Ke Au Okoa, Volume VI, Number 26, 13 ʻOkakopa 1870 — KA MOOLELO HAWAII NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 44. "Ke kii ia msi nei au e Kanehekili ma e lawe." Alaila oleln sjai la ka ohana, " aole make se nku i ka lakou kii mai, e noho do kakou, aole i ike ia aku kn pono- oia no, hele oe hemahema makou." Ao'e au e p;»a he kii na ke akua, a i make aa, e malnma ike akun. A haia kekahi mau ];i, oka lawe ia aku la no ia, me ka ike ole i kekahi mana- . ya t .^a^Jgyngia.kak^KP&e^ hi hān ino no, uahwe na aumakua i ka uhnne a ua lilo ia lakou la, a ua oleloia o ka pne i lawe ia ma ka lewa lani a ma ka lanikuAkini a pela aku, he mau eheu ko lakon me ke anuenue ma na wawne aole keia poe i ke ao kuewa i oleloia, 'he poe hiwahiwa lakou n« ka lani. Ina hoi no kahi ike ole ia i Ulukaa, o Haenakuleina, a no Kaoaniani, alaila, e olelo no ka mea mai. Ke kii mai nei o Kanebunamoku ia'u e lawe i Ulnkaa." K'e olelo sku nei ka ohana, mai ae oe ika lakou kii mai. A i kekahi'mana- . wa, ua lawe ola ia maloko o ke kai me ka 'loaa ole oke kino kapapaa. Pela o PeleHonuamea, o Kahoalii, o Kanakaokai, o Ka- j

moboalii, a pela leeln aneia kiai o kela kanaka o keia kanaka knkaa ma ke ao numakna. Inn he mao kupnna a he niaa makoa paha ka mea i oleloia ma k% ole'o a ke knnnka mai i ke kii mai e hele pu, he kii ohinipili ia, a oa huipuia na anela kiai e alakai ma ke ao aumakua, ua hoike ia mai ka maka o ka poe i ikemika ia, a he mea maa ia i ka pne mea mai, e moe ana i.ka ma ka hemahema kekahi olelo ana, .Bks, o ka m§v-!»au ma ka olelo ana ma ka mea'oiaio, a o ka poe o keia kulana, aole o lakou makau iki i ka make, aoie o lakou kanalua i ka make, a o ka make ana heaha Ia ia mea, o ke /kino lapawale loa ia lakou, a.aa ike- pono ia imua o kona alo ke alohilohi o kona wahi i hoomakaukaa i\nona, a i ko'u ike e akaaka ana, a e nīino aka niai ana «a papalina, a e ninau oe ja manawa I ka mea 6 moe sna i ka mai, a' e hai mai no kela i ka moolelo ka "olioli an"B7ua wehe ia mai.ka pukn *fka lani a aa hoike ia mai na niea kanv»fc£o nani a ka maka i ike ole ai ao nei, a uā nui na leo,e katiea mai ana ia ia e hele aku. O keia poe, ua makauknu ke ao aumakua e hoō~ kipa ia ia, ma ka laui paha,' ma ka honua paha, ma kahii hoomakaukau ia kua uona e oa aoela kiai a me na luna aumakoa nona. Ma ke ao aumakua, hO nni loa na hoaaloha, na makamika, na hoaluuna,. ua Idkahi ko lakoe manao, ua huiiike ko ke ao a'umakua, mai na laui i ka lewalani a ka lewanua, a na kukulu, a me na p;iiaku aJKane, a e ike ia ko ka lani"me na ehea makani, a me kona , kukulu maluna o ka lewa o ka honua, a me ko b"a moana anaina maloko o na kai popol» ' huamea.a Kane, a pela ko ka hooua a pau e pifi ana i ke ao aumakua, ke hui lokahi like nei lakou. Ka pa.p»u ole, ka po ia Milu, ka po kinikini, ka po