Ke Au Okoa, Volume VI, Number 23, 22 Kepakemapa 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 41.

O ka papa laau. O ka paalii oia ke koali, oia ka laau nui a keia papa kahuna lapaau, he koali hoio, a he kalua, a he koali paipai, a o ke koali hoio me ka paipai ole ia, oia ke koali i makemake ia me he ahi la e aki ana i ka puu, oia ke koali i makemake ia e ke kumu lapaau. O ke koali paipai, oia ke koali kupono no ka wahine, a me kamalii, aohe he ikaika loa, a ua oluolu kupono no ka poe nawaliwali. O ka pilikia, he laau oluolu no ka hoonaha ana. O hooilo, he laau awaawa, he laau naha ikaika loa; o ka pekaa, a o kukapihe kekahi inoa, a i paipai ia nawaliwali a ua kupono i ka hoonaha; o kulukulua, he kulu kukui, a he kulu akoko, a he mau kulu helu he naha pu me ke koko, he ikaika loa, he lumahai, he laau hooluolu, he naha no nae o ka moa, he laau hoonaha a he oluolu, a ua kupono me ka barena a me ka palaoa, a ua like me ka inu ana o ke ti inu, a he oluolu, me ka ono o ka inu ana, a o ka naha ana, he nahunahu, a he naha no nae, aole no nae e pau ka mai. He nui loa ka laau hoonaha e ae a ka papa kahuna laau lapaau, aka, o ka hope o na laau lapaau a keia papa kahuna o ka Waiki. O ka waiki ka laau alii, a o ka laau kaulana, a he kahuna alii ka mea nana e hana, he kanaha kanaka kokua a oi aku ka poe e ku makaukau ana no ka waiki. O ka waiki, he mau ipu awaawa opiopio elua, a e mahele hapalua ia laua elua, a elua apana e hana ia a elua apana e kiola ia, a e huipu ia me ka paakai, a e kowi ia ka wai iloko o kekahi kiaha liilii, a o ka nui o ka wai, aole e nalowale ka maiuu, alaila, e holoi malalo me ka hahano, oia ka mea i kapaia he waiki. I ka wa e makaukau ai ke alii a kaukaualii a kanaka paha e waiki, he nui na loina e mamua o ka waiki ana. O ke kupele ka mua he nui ke ano o ke kupele, he luau me ka niu, a he poi me ka niu, he uala me ka niu, he oha kalo liilii me ka haha me ka luau a huipu ka niu, o ka io hala me ka niu a huipu iloko o ka poi uala, kupele no ia, o ke kupele he mea e hoomomona ai i ke kino, a he mea hoi e ono ai ka puu i ka ai a me ka ia, a mahope hoonaha liilii i ka moa, a me ka pilikai, a i ke paalii paha, alaila, halehau he mea e hooluolu ai i ke kino, a e hoohaehae ai ka puu i ka ai me ka ia, alaila i ka manawa maikai o ke kino me ka oluolu a me ka mai ole, a nui maikai ke kino, me ke kino mai ole, oia ka wa kupono no ka waiki. I ka wa e hoomakaukau ai ka waiki, a he la kaulana ia e akoakoa ai na hoahanau na makamaka, na hoaalaha, a hiki i ka la i oleloia no ka waiki, ua makaukau ka aoao o kahuna lapaau, ua makaukau ke ehu, ua makaukau ka apu hau me ka apu pala he mau apu kaomi hooluolu, a me ka waikea me na pohaku hoomahanahana, a mau pohaku puholoholo, a o ka awapuhi i kuipuia me ka maile a me na launahelehele o ke kuahiwi a pau i ehu no ka wa e maule ai ke kanaka i wahi ia i ka waiki, a pela e ku makaukau ana na mea a pau, a hookahi leo hoolohe o ko ke kahuna. O ka waiki: he ipuawaawa opiopio ia elua ua mahele hapalua ia, a elua hapalua i kui pu ia me ka paakai a kalana ia i kekahi kiaha liilii, aole e nalowale iho ka maiuu, oia ka mahuahua o ka waiki, a no ka uuku o ka wai, ua kapaia he waiki, aia ma ka olemu e hahano ai. He apu wela ka waiki, a o ka waikea a me ka apu hau me ka apu palau, a apu pala na apu kaomi hooluolu ka mea e waipahe ai ka wela, aia ma ka manawa e hoomaka ai ka naha ana. Penei: O ka lena, o ke pakaiea, o ka makaupena, o ka oliko kaikea, pii ka wula, waikea, kaomi ka apu hau maluna, puka ke aweawe koko, o ka hakiakoko ka hope, o ke kokoke keia i ka pilikia, me ka makaukau o ka aoao o ke kahuna, elua a ekolu ipu i piha i ke koko, a kuehu, a waikea, a pauhale ke koko, a eleele, aia ke maule la a ola, a pela aku, a ohelohelo ka naha ana o ke koko, ke kuehu la, ke hoomahanahana la na pohaku wela, ke holoi la ka holoi, a hiki i ka elemakule ai ka mai, a i ka nana aku, ua ku i ka pepehi kanaka maoli ka waiki, a i kekahi manawa, ua make loa ke kanaka i ka waiki, a o ka poe i ola mailoko mai o ka make a ka waiki, no lakou ke ola kaulana a hiki i ka haumakaiole. Penei kekahi hana ana o ka waiki, o ka ipu awaawa maloo, a ua malama ia iloko o ka hale, a hiki i ka wa e hana ai alaila, hoomau iloko o ka wai, alaila, kahu ia kekahi pohaku palahalaha maikai i ke ahi, a enaena loa, alaila, eli i ka lua a poopoo, alaila, o ka pohaku enaena palahalaha, e waiho iloko o ka lua, alaila, e poi iho i ka ipu ua oki hapalua ia paha me ka palapu no ua mau i ka wai, a ua hoo puka ia i wahi e puka ae ai ka mahu me ke kololio maikai o ka maha me ka mahanahana maikai, alaila, e hooponopono ke kololio o ko mahu a komo iloko o ka olemu, he puhaka keia hana, he

