Ke Au Okoa, Volume VI, Number 13, 14 Iulai 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HELU 33. Ma keia hana ana a Kaiakea, ua lilo ae la o Kaiakea i kahu akua, a i kanaka, nona keia poe akua, a ua kaulana ae la o Kaiakea he kanaka mea akua, a he kahu no Kapo a me Pua, a o Kaiakea wale no me ka malama pono i na poe akua nei; aole i hana ino aku i kanaka, aole i hoounauna wale aku e make kekahi kanaka, a me kekahi akua hoolaa, a make o Kaiakea, kauoha o Kaiakea i kana poe keiki, e malama i ke akua no ka la o ka pilikia, a o ka uku a ke akua o ke ola, aole o ka imi waiwai i ke akua ma ka hana ino. A make o Kaiakea, ua pau na'lii o Molokai i ka luku ia e na'lii o Oahu, a he panalaau o Molokai na'lii o Oahu; a ua haunaele loa ka noho ana, a o kekahi poe makaainana o Molokai, ua kokua i na'lii o Oahu, a o kekahi poe, ua kokua i na'lii o Maui a me Hawaii. Ia manawa, ua ulu mai ka hoomana ana i na akua me ka hooulu ana i kela akua i keia akua. Ia wa, ua uluhia o Kaakaumakaweliweli ke kaikamahine a Kaiakea, o Pua a me Kapo na akua, no ka lilo o Oahu ia Kahekili, ua make o Kaopulupulu ke kia e paa ai, a ua ko ka wanana a Kaakau-makaweliweli, a ua lilo o Kapualei me Ualapue, a ua lilo o Puuhoowale ma Lahaina. I ka wa o Kahekili ka moi o Maui a hiki i Oahu, oia ka manawa i noho paa ai o Kaakau me Puhene i Kapualei a me ke kowa nae o Molokai, ia manawa, aole o kana mai ka makau o na huakai hele o ke alaloa, o Molokai me ka pau maikai, me ka papahi lei, o kane o ka wahine, hu aku hu mai na hana kue i ke alanui, aia no a kii ia o Kaakau a me Puhene, i hoakaka wale ia iho la no, a ua ola ae la. I ke au o Kahekili, a i ke au o Kamehameha I., ua kaulana ae la o Molokai he aina hoounauna. I ka wa i lilo ai o Pua ma i poe nana e aiahumuhumu ana i na kanaka, alaila, lawe aku la kekahi poe i ka lakou mau kupapau e kakuai iloko o Pua ma, a ua mahele liilii ia iloko o na ano akua he lehulehu he nui loa; oia o Keawenuikauohilo, o Kuamu, a o Kahoowaha, e komo ana iloko o Kahiliopua, a o Kaonohiokala, a me kekahi poe e ae, a o ka lilo no ia i mau mano nahu ma ka aina, e like me ka aihumuhumu o Kapehu ma, a o Moanaliha ma maloko o ke kai, a pela no hoi keia poe e aiahumuhumu ai ma ka aina, a o keia ke kumu i ao ai na kanaka o Mololai i ka hoopiopio, a i ka hiu, he mau kumu e wehe aku ai i ka hoounauna a me ke alelopelu, a mai loko mai no o keia poe ka wehe, a me ka paa, ma ke kuehu kapa, a me ke kaa laau ana. He mea maikai ka hoopiopio i ka wehe, no ka hoopiopio ia, no ka hiu ia, no ke kaina ia, no ka hoounauna ia, a ua hemo i ka weheia ma ka hoopiopio ana, aka, ua hewa a ua ino ma ka hana ino aku ia hai, ua hewa loa, a ua lilo i pepehi kanaka, he lapuwale ma ka nana ana, a ma ka lohe ana he olioli wale no, a he kuhikuhi wale no ma ka lima a ma ka wawae, eia ka e hoounauna ia mai ana i ka poe uhane ino e kii e ai i ke kanaka a i kona enemi paha, a hookaha wale paha i ke kanaka ana i manao ino ai, a i ka mea hala ole paha, a kaulana keia hana ma Molokai o ka hoopiopio; alaila, o