manomano, ka papaia--owa, kapapaia kallaoa, kapapaia-kahalelo, ka-papaia-kahaaka, a he nui wale ka iooa o keia ao ma na moolelo Hawaii. Ua oleloia ia ao, he.ao ino, he aohoaaloha ole, fae ao makamaka ole, he ao weliweli, a he ao makau, he'ao eha, a he ao hoomanawanui. a he ao pilikia, a he ao hoomainoino ia. lla oleloia ma ka moolelo, a ma ka moolelo kaao Hawaii, he ohi no ma ia ao, aole poeleele loa, he malamulama no, aia no i ke »lii oia ao ke abi a me ka po, a me ka hoomaiaoino weliweli. Uu oleloia'ma ka moolelo'a me ke kaao o Mokulehua, ua kii o Mokulehua i kana wahine (ihane in Pueo, ua kaawe o Pueo a ua make, b ua iho uhane o Pueo, a hiki i lalo lilo i Manna, a i ka po pau ole, a na hoopaahao ia o Pueo, a ua kii aku o Mokulehua ' me kona akua o Kanikaniaula, aka, ua loaa mai o Pueo ma ka mana akua o Kaoikaniula, a aa pakele laua mailoko mai o ke ahi a me na ipake hoomninoino he nui. Ma ka' moolelo Hawnii no Maluae, o Maluae.kekahi kanaka i kiii kana'keiki uhane in Kaalii, a loaa i lalo lilo o ka po pau ole, o ke kumu i make ai o Kaalii, i ji o i ka maia, aolo i ai na akua o Kane o Kanaloa, a un hoopuu ia ke keiki a Maluae i ka aia i ka maia, a ua kiola na akua o Kane o Kanaloa i ka uhane o ke keiki a Malnae i ka po pau ole. I ka hoi ana mai o Ma)uso i ka hale mai ka ma- j hiai mai, ua make ke keiki o Kaalii, a e kau ana no ka maia'i ka weha, a ua niaopopo ia Maluae, ua hookae na a(iua no ka nia ijta maia. He kanaka mahiai o Malnae no uka o Manoa, o Kanaloahookau kona aina, a o ka maia kann ai kanu nni, he maia na ke akua, a ua mahiai i na ai e ae na laua me kana keiki a me kana wahine. Ua ulu mai ka minamioa a me ke aloha i kana.keiki. Ua hoike mai ke nkua in ia, ua kiola ia ka nhnne o Kaalii, nia ilalo o Manun i ka po pau ole. I ka lohe ana o Maluae i ka mnke loa o kana keiki, ka inoa ho huhn ko ke akua, a i aloha mai i ka mihi aku me ke kahoahoa ana I

aku. O ka h""biki no ia o Maluae.. nole e ni a e mnke pu oi.Tme kann keiki. a o ka hana no ia i ke keiki a p.ia iluna, a o ke pani no ia i ka puka o ka hale a paa, w«iho mai ke keiki, moe nka no hoi keia, a i kela kakahiaka a i keia ahiahi, aohe he lohe o ua mau nkua nei i ka ieq o ka pule a me kauin»ha ai an» no keakaa, a hnla he umi l» he »mi po, ar>le pukß hamama, a hala he iwakaloa po he iwakalua ao, aoho hamama o ka poka, a hala he-kanakolo po he kanakola ao, - aole hamama o k* puka. E make paha o Maluae, ua hewn knui ua hikiwawe • kaua ma ka hoopai koke i ke leanaka, a. o ko kaua e kanm« aUi.hinka i ke ahiahi, a o ka kaua kanaka mahiai, mibi awa, mohi maia, mshi ko, aole a kauA uku i kn-kaua kahu nana e mnlnina ia kaua. Heajia la ka kaua uka ia Malune Olelo aku la o K-*ne Kanaloa, e kii kaua e "*".wla ia nahn no e kii i ka uhane o r ke keiki ilalo ifi M;mua. 0 Manaa oia kē'iii olalo