Ke Au Okoa, Volume VI, Number 24, 29 September 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 42. No ka aumakua a kumupaa. Aole i kulike na mohai a me na alana i na aumakua i ka wa kahiko, o na hoopai liilii, a ua loaa kekahi o ka ohana i ka mai, he hiahia ahi no i ke kakahiaka, i ke ahiahi, a kualima; a papani kahi luau, a o kahi moa, o ka pau ae la no ia o ka mai. Ina he mai pilikia loa, a pili i ka hale, alaila, kii ka puawa a me ka puaa pu pani ai, a ua pau ae la ka pilikia o ka mai. He mea mau no ia, a ua pili no ia hana i ka ohana, aole i pili i ke kanaka e a me ka malihini, aole e hiki ia lakou, a e hoolohe i ko lakou leo a me ka lakou kahoahoa ana, a ua kapaia keia hana, he hana aumakua, a he hana kumupaa. O ka aumakua, oia no ke akua kumu kahiko mai na kupuna mai, a o ko na kupuna akua no ia i paulele ai, a i ole ia, ua loaa mai lakou mai loko mai olaila, a na hana mai ke akua ia lakou a puka kanaka, a ua kapaia ke akua, he aumakua no lakou, a he kumupaa. Aole i kapaia he akua unihipili, he akua kakuai, he akua hoolaa, he akua makemake, he akua hooulu, he akua malihini, he akua haole, he akua aumakua, a he akua kumupaa, he akua hoolaa no ia, a he akua no ka la o ka makemake akua. O na akua aumakua i oleloia e na kupuna, o Kane, o Kanaloa, o Ku, o Lono, a mailoko aku o keia, eha mau akua aumakua, ua hoopiliia na puali o ka lani a me ka honua, e pili ana i na aumakua kane a pau. Eia na kumu aumakua wahine, o Haumea, o Kahakauakoko, o Walinuu, o Walimanoanoa, o Hoohoku, a mai loko aku o keia mau aumakua wahine, ua hoomanaia na puali o ka lani a me ka honua, e pili ana i na aumakua wahine. O Pele, o Hiiaka, o Kapo, o Namakaokahai, o Kahiliopua a me na lani wahine e pili ana i keia mau aumakua wahine a pau loa, ua pili keia ia Haumea, a ua komo no o Uli wahine iloko o Haumea, a me Nuu, o Nuakea, o kapau o Nuakea, a me Nihoaikaulu, o Kanehekili, o Kanewawahilani, o Nakoloilani, o Kauilanuimakaehaikalani, o Kahoalii, o Kamohoalii, o Lonomakua, o Nahoalii, o Nahoaiku, o Kanehunamoku, o Kanakaokai, o Kanehulikoa, o Kaneikaulanaula, o Kalaipahoa, o Kanemanaiapaiea, o Kanemakua, o Kanepaina, o Kanemanaiahuea, o Kaneholopali, o Kanepohakaa, o Kaneulupo, o Kaneikokala, o Kanekoha, o Kaneikokea, o Kaneikauila, o Kanekii, o Kanelele, o Kanehaka, o Kaneikapule, o Kaneikamakaukau, a kini a lehu na aumakua i komo iloko o Kane, a pela no hoi o Ku a me Lono, a ua kuhao o Kanaloa. A i ke kuili pule ana o ke kanaka, he pono i ke kahoahoa pule a ke kanaka mai ka hikina a ka la a hiki i kaulana, a mai ka akau a ka hema, a mai ka lani kiekie iluna a ka paa o ka honua ilalo, ua piha i ke akua a ua maa ka pule a ka poe kahiko i ka pule i ke akua pela. I ke kaumaha ana o na'lii i ka aumakua, he nui no ka alana a me ka mohai ana i ka aumakua e like me ka nui o ka lawehala i ke akua, aole o ka mohai wale no ka mea i manao ia e mohai a e uku i ke akua. Penei ka uku a me ka mohai ana. O ka moku hale ka mua, a o ka hana mua keia, o ka hale, he halelaulama ka hale, he lama ka pou, he lama ke oa, he lama ka aho, he ie ke kaula, he laui ke pili, a he paaa kekahi pili, a he laulama kekahi, a o ke pili maoli no kekahi pili, i ka makaukau ana, hookahi no la e ako ai a paa no i ka la hookahi a hiki i kaupaku, a paa i ka lanai, a paa i ka pa, he hale nui kekahi, a he hale liilii no hoi kekahi, e kupono ana i na kanaka eha a elima paha, a i ka paa ana o ka moku hale, a ua kapu loa, a i kekahi la ae, alaila komo ka moku hale, a ua hoolulu ia ka mai kakahiki, a popoulu, a