ka hoala pu mai la no ia me ka oihana akua kumuhaka ia Molokai. Aka hoi, ua kii kekahi poe i na papaa a me na mamala laau o Kalaipahoa ma i kalaiia'i ma Maunaloa, a o kekahi poe, ua kii lakou i laau e pale aku ai i na mai hoopiopio a me na mai i loaa i ka hoounauna, a me ke alelopelu, a he laau ikaika io no i ka hoola ana i na mai kuhewa a pau. Aka, o ka poe i loaa na pauku laau nui no ke kalaipahoa, ua hoolilo iho la lakou i akua hanai, a i akua kumahaka, a i akua pepehi kanaka, ua kalai kii ia, a ua kakuai ia a lilo i mea mana loa, a he hana malu loa, aole mea e ike ia, a kakuai ia aku la ka pohaku i kalai kii ia, a hoopiliia aku la me ka laau kalaipahoa, a kakuai ia aku la ua pohaku nei i kalai kii ia, a lilo iho ka pohaku i mea awaawa e make ai ke kanaka, a o ke kumu keia i laha ai keia mau mea ino elua. O ka hoopiopio a me ke 'kua kumuhaka, i ka hoi ana o Kamehameha i Hawaii, i ka A. D. 1812, ia manawa ka laha ana o keia hana o ka hoipoipo a me ke'kua kumuhaka, a ua loaa ka i kekahi poe makaainana me ka huna malu i ka lakou mau hipuu, a mahope iho o ke au ainoa, a ina makahiki mua o ke au ao palapala; a oia ka manawa i ike pinepine loa ia o ka hoopiopio, a ua pookoi na kanaka o Molokai, ke holo ma na mokupuni e ae, a ua ikea pinepine ia ka lele o na 'kua kumuhaka mai ka puka ae o kela hale a me keia hale i malamaia e lakou ka lakou mau hipuu.

O na 'kua kumuhaka, o na apana i loaa mai mai ke kino mai o Kalaipahoa, a kakuai ia'ku kekahi mau laau e aku a pohaku paha, a ua komo mai la no ka mana Kalaipahoa, a ua like loa me ka pahi kila i anaanaiia iho i ka hao makeneti a lilo ae la ka haokila pahi i hao ume makeneti, a pela no ka laau Kalaipahoa i ume ia mai kona mana awaawa make, a lilo kekahi mea e ae e make ai kanaka, a he mea kupanaha no nae ia. A pela iho la i laulaha ai ke akua kumuhaka ma Hawaii nei i kekahi o ka poe makaainana; a penei i ikeia'i ua laau la, ua ike nuiia ka lele ana e like me na ahi kaolele a na haole ka lele, aka, ua ano e loa ka wa e manao ai ke kahu akua kumuhaka e make kekahi kanaka iaia, alaila, i ke ahiahi kii malu oia e wauwau i ua akua nei ona, a o kahi e wauwau mau ai, aia ma ka poli o ka aoao hema o ke kii, he wahi kii uuku e like me ka peahi lima, a o ka wa e wauwau ai, oia ka wa e lele ai mai ka hale ae o ke akua kumuhaka, a o ka lele aku la no ia, a puali-a puali-a puali-a pauakaa-kaa loihi aweawe aku la ka huelo, a e lele no oia he mau mile ka loihi. No ka mea, o ke kumu o keia lele ana, ua hana naaupo na kahu akua, a ua wauwau naaupo, a ua eha ke akua, a nolaila, hoike ke akua i ke akua, a penei ka pono e malu ai; e kii mua i ka niu a me ka ia ula, me ka puaa a me ka awa. E pani mua i ke akua i ka niu a paa, alaila kaumaha mua i na mohai a pau, alaila wauwau, aole e lele ke akua kumuhaka, he mea nui keia mahope o ke au ainoa, a hiki i ka A. D. 1830, a e mau ana no ka lele ana; a ua ikea pinepine ia ka make ana ma keia ano. O na make e loaa ma keia ano akua kumuhaka, ma ka hookomo ana i ka ai, ma ka inu ana i ka wai, ma