o po pau ole, n he kanaka Ivou o Milu, no kona ino a me kona pilau, a me koDa kiola ia ana i ka popan o'e, a he alii no Waipio i Hawaii, a Milu ka inoa o ub alii la. a ua kaulana i ka olelo ia i lnlo ia Milo. OMat»nfl ka inoa o ke alii o ka po p;iu ole, aia no ia Manua ka pouli, a me ke abi psu ole. [Ja hila na la he kanaha a keu, ua kau ka nanaiea a me ka poeleele puoawelewele i na m»ka. I ka ike ana o Kane o Kanaloa, ua mihi laua ia lana ibn, a ua 'laoa e hoola ii Maluae, a ola o Malaae mailoko mni o na polukuluku o ka hoomake a me ka hookii ana i na mea ai mamali o ke aloha i kana keiki, a ola maikai o M»luae, a ikaika kona kino, a hoi mai koūa a paa, alaila, aku la keakna ia M*luae. " He ia Eaalii, kan keiki!" Ae ; he aloha[j>:fu ole ko'u. E loaa anei ka ohane o Kaalii ia oe ke kii ilnlo ia Mnoua ? Hoole i'Mi o Malnae, aole e hiki ia'u, aka, aia ia olua ka mana e hiki ai ia'u ke kii i ka ohane o Eaalii. Ua hiki ia maua ke hooko i kou makeinake, a o ka moua nka hoi ia oe, a e ike hoi oe he mana ko ke akua e kokua ia oe, a owau pu bek»hi iloko ou, a na'u no e hoopakele iloko o ke ahi a me ka pooli. Noono.o iBo la ke skua o Kaūe, pehea la o M'aluae e hiki ai kcf ku.i. . ilalo o ka vo pau ole, a mnopopo anle e hiki ia Mqluae ke kii ma ke ano kino kaoak* me«li. aka, hoomalale ako la ke akua o Kann -ia Klaluae mu ke ano kino lani, a ma ke wio kinO(|iini o Maluaei kni ai i o kana keiki, a i hiki ia ia kekomo iloko o na popilikia he nui a ka po pau ole la 'Manua. I»> ka wa i kii ai o Ma)use i ka uhane <> Kaalii, haawi mai la ke akua i kekahi kookoo mana, o Makuukoo ka iuoa, aia maloko o keia kookoo [ na meu ai,'na mea momona a pau o ka honua, aia muloko na mea kaua, aia maloko ke «ila a me ka make, aia maloko ke ahi a me ka loapele, aia tniloktf ke kai a me na moana wai. Aia ma .Leilooo i M»analua v ka pula i oleloia ma ka ulu o Leiwalo kahi ā Maluae i iho ai i ka po pan ōle ilalo i o Manaa ■la. Ua olelo ia ua nni na pilikia i halawai me Mnluae ma kona alanui i hele ai, aka, ua lanakil,a o Maluae. maluna o kona mau enemi, a na luku aku oia i kona mau enemi a hiki oia ilalo i ka papuku, alaiia wahi a kapapaiaowa a me ka papaiaknhnoa, i ka po pau ole, aia iluila o Kaalii me ka hoopaahao ia, aole i pau kona hewa i. Hoopaahuo i« "ā ua ike ia kona hewn, he maia ka hewa, aia mn ka maia a me ka paua ana. Eia ka mea i oleloia ma ka po pan ole, elua wahi i hookaawaleia malaila, o kahi o ka poe i hoo paahao ia no na hewa liilii o ke kanaka, a o ka hewa make o ke kanaka. Elua mau hewa ioo lna e hoopai hoomainoioo ia ke kan ika ma Kapokuakini. Aka. o Kaalii, aole oin i hoopahao ia ma Knpokuakini, a pela o Pueo ka wahine a Mokulehua, he'apuepne loa kona loaa ana. Aole pela o Kaalii, u:i hikiwawe loa o Kaalii, a ua lapaau ia mahope o ka lawe ana mai a Mnluae i