Ke Au Okoa, Volume VI, Number 29, 3 Nowemapa 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELTJ 47. Papa Kahuna. He papa alii ka papa kahuno, a iia nui na papa alii kahuna, ahe poe ohana i komo iloko.o ka papa o na'iii noi a i * komo iloko o ka nohoalii moi, pela o Kanpulupolu me Manewa a Kanewahine a me Kaleopunpuu o Kikahi me Heea. na kahuna alii o Oahu. Pela ko Kausi, ko Maui a me ko Hawaii. Ikeau o Kamehnmeha I Elua papn kahnna i nwlama ia e ia, o kanapa ka-0-kfi"papa kahuna a Kaualii. t O Hewahewa ke kahuna "nui o ka papa kahuna a Holoae, a he kahuna ia no ko Kamehameha mau la elemakule. O Kuaiwa me Holoialena na .kahuna o ka papa kahuna o Kaualii, a he nui na'lii oia .papa, o Ulumeheihei Hoapili, o Kuakahela ma, a o Lonoamoki ma, he oui ua'lii, a o Lonoikaoaalii ko . lakou kapa, he kapu lama ka lonlu e kapu ai ina kapu haiau. Oke kapu o Kunuiakea oia ke kapu ohiako, o Holo§e ke kahuna nui 0 kāWiiookahuna o Paao, a o Kukaiiimoku > ba hoailona i ikemakaia o Kunuiakea, a o Kohooneenuu, a o Kukeoloe'wai a o Kukalaniehu, a he'enau hoailona ikemaka ia lakou no Kunuiakea ke akua nui i ike ole ia ma na aouli oka lani. O keia inau papa kahuna i ke au o Kaipehameha I, ua kiekie ko lakou kapu, a &Jua mau akoa iloko oia mau papi kahana kiekie O Lononuiakea, a o Lonoikaoualii ka mea'i ikemaka ia a ua kapaia o Lonoikamakahiki, he okoa o Lonoikamakahiki kino kanaka wale, aka, ud uhi pu ia tne Lonoikaoualii i ka hulu manu ma ke poo, a me ka manu kaupu i hoolilo i lepa, a 1 hae no ka lanākila.

Papa Kaula. He nui ka poe kaula i ba kahiko, a o ka lakou hana o ka wanāna e i na mea nui e hiki mai ana i na wa mahope, a me ka hooko ana i na mea e hiki o ka wanana i ke aohulihia o ke au- • puni a me ka make o na moi noho aupuni, a o ka wanana i ka manawa e hiki mai ai na'lii ino, a me ke aupuni o na'lii maikai e ku mai ana i ke aupuni, a me ka wanaoa no ka ula anaofea]aboi, a me"na kumu e ioaa mai ,ai ka pomalkai. He poe kuokoa ka poe kou'ula, s i uluhia-i ka uhane o ke akua, a he poe e hookō i ka-ke akua mau olelo me ka makau ole imua o na'lii a imua o na kanaka, ina he make, a iua he ola, uō ku no me ka wiwo ole na,kaula. O Luhaakapawa ke kaula mua-i oleloia, o Mahea, Naula, o Luahoomoe, Jie kaula a he kahuna, o Kaakakai, o Anahua, oilo'i he iaula ahe kahuna, o Nua he kaula wahine, o Naakea he kaula wahine, o Kapaauanuakea be kaula yahme, o Lanikepue, he kaula wahiūe, o Moopuakea o Makaalawa, o Kilohi, o Kiu, o Lanikaula, o Makuakaūmana, o Ma, a he nui na kaula, a ina la hope o ke au o Kamehameha l, o Kapihe ke kaula hope loa' nana ka wanana hope " E hui ana na moku, e hiolo ana 'na kapu akua, e iho mai ana ko ka lāni, a e pii aku ana Ko ka honua." He nui na papa i koe, o ka papa halihouua o ka papa kuhikuhi puuone, o ka papa kilokilolani, a kilo hoku, a kilo opua, a kilo honua, o ka papa kuialu», o ka papa lonomakaihe a he nui na papa i koe. Papa Kanaka. 