iholena ma ka haka, a i ka la e komo ai ka moku hale. He puaa lau, he lau ka niu, he lau ka ia ula, he lau ka aahu, he lau ka ninikea me ka oloa. O ka awa o ka puaa, o ka maia o ka niu, o ka ia ula, alaila, mohai i ke akua, a ua hoolohe mai ke akua i ka alana a me ka mohai, a ua lilo ka make a me ka pilikia i mea ole. O ka aumakua a o ke Kumupaa, oia na anela kiai kino o ke kanaka. I ka wa e make ai o ke kanaka, o ka aumakua a me ke kumupaa o ke kanaka ka mea nana e malama mahope o ka make ana. O ka poe pulapula i pili i ua aumakua i oleloia mamua, a i na ua pili i na aumakua e pili ana i ka poe aumakua o ka lani, a e kii mai ana no ka pee aumakua o ka lewa ia ia e like me ka pili ana o na kupuna i ko ka lani poe, a pela no e hoi hou mai ai a olelo hou i ka poe o ke ao, a pela ko ka mauna, ko ka moana, ko ka honua, ko ka lua o Pele, a he nui wale ka poe i make, a hoi hou mai e olelo, a pela no i ka wa kahiko, a pela no i keia wa. A he nui no ka poe i hoi mai a olelo no ko lakou kuleana ole, a oia ka poe i olelo ia, he poe auwana wale i ke kula o Kamao-

mao, a i ke kula o Puuokapolei, a he nanana a me ka pulelehua ka lakou ai. No ka wa e make ai. He kulana mai ka mea e make ai ke kanaka, ina e komo ke kulana o ka mai i kahi o ka make, alaila ua make iho la, e lapaau wale no, a e imi i ka ola—a —aole e loaa, o ka maha ke loaa i ka lapaau, aole e kaawale ka make. O ka make ohemo wale; o ka make ulia wale; o ka make kakaola; o ka make kokolana, o ka make kailipani, o ka make ulunui, o ka make hokii, o ka make mailo, o ku make kaamehai, a o ka hai make mai hoi, a o ka make i ka mai luku a me ka mai ahulau, a o ka make i ka mai lele a me ka mai aai, a o ka make awahua iho a ke kanaka, o ka make i ke kaua a me ka pahikaua, a o ka make aumakua, a o ka make ohao a pehu, a pela wale aku he noi loa ke ano o ka make o ke kanaka, a o na mai malihini a ka haole, aole o kanamai ua make e pili ana i ke kanaka. I ka wa e kamau ana ke ea o ke kanaka, he hei, he mauliawa, a he aili, a me ke oeoe ma na pepeiao, a kuu aku la i ke aupuni uhane, a o kekahi poe, aole ikeia o ka manawa, a he hiamoe ko kekahi poe, a he kupaka ko kekahi poe, a he auwe ino ko kekahi poe me ka weliweli nui. I ka wa e kokoke ana kekahi poe i ke aupuni uhane, he hoohewahewa na olelo a kekahi poe, a o kekahi poe, ua ike no i ka manawa e hele aku ai i ke aupuni uhane. I ka wa e kamailio ana me ka oluolu maikai o na kamailio ana, alaila, ua hiki loa ka mea e make ana, ke kamailio ae, "Ua makaukau loa au i ka hele aku, o ko'u manawa keia, ke kii ia mai nei au e hele aku, aloha oukou." A o ke kaili ia 'ku la no ia o ke ea, a lilo i ke aupuni uhane. Pela ka make ana o ka poe pono o ka wa kahiko, a o ko lakou make, me he hiamoe la ka amo ana o ka maka, a ua lele aku la; a o ka poe e pili ana i ka poe o ka lani, ua hiki ia ia ke kamailio mai i ka poe o ka lani, me ka olelo mai, "Ua hamama ka lani no'u, eia ka poe o ka lani, o Kanehekili, o Kanewawahilani, o Nakoloikalani, o Kauilanuimakehaikalani, a ua makaukau na eheu o na manu e lawe ia'u." Ia wa e lele iho ai ke keiki makahiapo ma ka waha, a hamama iho la kona waha, a ha ae la ka makuakane me ka hoomaikai pu i kana keiki, a ua lilo ka hoomaikai na ke akua, a ua lilo ke akua i kokua no ka ohana o ka mea e make ana. Aka, o ka lima lepo a me lawe kaamehai a aihue i ka hai, no lakou ka make weliweli, a kahe ka hinu i ke alanui, a he kua nakaka, a kua pilau, a he nui na hana manaonao a weliweli o ka poe hana ino, a e huai no na ilio ia lakou, aole e