hakiakoko e like me ka waiki maoli a he waiki no keia. O kekahi mau laau manao nui ia e keia papa kahuna, o ke kai hahano; o ke kaiku—O ka paakai ia, elua hao hana paakai i piha na poho limo elua i ka paakai, i ke ahiahi e kukulu ai i ke poi, a i ke kakahiaka e hahano ai. He kai puaa nui keia o ke kaiku, a i ka ike ana o ke kahuna i kekahi kanaka mai ole alaila, olelo aku la ke kahuna, he kanaka mai nui oe, a he koko lana, a i ka lohe ana o ke kanaka, ua komo mai la ka makau a me ka hopohopo, a ua lele ka hauli o ka makau i ke kanaka, alaila, hahano ke kahuna i ke kaiku, aka, he ikaika ka naha, he nahu ikaika aole nae o ke kahuna launa mai i ka mai, aia no a hewa io ae ma ka waha o ke kanaka mai, he puaa anana, he mau kuina kapa, alaila kii mai la ke kahuna e hookomo i ke kaikea. O ke kaikea, oia ke kai maoli, me hookahi mana kukui a koali iloko o ke poi kai, a hahano ma ka olemu, a kaomi iho ka apu palau maluna, a o ke ola maikai mai la no ia o ke kanaka mai, me ka olioli nui.

O ka hahano kekahi kumu hana nui a keia papa kahuna. O Palaha ke kumu mua nana i noonoo i ka pono o ka hahano. Penei ke kumu mua a Palaha i noonoo ai. I ka wa e

waikahe ole ana ka wai o kahawai, ua pilau ka wai o kahawai, a i ke kahe ana o ka wai hou, alaila ua maemae ka wai, a ua pau ka opala a me ka pilau, a ua maemae ke kahawai, a pela na kio wai pilau, aia a komo ia e ka wai hou, alaila ua pau ka pilau, a pela na kio wai pilau, a pela o Palaha i noonoo ai a maopopo, alaila, hahano oia i ka ilio, a hoomaopopo oia i ka pono o ka hahano, a ua maopopo ia ia ka pono, alaila, hoomaopopo oia i ka mai o kona makuakane o Puheke, a i kona hoao ana, ua maopopo ka pono o ka hahano malalo, a me ka hoonaha iho maluna; a o ke ano kekahi o ka mai e nana pono ai i ke ano o ka mai e loaa i ka hoonaha ana, a me ka hoopaa ana. I ka make ana o Puheke, ua kaha aku la o Palaha i kona makuakane e like me kana kauoha e nana ia loko o ke kanaka, i ike ia ka mai, a me ke kulana o ka mai. A ma keia mau hana a Palaha, ua kaulana oia ma ka papa kahuna lapaau, a ua komo laua a elua ma ka papa moo kahuna

