na'lii, ia manawa i ike aku ai o Honuiki a me na'lii malihini a pau i ka wahine maikai a me ka w:i\pahe ona olelo aka (Ui o Puuloa). No ke kano ia piha o na aooi oluko e na haoa lea o ka po i hala, wahi a kekahi mau lalani mele. " Ua anni mai o Malamanui, I ka hau anu n Kaala, E kala keia kino, I piliwi ai ilaila," Ua nui wale na olelo nanea e pili ana no ko lakou mau kulana alii, a me ka lakouhuakai makaikai, ma ia mau olelo ka lakou lu;i--kaha ana npo waie no ia la. Ua hala ke anahulu ia lakou ma ka ia hamau leo o ka noho ana, a ma ka iwa o ka ln o ko lakou noho'na, ma ke awakea oia la, makemake iho b na'lii mahhini e auau hou ika wai, no ke kokoke loa i ko lakou wa e hele ai i kekahi la ae, a makaukau nui iho la ka hele ana o ha haakai auaa a na'lii, e like no me kel» kai a huakai aoa a na'lii i ka la anan unua, pela no kein o Honuiki mamua loa, a ona'lii mahope mai, a o ka Opio ka Pukaua mahope loa, o keia huakai auan nae hoi, e hele loa ana i ka wai auau o Kahuawai ma Knlauao, 0 ko lakou nei holo nui no ia a hiki loa 1 ka wai auau, a malaila lakou nei i waleaai i ka wai Inupoo e huai mai ana mailoko mai o ka honua, a_hik< wale i ka aui ana a ka la. o ko lakou nei hoi aku la no is, a hiki i ka Halealii, ua maknukaa na mea paina no ia awakea, hooluolu iho !a n hala ka naenae o ka hoi ana mai, o ka paina nui iho la no ia a pau ka ai nui ana, he manawa luana iho Ia ia, a kau mai la ka ohea maka hiamoe a ka wai maiuna o lakou, a waiho nui aku la i ka Inhi a ka wai. A hanle ka la i ka pae lani olalo, ala nui ae la lakou nei ua ahiahi, holoholo mawaho, a luana hou e like me ka aoao mau o na'lii, a makaukan ka ai o ke ahi'ihi, o ka hannii o ia manawn, ia Inkou nei e ai ana hiki mai la ka Pauku Nui Kahiuka, no ka hooaumoe pu ana me n&'lii malihini, no ka lakou huakai hele o kekahi la ae, a walea like lakou ma ia po, a hiki i ka wa moe o na'lii, o ka hitmoe ka hana. A moe na'lii puka mai la o Kahiuka, a halawai laua me Honuiki ko ke'lii Puuku, a ninau aku la. Pehen kn noho ana o na'lii, maikai anei ? Ae ; Wthi a ka Puukn. Ua makaaU anei oe ma Ua'u olelo ia oe, o ka la auau wai mua o na'lii ? Ae ;ua hana au e like me kau kauoha i na po a pnu, aole loa i loaa ia'u ka h»ohuoi, no ko knua lj_eku me kekahi o na malihini, o ka nanea ana o na'lii he mea maa no paha ia ma ko lakou hanohano alo alii, a he mau lealea maikai wale no ka lakou a pau, ma ka'u mau nanaina. A hiki ika moe ana o ua mau olii Pukaua oei, a wehe mai la ka i ao, ala mua no ka Puukn oka Halealii, no ka hoomokaukau ana i na mea ai; a ike iho la oia ua makaukan ua mea a pau loa, i hakalia wale no i ka hiamoe o na'lii. Ia manawa ala mua mai la oo ka Opio malihioi no ka manao nui do i ka huakai hele a lakou, a puka mai ia i.waho, a nioau mai la ia Honoiki no na mea ai, aa maknukau wahi a ka Puuku. la manawa, ala mua mai la ke'lii Kaahnpahau, (ka Haku lioi noua ka Hale). A oiuau mai la oio ia Hoouiki, ua mnkaukau anei na mea ai u pau? Wahi hoi aka Puuku, ua makaukau. ( Jlolt i pau. )