0 ka"*papa kanakn i f>lelo, ia, oia k« puali kanaka, ka hu ka makaainnna, ka weo kauaka, ka pa kanaka', ka heana x kanaka, ka laolao kanaka, ke ahuili kanaka, ka manaku kanoka, ka puhipulu kanaka, ka palule, ua kapaia na makaainana. Iloko o na makaainana, he poe alii, he poe kaukaualii, he poe koikoi, he poe maka 1 , hanohano, na keiki makua, i hoopunahele ia. Ua komo na papa ulii a pau loa iloko o keia papa^' a o kahuna me ka papa kaula, a papa huli honua, a pnpa kilo aia iloko o keia papa, a i ba «a e nele ai ka papa alii Moi aupuni i ka Noi ole, a i ka Moi wahine ole, aia no iloko o keia papa e loaa ai,na Moi na kahuna, na kaula, na'lii, na kaukaualii, na punahele na eikane, na keiki hookama, na kahu, na hanaiahuho, a oia ka mea i oleloia ai na makaainana, no ka nana hou i hope o ka pono Papa Kauwa E kolu no ano kauwa, o ke alii o ke kanaka i hoohaahaa ia ia iho imua o kona haku, a imua o kona Moi, a ma ka olelo a kona waha i hooh&ahaa aku ai oia imua o ka inea i hookiekieia, aole ia he kauwa oiaio. 0 ke kauwa hana, o ke kauwa lawelawe, a o ke kauwa iwikuamoo, a o ke kauwa kua kahili, a o ke kauwa hale kapa, a o ke kauwa lomilomi, un pili no ia poe kauwa ma ka hanau ana. O ke kaawa kuapaa, o ke kairi»a laepuni, o ke kauwa makawela, a o ke kauwa ainoa, ua hanau kauwa iq mai lakou mai na kupuna mai, he poe keia i hoopailua loa io, o o na'lii i lawe i kekahi poe o koia poe kauwa, no ke-kanaka maikai, a no ka wnhine maikai, ua kau mai ke alina i kana poe luamo i ke ao. Ua hoopailua na Moi, na'lii, na makaainana i ka poe kauwa, aole

e pono ke ai pu, a ke hookipa ma ka bal«, a ke hookokoke mai e moe pn. Ika wa e make ai ko lakou haku, o keia poe kauwa ke hoomoe ola pu ia me kona hakn maloko o ka loa knpapau, n o keia poe kauwa ke iumalumai ola ia iloko oke kai ome k* wai. I kekahi wa ua noho kuokoa kekahi poe kauwa laepuni m«i ko lakou mau haku kanu aku, a pela aku paha ma kahi c, n mn ka aina e, a ua hoonalo ia ko lakoa inoa kauwa, a no ke kanakn maikai u me ka wahine maikai, a ua lawe ia e kekahi poe koikoi, a hanau ae na keiki maikai, a na lawe ia e na'lii i kane a i wahine, a pela no ka pii ana 3 hiki i na'lii Moi a hanauna keiki, aia a mahope, ua hiki moo(iuna poe kauwa.a ua hoorjnopoe haku a ua loaa oe la he poe kauwa, u.a hoohnahaa ia ko Inkpu alii ana; a e moe ana lakou a pau mana wawae o ko lakou haku, a e poalo ia