ka uhane o Kaalii mailako o ks po paa ole. O Kawelu kekahi wahine kaulana maka Moolelo Hawaii, a m olelo kaao, a ua kii o Hiku i ka uhane o Kawelu a loaa ilalo oMa. naa, a na hoihoi ia mai ka uhune o Kaweln ; n ua kipolapola ia me ka hoolulu ka nwg. puhi, i ka maile, i ka pala, a mea »la he nui loa, e noho pono ai ka uhane iloko o ke kino, a pela e oln hou m»i ai. He nui na moolelo H«W iii a me na kaan no kn poe nhnne, a me na kino kannka maoli i tn«ke a iho k« uhane i ka po paoolo. He hoopunipunr» he wahnhee na mea i olelo ia no keia poe i kii ia'na uhnne a hoola hou ia m«i. He olelo paakiki loa kein miu mnolelo Hawaii, un kupono no ia ke knpaiahe hoopunipuni a me ka wahaheo. Aka, e;a walo no ka mea oinio, a e pono ke inanaoio aku, penei : A<>le he mea malihini i ka Inhui holookoa o Hawuii nei ka lohe ann i keia olelo, he Pokunkini, n he p« pauole. a lie lua nhi mm> loa, a hn wiihi o hoopna ia ui ka poo hanaino. Ua maopopo ma k« moolelo o Milu ; a no ke nlii hanaino a hoomaiuoiao o Milu, a ua kiola

I ia k'.na uh»ne ilaln lil ■ i ka po pauole, a un - "hrnile ilalo lilo i Manua, 'a ikapo ia IM»nua, a i ka po lilo ia Miinm, a no ko Milu inn hoi a hoolei i< ilalo lilo ka u'nane ; a i la'o lilo i 0 Milu Ih. Aole nae no Milu kn po pauole,. he alii ino in i hoolei īa ika po piuole. Ua knplana ka p'i pmole i kn lahui holookoa ma i Hawaii nei mii ka wa kahiko mai, a pela no j 1 kn wa i hiki mai ai ka painpala a 'me kaolelo Akna, he mei liou loi ia. Nolaila, ua maopopo i.ka poe knhiko o ko Hawaii nei, eha no ao. I. K«in ao e oln nei ; 2 Ke ao l<uewa a auana ; 3 Ke ao auipakua ; 4 Ke ao o ka po pauole. He mea nui ka hoi ana mai o na uhane a olelo mai maluna o ke kanaka, ma ka uluhia ana mai a noho iluna o ke kanaka, a he ano pupule kekahi, a he ano uluhia kaula kekahi, a he uluhia wanana ke kekahi, he ano uluhia olelo kekahi, a ano uluhi kokua kekahi, a he nui wale ke ano o na uhane e kokua ana i ka pono, a e kokua ana i ka hewa, aka, ua hana hoopunipuni kekahi, a ua oiaio no kekahi, no ka mea, aole e hiki wale i ke kanaka ke hana ke ole ka mea nana e kokua. " Mai man.aoio aku oukou i na uhane a pau, aka, ehoao bku i na uhane, no ke Akua mai paha, aole paha ; no ka mea, ua noi no na kaula i h-le aku i ke ao Penei ou kou e ike ai i ka Uhane o ke Akua ; O kela uhane, o keia uhine e hooiaio ōku ana, dh hiki io mai no o Ips'l Knsto ma ke kino, no ke Akna i«. O kela uhane o kein uhane e honiaio ole ana, ua hiki mni o lesn Kristi> ma ke kino, aole no ke Akua' kela .Mn keia olelo a ka Palapal-) Hemulelp, aole i kuhihewa ko Hiwaii nei lahui kanaka, a<Je m-i H»waii w.le nei oo keia he uluhia a uh»ne ; aka, he okoa iki ke ano o na hana a ka uluhia ana a ka uhaoe ika wa kahiko ; a o ka poe i uluhia me ka wanaoa ana i na mea e hiki mai ana ka poino ame ka pomaikai. O Pilakalo ke kauU i ka wa o Peleioho Uni naria i wanana i ka hiki ana mai o ka Lāh»i kanaka maka alohilohi, a me kanaka maka like, a me na keiki a Kamapuaa, a me