Lonopuha. Elua mau mai nui a keia papa kahuna e manao nui ai; o ka pehu a me ka ohao; eha no ano o ka pehu. O ke kumuniu, he pehu kiai ma ka wawae, elua pii ana iluna, a elua emi ana a kiai i ka wawae, a i ke kolu o ka pii ana, alaila make, a ua pii pu ka ohao, aka, ua ono no ka ai a me ka ia, a o ka hope he make no; a he wahi pono uuku no ke hoolohe ia. He pehu hooiloilo ia keia. O ka pehu ka lae, mai ka a-i a i ke kapuai, ua piha pu i ka pehu, a ua pii kuaweli ma ke kua, a ua none iki ka piko; a mai ka a-i a ke poo, ua maikai ka nana ana, a ua like me ka la malie i kalae na kuahiwi, aole i ike ia kahi e

paapu mai ai ke ao a ua paapu na mauna i ke ao a me ka ohu, a e hiki mai auanei ka ua a me ka ino; a pela e hiki mai ai ka make maluna o ka pehu kalae. O ka pehu kalae; oia ka pehu i kapaia he pehu ale-ai, he pehu hooiloilo ia keia i ka make; aka, he wahi pono iki no ke hoolohe.

O ka pehu pauku; he pehu ola keia ke kupono, a ke hoolohe pono, a ua komo ia pehu iloko o ka papa mai a kahuna lapaau. O ka pehu holoku; he pehu poipu mai ke poo a na wawae, aole wahi kaawale, ua pehu na wahi a pau mai ke poo a na wawae, he pehu ola keia ke hoolohe pono, a ua komo keia pehu iloko o ka papa moolelo a kahuna lapaau.

Ekolu laau kupono i ka pehu; o ka liki, o ke ehu, a me ka laau hoonaha, a e malama i ka inu nui i ka wai, a o ka ai maloo ka ai kupono no ka ai ana o ka poe mai pehu. He nui na laau i koe a ua pili ka papa laau mai kahakai a kuahiwi, a pela ka nui o na mai e pili ana i ke kanaka. Ina e hoonohonoho ponoia ka moolelo o na mai, a me ka hoonohonoho ana o ka moolelo o na laau, a e loaa ka Buke Anetomia Hawaii no na mea pili kino, a pela na moolelo o na kulana mai a me na laau lapaau. No ka laau a ka poe kahiko. O ke kai ka laau i paulele ia e ka poe kahiko, a ua lawa ia i ka poe kahiko mai Hawaii a Kauai. I ka loaa ana o ka poe kahiko i ka mai a me ka inoino ma ka opu, a he nahu, he wela, he hailepo, he nanue na opu, he poluea, he niua, a no ka ai mau i ka uala ma ka aina uala, a hele ma ka aina kalo, a pela ka aina kalo a noho ma ka aina uala, o ka hainu kai ka laau nui a ka poe kahiko. O ka poe i noho mau ma ka aina uala, ua eka ko lakou lepo ke noho loa lakou ma ka aina kalo, ua ulu ka ilo maloko, a pela ka poe o ka aina kalo ke noho mau ma ka aina uala a nolaila, a ua maa lakou ke hainu kai.

A penei lakou e hana ai; I ka wanaao, hoa lakou i ka imu uala, o kalua me ka moa, a kakao i ka ia maloo a hookahi ke kalua pu ana me ka umu uala a kalua, alaila kii ke poi kai nui, a ku mai ke kai, alaila ke poi wai hoomanalo, a ku mai, alaila ka puako—alaila hoomaka ka inu ana i ke kiaha kai, elua a

eha paha kiaha kai a oi aku paha, alaila hoomanalo aku kiaha wai, a pela no ke kai e inu ai, alaila kau aku ke ko, alaila noha aku la ke kai, a pela mau no e puka kai ai, a puka pu no ka lena a me ke pakaiea, alaila huai ka umu uala, a pela e ai pu ai ka poe hainu kai, a ua maikai ka opu, a oluolu maikai ke kino o ka poe oo a me ka poe elemakule. Eia kekahi pono o ke kai, a he laau kupono no hoi no ka huikala ana. I ka wa e hoohiki ino ai ka ohana i kekahi i kekahi, a o ke kane i ka wahine, o ka makuahine i na keiki, a o ka ohana i ka ohana, a o ka hoahanau i ka hoahanau, a pela aku, alaila o ka pikai ka laau e pau ai, penei: O ke kai maoli a i ole ia o ka wai me ka paakai i kapi ia maloko o ka wai, a o ka huluhulu awa me ka olena, a huipu iloko o ke poi, a o ke pola paha, oia ka wai kalahala e huikala ai no ka ohana, a no ka haumia o ke kane me ka wahine a me na keiki, a ina ua pili ka haumia i ka hale, a i ka oihana lawaia paha, a i ka oihana kapala, a kuku kapa paha, a ua ili ka poino i ka oihana mahiai a mahiai, wauke, a ua ili mai ka poino nui, alaila, o ka huikala me ka pikai ana ka mea e maemae ai, a e pau ai ka haumia, alaila e huikala a me ka pikai i ka oihana ka mea e pau ai ka haumia.