ana ko lakou mau mōka. O ke kauwa laepuni, o ke kauwa makawela, a o ke kauwa a kauwa ainoa, a kauwa aumakua, ai>le i pili na ka Moi wale no, ua pili na na'lii, a ua pili no i na makaainana, he poe kanwa no ka lakou mai na kupuna nlai. 0 ke kauwa a ko Oabu poe, ua hnikau ka lakou poe kanwa i ka makii ana o ka Moi o Kahahana ko Oahu a'ii, a ua lilo ke anpuni ia Kahekili ko Maui alii i ka A. D. 1783, a na lilo hou i ka 1795 ia Kimehameha I i ko Hawaii alii, a ua pee na kauwa, a.hiki i ka wa i hiolo ai na kapu akua i ke aupuni uinoa. Oke aupuni ainoa ke aupuni naoa i hookuu na kauwa, a peehuna lakou i ko lakou alina hilnhiln, a hiki ole ia lakou ke holoi i ko lakou koko panmaele, a he poe alii ka lakou poe mamo i.ke ao, ua huikau aku, ua huikau ahu, a ua huikau mai, ua komo aku ke koko o aa haku me ke koko o na kauwa, aole mea nana i hoikala. JVa leapu o na'īii a me ke akua. Ika wa nehiko. He nui na kapu oke alii, aia ma na lima o na'lii ke kapu, a ua maheleia ke kapa e like me na kulana o ke alu ana, e like me ke knlana kiekie o na'liii, pela no ka pili pouo ana o ke kapu i kela alii i keia alii, I aole ma ka inoa Moi, a ma ke ku ana i ka

moku ka inoa kapu aiii kiekie, aole no boi e lawe wale i ke kapu alii ke lilo oia i Moi aimokn, aole e hiki be lawe wale ke loaa ole ke kumu nana e haawi 'ke kipō" klefcl£' : ™o* Kahamaluihi ke kumu kahiko o ke kapu kiekie puhi kanaka, a ma na kanawai, o ke kaihehee, a me ka lumalumai. O Kualonoehu ka mea nana i kii ua kapu nei, aole e lawelawe wale ae kekahi alii kapn, a alii ninupi», a alii oaha, he kapu no ke a he auoho no ke kapu e loaa. I ko Kualii, Kunuiakea, Kuikealuikauaokalani ia ia loaa mai ke kapn moe. ke kapu puhi kanaka, ke kaihehee a me ka lumalumai i ka wa e hapai ana o Kaalii iloko o ka opu o Mahuiuanaiokalani, aia a loaa ke alii kiekie i kela alii i keia alil, be niaopio, he alii pio, he aiii nabB, he alii wohi, he olii kuhaulua, be alii papa, a me ke ano o kela alii keia alii, maopopo na kanawai alii a me na kapn e pili ana, a o ke alii niaupio, me ke alii pio, a me ke nlii nahn, ua like pu ke kapu niaupio me ke kapu naha, a oa pakela ae ke kapu pio maluna o laua, a o ke kapu whi a kuhaolua, aia hoi roa ko iaua mau kapuai. O ke kanawai o na kapu o ka niaupio, me ke kapu pio a me ke naha, o ke puhi i k« alii o ka mea i laa i na kapu, o ka pii o Ke kanaka i ka hale o ke'lii nni, o ke kaii aku o ke aka i ka hale, a o ka hele pu paha o kekahi ohi, a alii kuhaulua pnha, a alii papa pnha, aole no e pakele ke ahi no ke alii ana ke ae ke aka maluna o ke alii pio, a niaupio a alir naha, ua pau na'lii, a pau na kaHaka a pau ke i ka moena i ke