ka holoholona n'onui a noho ia e kanaka ma luna, a me na holnholona nui me na kiwi lo loa ma ke »-pela aia i'lte aū"oT*gā~J|J»J no ka hiki anainai o ka hau|«, a ma ka lflb ana o na pohkku i hala e noho ai knnaka a nie na'puha laau oke kualiiwi ; aka, ua ko koke oo 1 ke au o K«hahana a me ke kahuna nui o Kaopulopulu, a o ka wa no ia mahope mii ua hiki mai o Kapeni Kuke (L 'no) O K«pihe kp kaula i ke au o Kamehameha 1 O KaonohiokaU me Keaweaweulaokalani ke ao ka wannna a Kupihe ke kanla. " E hiolo ana na kapo kohiko, a e hiolo ana na huiau a me na leln, a e hina ana na kii; Aia ke Akua i ka lani, e bui ana na moku, e iho mai ana ko ka lani, e pii aku ana ko ka honu<« nei." He wanaiia kokoke loa keia mamaa aku o ka hiki ana mti o na Misionari mua nana i lawa mai ka Palapala Hemolele, a ekolu paha m>iksbiki nku. JVo ka noho ana o na vhane iluna o na kanaka. He mea kupanah* ka hoi aua mai o na uhane o ka poe make a me na anela o na au inakua a uluhia iluna ona kanaka nla. Aole mea hiki ole ike akua. £ia na kumu, o ka uiuhia ana ma ka makemake o ke akua «* v hoike mai i na mea huna- a me ka wanana ana i na mea nui e hiki mai ana i ka manawa mahope, a us kapaia ka iooi oia poe, <> na Kaula. oka lua ; o Ka poe i alakai ia >na ke koho ana mai a na aumakua, i mau inea malama i ke kino a me na pono kino. O ke kolo, o na uhxne uhinipili, i alakai ia e na aumakua. Oka ha; ona uhane hoolaa ma ka makemake oka uhane. O ka lima; o ka huipu ana o na uhnne. unihipili me na uhane oka p» pauole.. Ika wa kahiko ina Hawaii nei ; na hilinai nui ia na olelo na wauana, a me na olelo huna; ua paulelo nui ia ka olelo n ka poe kaula, he maa olHo hooko wale no ka na kaula, aole e hiki i keknhi alii, a i kekahi Moi o ke aupuni ke h»oma loka i na olelo a na kauln, a me ka poei u.l.uhia i na aumakon, a me iia kupuna, a ua poInlei wale no ke Kuhikuhi ana, a pela i manao ai o Kamehameha 1 i kekahi o kona mau Akua ; O Kahoalii ke Akua kanaka o Kamehnmeha 1. Aole pela ka oiaio, ua paulele o Kamehamrha I, ua noho mni ke Akua o Kahoalii mnluna o na knnaka kaho Akua Kilioalii la, pela uo o Kiha walnne. I kekuhi manawa he kii o Kihawiliine, ua ka> hiko ia i ke kapa olfni> me ke kapa punniu n me ka pukohuknhu, he kii ano w«hine keia oa pokni ia, he hoailnna wnle no kei'i, aka,e nnho uhane ana no o Kihawohine me ka uluhia maluna o kekahi kanaka, a i ole ia,. ma ka hoike ana o na kino Akua me ka weliweli eehia a me ka makau nui, a pela no kekahi mau Akoa a pou o Kamehameha 1, a un knpnin keia mau Akua nu Akun numnkua o Knmehnmeha, a he nuina«ui no nn nlii ; a pela keli Aleua keia Akua i malama ia o humeha. ( j2oU t pau. )