Penei kekahi huikala ana; aia ma ke ahiahi poeleele, e hoonohoooho ai ka waa huakai, a o ka mea ma ka mua o ka huakai ia ia ka puaa, a o kekahi ia ia ka aahu me ka ninikea, aia ma ka lima o kekahi ka pupu kohekohe, alaila o ka waa huakai mahope, a o ka mea ia ia ka pule huikala me ke poi kai huikala no ka huikala no ka haumia, a ua maikai ke kai ana me ka hooho like ana o na

leo huikala no ka hoomaemae ana, a pela e kai like ai ka huakai a komo iloko o ka mua, e a mai ana ka imu o ka puaa, a pela e hana ai a hiki i ka wa e pau ai ka puaa i ka ai. O ka uku e loaa mai ana, e ike no ka maka i ka pomaikai, ina he i-a ka waiwai i manao ia, e ike no na maka i ka pomaikai, a ina o ka pomaikai o ke kino; oia no, a pela aku. No ka Aumakua, a Kumupaa. He mai nui, a he mai paakiki ke kumupaa a ua ike na kahuna lapaau a me na kahuna Kauka haole, a i pau ka pono a me ka mana o ka laau lapaau ma ke akamai, alaila ua

a he mai hiki ole i ko hai akamai ke lapaau ia mai, he kakaikahi na kahuna e hiki ai ke

hana, a ina ua hiki ke hana, aia ma na auhau kaumaha ke hana e hiki ai ke hana; me ka hookaumaha i ka aoao o ka mai, a i na he mai kanaka ole, a ua alaneo ka mai, aole e hiki kana oihana hookaumaha ke lapaau ke hana, aka, o ka mai ua lako, a ua makaukau i ke kanaka, alaila, ua kupono iho la ka oihana a kahuna, a no kahuna iho hoi ka lapuwale a me ka hemo ole a me ka make.

I ka wa kahiko, he puu kalahala ka aumakua a me ke kumupaa, he mea hoola, a he wehe pilikia ka aumakua, a o ka hai make mai, a me ka hai pilikia, he mea ole ia i ka Aumakua, a ua kapaia aku "O ke ola ia a ka Aumakua." Ina i make olalo i ka moena a ua hoopakeleia mai ke ola a pae i ka aina. "He ola ia na ka aumakua." I hoouka ia ke kaua, a luku ia ka aoao pio, a mai waena ae o ka poe i lukuia, ua hoopakele ia mai ke ola o kekahi, a ua maalo aku mawaena o ka poe i lukuia, "He ola ia na ka aumakua." I ka mai ana o kekahi, a ua pohihihi a ua punawelewele na maka, a ua hooiloilo ia i ka make, aole poe e kokua ana, a mailoko mai o

ka make nui, ua loaa mai la ke ola nui, ua kapaia " He ola na ka aumakua." He nui na ola i kaulana na ka aumakua; o kekahi poe ua hoola ia mai kekahi poe mailoko mai o ka lua kupapau, a ua kapaia ke ola i loaa mai "He ola na ka aumakua." Pela na ola a ka aumakua he nui loa i ka wa kahiko; a o na uku ana i ka pomaikai o ka noho ana,

oia ke ola a ka aumakua, a o ke pale i ka hai mai make, o ka make i ka anaana ana, o ka make i ka hoopiopio, o ka make i ke kalohoolaa, o ka make i ka hoounauna, o ka make i ke kalaipahoa, a me na make he nui loa a hai mai, a o ka pakele ana i keia mau make, "He ola ia na ka aumakua."

I keia wa hou, ua lilo ka aumakua i enemi ikaika loa e hoopai ana i ka hewa o na pulapula, ma ka hoohiki ino a ka waha, ma ke kapulu, ma ka peue ma ka ai i na mea laa, ma ka ai i na mea koko, ma ka ai i na mea haumia, ma ka haihai i na kanawai, ma ka moekolohe, a ma kela kanawai keia kanawai, a ma ke kanawai o ke Akua, a ma ko ka aina, a ma ke kanawai o na makua, a ma ke kanawai o ke kane me ka wahine a me na keiki a me ka ohana, a no ke ano okoa o na hana e pili ana i na aumakua i keia wa, a no laila, ua pili kaumaha loa na alana a me na mohai e kaumaha aku ai no na hihia hewa, a no ka hihia hala o ke kanaka. A nolaila, ua makena a nuanua wale na kanaka, na wahine, na keiki o ka lahui holookoa o Hawaii nei i pau i ka pilikia i keia manawa i ko ka wa i hala. (Aole i pau.)