kapa, i ka uluna'i ka malo, i kela enea i keia, a nolaila, no ka nai hewahewa loa o kekapu o na'lii pio, a naha, aole e pono ke hele i ke ao, aia o ka po ka manawa k'upono e heleai lakou e huipu me na'lii a me ua makaainana, aia ma ka po e hookupu ai ka ai, a me ka puaa, a me ka wniwai. • O kekahi poe alii kapu. i na hele lakou ma ke kuaaina, a ma na wahi i ike ole ia, ua huna no lakou i ko lakou ano'alii, a hele no e like me ke kanaka e, i hana na'lii kapu pela 0 pau na makaainana i ka make i na kapu, a me na knnawai laa no ka make. Aole i ike na makaainana i na'lii kahiko no ke kapu, a 1 ka manawa e hele ai ma ko kuaaina, ua hoounaana ia ka wai i ka ai i ka lawaia, a ua kapa ia aku i na inoa kuaaina, no ka' makau i na kapu ka huna ana i ke kuaaina. Ua nni loa ke kapu o na'lii, a e like no me ke kulana kiekie loa o na'lii. pela ke knpu ana i ka inoa kiekio he akua, a o ka lani kahi i noho ai ke Akua. O ke kapu Akua. O ke knpu oi ke kapu akua mamua o ke kapu alii, aka, ua like me ke kapu rlaupio a me ke kapu pio, aole e hoah i ke akua keia mau kapu, ke pili i na kanawui laa o keia mau alii, aole e amamn ae i ke akun, aia a ike na ilainuku a me ka poe iwikuumoo, ua loa i na mea kapn, ao ka hopu oo ia a paa i ke kaula, a haawi i ke nlii ilamuku puhi, a o ka p&u no ia i ke puhi ia >

ke ahi me ka houli ole ae i ke akua, a o ka bopu no ia a lumai i ke kai a me ka wai, me ka amama ole ae i ke akua, a ina he kanaka make i □» kapu akua, hooile ua alii nei, aolē e mnke, a ua ola ae la, o keia poe alii wale no ka poe hiki ke webe i na kapu akua, a nolaila, ua kapuia lakou he ola ma ka honun nei. A ina he kapu haiau, o keia. poe alii wahine ke komo iloko o kahi kspu, a ai i ka maia i ka niu i ka puaa, aole e hiki i na'lii wahine Ue komo, aole he kaikamahioe hookahi a Kamehameha I ke komo ma ia wahi e pna no lakou i ka make, a'ka, elua'wale no mau alii pio i ike ia iloko o kona au, o Knlanikauiokikilo a me Naiaaipipio he mau wahijue T,>-. — 'Ka mootelo o heleahlmau. aUi. ' ._

Ua nui na'lii o Hunaiaanui ma ka moolelo Hawaii, no ka mea, ma ia mookuaohau i noho alii mai ai ko Hnwaii mau ālii, a i hoolawalawaia ka noho alii ana aie ko na

mokupuni e ae, a ua piha' pono ka mooalii kuauhau o ko Hawaii poe alii, a kupuoa aiii hoi.

O tJmi a Liloa ke'iii kaulana. O ke knmu o kona kaulnoa. Oka iiui ana o na moku a pau o Hawaii malalo ona. 0 ka lilo ana ia ia kaua. O kn lilo ana oke aupuni ma kona kulana hnahaa. O ke koa o kana mau keiki hookama malaila kona noloo alii. Oka hooilina oke nkua o Kukailimoku. He lepopopolo o Umi, aka, ua pii nae a nuho i ka noho »lii o ke aupuai ma kona lahakila na hoouka kaua.