ke puhi ana i ka paka, a ma ka hoopa ana i ka lima, a ma ka hamo ana'ku o ko ia nei ma ke kino paha, aia ma kahi e pili aku ai i ka enemi e manao ana e make. O ka make e loaa ana i ke akua kumuhaka, he make kauoha ole, he make kailiponi, he make emoole loa; a i ka make ana, a e ike ia no na wahi i hamo ia i ke akua kumuhaka, ina ma ka lae kahi i hamo ia, alaila e kakau no ka lima ma ka lae o ka mea make, a ina ma ka poohiwi e kakau no ka lima, a pela no ma ke kino a pau kahi i hoopaia; a ua ikeia ae la na mea a pau, ua make o mea i ke akua kumuhaka, a ua make i ke akua hanai, a ua make i kalohoolaa. No ka malama ana o Kamehameha i ke akua o Kalaipahoa a me ke akua o Pua. I ka hoi ana o Kamehameha I., i ka A. D. 1812 i Hawaii, oia ka hoi ana i kapaia o Kaniaukani nei, a i na makahiki i noho paa ai oia ma Kailua i Hawaii no na makahiki ehiku. Ua kukulu ae oia i mau hale no na akua ona a me na kahu akua ona, a ua kukula ae i na hale o na akua malihini i loaa ma kona mau panalaau, oia o Kukeoloewa, o Kuhooneenuu a me Ololupe ke akua alakai uhane, a i kapaia ka papakahui, a me ka lehulehu o na akua, a o Kalaipahoa a me Pua kekahi mau akua i kukuluia na hale ilimaia. O Kaakau ke kahu o Pua, o Kanealai a me Keliikukahaoa na kahuna o Kalaipahoa ma, a he hale okoa ko Pua, a o ka hale ilimaia ko Kalaipahoa ma, a o Maalo a me Moeluhi na kahu akua o Kalaipahoa. I ka wa kahiko a hiki i ke au o Kahekili, aole i kukuluia a hookaokoaia ka hale akua o Kalaipahoa ma, ua hookapu loa ia, o hoomahui a hoolana na makaainana, a lawe lakou e hoomana a pepehi aku i ke ola o kekahi poe, a hana ino aku i ke ola o kekahi poe alii, a nolaila, ua kapu loa i na makaainana, aka, ua loaa no nae i kekahi poe alii, a he huna kele loa i kekahi poe kahu me ka malama ole ia iloko o ka hale. A penei kekahi mea e makau ai na makaainana i

ka wa kahiko, ina e lohe kekahi poe, a ua ike ia paha ua make kekahi kanaka i ke kumuhaka ia, a ua ike ia ka lele ana o ke akua Kalaipahoa mai ka hale ona i malamaia'i. Ia wa koke no, o ka hoopiiia no ia imua o ka Moi o ke Aupuni, a o ka hoouna mai la no ia o ka moi i ke kahu akua o Kalaipahoa a me ua Kalaipahoa nei, a o ka hale a me kahi i huna keleia'i ua akua aihamu nei i ke ola o ka lehulehu, a ike i ke Kalaipahoa oiaio e laweia mai ana, alaila, o ua akua aihamu nei, o ka naholo mai la no ia iwaho me he ohana moa keokeo la, a oia ke kino maoli o ua Kalaipahoa nei, a o na wahi i hunaia e hoikeia mai ana; a ua pepehi ia na kahuna a okiia ke poo i ke koi, a pela iho la ka make ana o na kahuna aihamu o ka wa kahiko; a no ka makau i ka pepehiia oia manawa, nolaila, lawe kekahi poe i ko lakou mau akua a i kuahiwi, a ina puha laau, i na anahuna kele o ke kuahiwi, a i ka ike ana, ua kukulu akea ae o Kamehameha i na hale o kona mau akua Kalaipahoa, a akua Pua; alaila, o ka ulu no ia o keia mau hana ino pepehi kanaka, o Kalaipahoa kai nalowale, a o Pua, ke ulu nei no ia, ua pili ka Pua i ka hoopiopio, i ke kaina, i ka hiu a me ka hoounauna, oia ka Pua mau hana. Aole i pau.