nalowale na iwi o ka poe kolohe. Pela i ka wa kahiko, a he mau olelo aai loa ia a ka poe kahiko, aole e nalowale na iwi i ka moana, aole e nalowale ma na lua huna, a ma ka hohonu o ka honua, a ma na wahi huna a pau, ua hoike wale ia mai no na iwi o ka poe kolohe, a ua kaulana ko lakou mau iwi i ka hoomaewaewaia, a kauo hele ia e na ilio i ke alanui, a lilo paha i mau iwi makau ia, a mau hana hoomainoino e ae. Aka, aole paha pela ko keia wa, ua nalowale paha na iwi o ka poe hewa i keia wa, na huipu na iwi o ka poe pono a me ka poe hewa ma ka ilina hookahi, aole pela i ka wa kahiko, ua pau i ka aiia e ka ilio ko ka poe hewa, a ua kauo hele ia i ke alanui. Ina e hooleiia i ka moana me na pohaku nui, a me na eke one i hauhoaia a paa ke kino holookoa, a me na kua hao paha, alaila, e hoopaeia ana no i ka aina, a e pau ana no i ka ilio, aia no a ko ka olelo wanana no ka poe hewa, a pela aku na iwi nalowale ole o ka poe hewa. Aka, ua manalo na iwi o ka poe poe kolohe i keia wa, a ua ikeia, aole akaka iki ka poe hewa a me ka poe pono, a hookahi hooilina e waiho pu ai, eia paha ke kuma e manalo ai keia awahia maluna o ka poe hewa, o ke kanawai. Ua loaa ka laau hahau maluna o ka poe hewa ma ke kanawai, a ua hoopaahaoia i ka wa e ola ana; pela paha, aole paha? Elua no mau hewa nui, a i kau kanawai ikaika loa ia maluna o ke kanaka i ka wa e ola ana, a me ka wa e make ai; O ka aihue, akahi; O ka lawe maunu me ka anaana, alua. O keia mau hewa elua, he mau kanawai ikaika loa i ka wa e ola ana ke kanaka, a he kanawai ikaika i ka wa e make ai. O ka uku hoopai o ke kanaka aihue, a i loaa pono i ka mea nona ka waiwai e aihue ana; Hookahi kanawai ikaika e hoopai ia maluna o ka mea aihue, o ka holehole ia o na iwi a hiki i ka wa e make loa ai ke kanaka. Penei i olelo ia ka olelo a ka poe kahiko; "I ka hoole no ka aihue a pau na iwi i ka holehole." Penei hoi ka uku hoopai o ka lawe maunu a me ka anaana, o ke oki o ke poo i ke koi, ua kapaia aku ka poe kahuna anaana aihamu; "O na kahuna anaana pookoi." A no keia mau hewa ka awahia, a me ka mainoino o na kupapau mamua o ka make ana, a no lakou na iwi kupapau nalowale ole ke huna ia. I ka wa kahiko, ua hiki i kekahi mau hewa ke kala ia imua o ke Akua, a ua manao ia paha ka hewa pepehi kanaka, ua uuku iho, no ke kakaikahi paha oia hewa, a ua ku nae i ka

mainoino i kekahi manawa, ka poe pepehi malo. No ke kuni ola ana a me ka o ana i ka mea make He mea nui keia mau oihana a ka poe kahuna anaana kuni, a kuni ola paha, a o paha. O ka minamina ke kumu o keia hana i ka mea i aloha nui ia, he oihana kaumaha me ka nui o ka uku, a me ka waiwai e uku ai i ke kahuna, aole kupono o ka oihana kuni i ka poe ilihune, aole kupono i ka poe hapa o ka waiwai, aia no ka emi mai o ka uku he pili hoahanau a pili makamaka ponoi, alaila, ua oluolu kahi uku o ke kuni ana. Ua pili ke kuni ola, i ka wa e ola ana ke kanaka mai, a ua pili ke ano o ka mai i ka anaana ia mai e hai, a ua hailona ia paha e ka nui o na kahuna, a ua kupono wale no ka lakou mau hailona hoike no ka make ia hai, a he make hiki ole ma ka mana o ka laau lapaau, a me na kulana o na pule kala, alaila, hookahi wale no oihana e pono ai, o ke ka i ka inoino loa, o ke kuni ola no ia, hookahi waiwai nui o keia, o ka make o ka mea nana i anaana mamua, a pakele ka mea i manao ia e make, a loaa hoi ka mea i manaoia e make, a he waiwai nui hoi ia ua loaa ke ola. O ke kuni make, ua kapaia he kuni pilau ia, aole ia he kuni waiwai nui, ua hala ka