He alii Moi o Liloa, a he alii nui kapu, a he mau alii Moi kona mau kupuoa a me ko,na makoakane o Kihanuiluluaioku, a o ka makuahine o Waoilea, no-ka obana alii o Oihu, a pela no kuna mau kupuna wahine o Neuia, a me Laakapu aku hoi, a pela aku, a no Awa no ia papa alii. He wahioe-ka Liloa o Pioea ka iooa, o ke kaikaina no ia o kona makuahine no Ewa no a no Koolaupo- | ko, hanau mai ka laua keiki o Hakau ka inoa oia ka hooilina oko aupuui o Hawaii. Noho aku o Liloa ia Haua he alii no Maui, hanau mai ka laua, he kaikamahine o Kapukini ka inoa, alua mau keiki alii a Liloa. He alii o Liloa, a.he alii kaulana oo kana mau hana maikai, a oa nōho na 'iīi aimokiP'a 'ponr : 0 Hawaii malalo o Liloa, a o ka. auia' , keiki alii, wa kah'iko, a noho kanaka al», malalo o kekahi alii, a lilo lakou j mau kuhina kaua, a mau alii puuku, a i maa mamuka kaua, a pela ka noho ana o na'lii a me na ke iki a na'lii malalo o Liloa, a i ka hoomaka ona o Lil'ia e kukulu ia Pakaalana i haiau, ame ka wai auau o Mokopu, a me ke kuaunao Kuhikimaiaea, a i ka manawa a o na'lii a me na kanaka i pii ai i ka malu ohia, a he ohiiiko-a ua noho o Liloa ka Moi i kai o Waipio ma Hamakua i Hawaii, oia ka aina 1 noho (Dhu ia e na'lii Moi ika wa kahiko. I ko Liloa ma noho mehameha ana me kekahi alii ona, o LaeanuiKaumanamana ka inoa, oia ke keiki a Enunuikuimalino ke'lii aimoku o Kona i Hawaii. Ua kipapa iho la aa mau aliila i te kipapa pohaku ma ke kuauna o kahi i kapaia o Kahikimaiaea a hiki ma ka puka pakaka o ka halealii, aia maiaila ka pohnku loihi a Liloa i auamo hookahi ai, a mal»ko olaila ka pohaku a Laeanuikaanianamana, a ua kapaia ka Liloa pohaku i auamo ni, o ka poheku paepae'kapu o Liloa, a ua lilu keia i pohaku kaulana mahope mai a hiki i ke au o Kamehameha I. Oia ka mea e kaulana ai. Aole e hiki i na'lii a pau ke ae malunu o ka pohaku a Liloa i aaamo ai, ua ka- ! pu Io:>. Elun wale no mea i hiki ke bele maI luna o ka paepae kapu, o Liloa ka Moi, a o Laeanuikaumanamaua ke'lii me ka ipu kuha a me ke'lii ia ia ke knhili, a o laua ke hele ma ke kuauna o Kahikimaiaea me ka paepae nioi o Kahoukapu, a ua lil" nui keia i mau hoailona alii me'ke kapu nui loa, a ua lilo i ka laua oihu moopuna wale no ke pii ma keia wahi, aia no o na*li« i ka papa 1, he niaupio, a i ka papa elu ', be pio, a i ka papa ekolu hs naha. Ia lakou wale no, aole i oleloia. kekahi mao pna e ae a Liloa. Eia kekabi mau h&na noi i ke aa o Liloa, 0 ka haipule ike akaa, a o ke kukulu i na haiau i mau haiau no ke akua, he mau luaki ni, he mau waihau, a me na unu, o na koa, a me na Pohakuokane, a o ke'lii o lawelawe 1 keia mau hana, ho alii haipule, a o ka noho nna o kona aupuni he maiuhia, a o kona lahui ua oluolu, a ua pomaikai. I kpknhi manawa, ua hoolale aku o Liha e kukulu i nn moku haiau o ke okua mi Hamakua, mai Kukuihaele a hiki i Kowunae o Kealakaha ina, a i ka makaukau ana o na hale' o ke akaa, alaila, pii aku o Lilna me na kahuna a iii« ke akūH hoomanno o Kukailimoku a m« na'lu ame na kanaka a pau no ka ai puia i nn kapu haiau o ke alii Moi, mailnlo akn o Waipio, alailn, k»pu hele aku la mai Kukuihiele aku a Waikoekoe a peh aku no a Knpulenn ma, a Kawel» ma, a Paaahau ke kapu hele ana, a me ka hana hooikiiika, o ka mHikn. o k« pahee, a o ka mokomono, a ne kn pahunknla, a hiki i Koholulele, a malail» kiipu in Maninim, a hele aku la ma nae o Kowaluna a ma Koapapaa n noho ma Koapapau, a noho ma Kuawikiwiki. (AoU ipau.)