mea minamina, a me ka mea i aloha nui ia. He kuni waiwai nui loa keia o ka poe kahuna kuni, ua oi aku ka nui o ka waiwai e lilo mamua o ka waiwai e lilo i kahuna lapaau i ka wa e ola ana, mahope o ka make ana. Eia paha ke kumu, no ka wela paha o ke aloha, a i mea paha e ku ai ka makaia, a e ili aku ai ka hoopai maluna o ka poe opu ino, a lawe malu i ke ola o ka hai mea minamina. I ka wa mamua aku o ka hiki ana mai o ka wa Karistiano ma Hawaii nei, aole mana pepehi kanaka e ae, e like me ka mana kuni i ka la okoa, ua lilo ka pohaku paakiki i kepau hehee i ka mana o ka pule, a o ka hekili a me ka uila, e kapalili ana ia me he kapa nakeke la i ke kapuahi kuni a ke kahuna kuni, a o ka poe kanaka e hoaa ana i ka wahie o kapuahi, a me ka poe kanaka e hoolei ana i ka maunu i kapuahi, a e pau ana lakou a pau i ka hina i kapuahi, a o ke kahuna pu kekahi e hina ilalo, a e ike ke kahuna a me ka poe e lawelawe ana i ka oihana kuni i ke kahoaka, a o ka laau nui paha e ku kokoke ana e pau i ka ahi ka owela a maloo, oia ka mana o ka pule, ua hiki ke hai ia mai i ka la nui, ka nui o ka poe lawe maunu, ka nui o ka poe kahuna nana i anaana, o ka nui o na la e pau ai i ka make, ke kumu o ka mai e pau ai i ka make, a ina na ka mano e ai, a hihi ae ka naau i kapa, a ai ia e ka puaa a me ka ilio, a kauo ia i ke alanui, hele i ka moana i ka lawaia, a holo aia iloko o ke kai a pae i ka aina, a pau i ka puaa a me ka ilio, a pela na make mainoino a ke kahuna e wana e ai mamua, a e ko io no ia mau olelo. Aka, aole waiwai nui e loaa i keia, aka, e ko ana no ka makemake i ka pau o na enemi.

O ke kahuna o, aole i nui kana oihana e like me ka oihana a ke kahuna kuni, aia ma ka po kekahi, a ma ke ao, ke hana malu nae, aole i ka la nui ka hana a ke kahuna o; aka, o na hailona a me na aouli o ka make maluna o ka poe enemi, ua like no na hinaina a ka make maluna o ka poe awahua. Ina o ka hekili a me ka uila ka poe nana e hoopai, a o ka pele paha ka mea nana e hoopohaku, oia iho la, e like me ka mana o ka pule. No ka kupapau mahope o ka make ana. I ka make ana o ke kanaka, alaila, hele mai ke kahuna aumakua no ke kupapau, a hana iho la i kana oihana, he puaa uko, a i ole ka puua, he moa aumakua no ka hoomaikai ana i ka uhane o ka mea make e noho pu me kona poe aumakua, he kahuna ohana no keia e pili ana i ka lalani aumakua hookahi, aole e pono i ka mea e. O kekahi poe kupapau i aloha nui ia, a i menemene ole ka poe nana e hana, alaila o ka ialoa ka mea pono a maikai loa o ka waiho hoomanao ana no ka poe make; a o kekahi poe hoi, o ka holehole a malama i na auhau me ka iwipuniu, a o ka nui o ke kino o ke kanaka, he pela manaku ia, oia ka pela manaku e lawe ia ai i ka moana hohonu a nalowale ka aina kiola me ka nana hou ole aku i hope, o lana hou i ka ilikai, a i ole ia, o ke kahoahoa aku. O kekahi poe kupapau, ua hai akea na makua, na hoahanau na makamaka, na kane na keiki na wnhine a me na kini a pau o ka mea i make i ko lakou aloha kuhohonu ma ke kanikau kumakena me ka uwe nui loa me ka paumako a me ka minamina nui loa, a o kekahi poe, ua hookeai, a ua hookii i ka ai, a o kekahi poe ua kikepakepa i na lauoho, a o kekahi poe ua kunikuni i na ili i ke ahi me ke kui i na niho, a me ke kakau moli ma ka ili, a ma na wahi a pau o ke kino, a he nui na hana kumakena a ka poe aloha kupapau e kanikau aku ai, aka, i na he kupapau aloha nui, a he alii no ka papa alii kapu, a he alii moi ai aupuni, alaila, he mau kahu moe puu me ke alii, aole nae no ke alii ka makemake a no na'lii e moepuu aku, a e make pu me ke alii. (Aole i pau. )