Ke Au Okoa, Volume VI, Number 10, 23 Iune 1870 — Page 4
| This text was transcribed by: | Wade |
| This work is dedicated to: | Kamehameha Schools Maui High School |
KE AU OKOA.
JNO. M. KAPENA
LUNA HOOPONOPONO.
HONOLULU, IUNE 23, 1870
MA KE KAUOHA
Hoike o Ka Papa Ola, i Ka Ahaolelo o 1870
“Ua makemake nui ia ma ia Mokupuni i hookahi a i elua mau kahuna lapaau, e la-
paau a e makaukau no ke kokua ana i ka poe popilikia, e like me ka biki, a e noiia mai ai paha. Ma na apana kuaaina, kahi e loaa ole ai na kahuna lapaau, na nui wale na kanaka Hawaii i make i kahi wa no ka lona ole o kahi laau kupono ; a na lono mai au no kekahi mau ano e like me ia, ina i loaa he mau buaale, a i mau puna laau kupono, ina no ua loaa ka pohala ana mai.
O ka mea poino nui no na wahine Hawaii a me ka lahui holookoa, o ka holo mau ana maluna o ka lio o na wahine. Ua maopopo i na kauka lapaau a puni ka honua, kea no ino oia mea maluna o na wahine, i ko lakou wa e hanawai ai ; a ma ka nana mau ana a ke kauka lapaau, ua ike oia, he nui wale na mai o ka opu a me na pilikia i hoea mai no ia kumu hookahi o ka holo lio ana. Oiai nae, i ka wa o ka wahine hapai e kau ai maluna o ka lio, alaila, aole o kona ola wale iho no kana i hoopino, aka, na hoopoino pu oia i ka mea ma kona opu. Ma ka hai maopopo ana aku nae, pela iho la i make ai kekahi mea ola mamua ae o kona hanau ana mai. He mea maopopo, o ka holo lio pinepine ana o na wahine, oia kekahi o na kumu nui o ka hanau pono ole a me ka hee wale ana ma keia pae aina. Me he la, aohe aina e ae ma ka honua nei i maa mau, a i manao nui ole ia o na hanau hee wale, e like me nei. Ma keia mea, aole o ka make wale ana o kekahi mea ola ma ia hana ana; aka, ua hoemi pu ia mai na pomaikai o ka hanau hou ana no mai o ka opu, oiai, o ke koena o ke ola ka mea mau.
“He mau kumu ano nui keia, a ua kau nui aku ia maluna o ka ninau o ka pa ana o na wahine Hawaii he nui wale, no lakou ua oiwi kino kupono a maikai; a me ka ke heluna uuku o na keiki ma na ohana Hawaii.
“He mea kaumaha no i ka manao ana, ina aole e hiki i ka lahui Hawaii ke pii hou mai a lilo i lahui nui a lehulehu-he lahui makaukau a maikai o na helehelena, e like me na lahui e ae o keia honua, me na wahine puipui maikai o na oiwi kino. He mea pono, e lilo ko oukou mau wahine i poe makuahine, a aole i poe lealea holo lio!”
Aole i hoopuka mai o Kauaka B., no kekahi kumu hookahi e make nui nei na keiki he lehulehu wale ma keia pae aina, a eia no ia, o ka haalele ana o na makuahine i ka lakou mau keiki hanau nou me ka malama ana o na pilikina; a ma ia mea e hooneleia’i na keiki hou i ka ai mau a na makua ponoi wale no e hiki ai ke hanai aku; a ua hanaiia lakou me ka poi ka uala a me na ano ai like, a i kahi manawa, ua huipu ia me ka waiu bipi a me ka waiu kao i malamalahia; a o ka hopena oia mea; o ka make ana o na keiki haalele ino ia pela.
No na mahina he lehulehu, ua loohia ka poe o ka Mokupuni o Maui me ka mai fiva, a na nui ka make. Mai nui loa ole no paha ka make, ina i malama na kanaka i na mea i hai waha ia’ku ia lakou, a me na olelo hoakaka i hoolahia maloko o ka nupepa Ke Au Okoa, a i haawiia aku ma na pepa liilii a puni ka mokupuni. He elua mau ano o ua fiva nei, ano ikiiki, a o kekahi he ano puka mai me kea no helehelena o ka mea e loohia ana i ka fiva (Scarlet fever.) Ua hoomaka mai ka puka ana oia mai maanei, ma ka Mokupuni o Oahu nei; a ma Hawaii a me Kauai, ua uuku ka loohia ia ana o na kanaka maoli, a ma ia mau Mokupuni mai i hoike ia mai ai, he ano maalahi ka mai, a he ola mai no ka hopena. Ua hoonohoia aku o Kauka Storer i Kahuna Lapaau no ka Mokupuni o Maui, a na makemakekeia oia e kolaila kama aina Ua kaapuni aku oia ma kela a me keia aapua, me ka haawi aku i ka laau a me ka hahai aku i na mea pono ai i ka poe a pau e makemake aua e lawe aku ia mau mea. O na wahi o ka Kauka Storer mau palapala e pili ana no keia mea, eia iho Mahalo nei:
Lahaina, Maui, Aperila 18, 1870.
“Aloha OE:-O ka mai lele (?) e luku nei i na kanaka maoli ma keia mokupuni, he 'scarlatina angiosa', a o lapaau ana ao i ka rhubarb, a i ole ia o ke calomel a me ka jalap, a mahope aku ke chlorate o ka potassa; na hooinuia maloko a ua hanai ma ke ano hou-la-o-la i ka puu, hookahi puna nui o ua laau la a hookahi paina wai. I kela a me keia mau hora elua, hookahi puna nui o ua la laau la e hoo-la-o-la ai i ka puu. ia me ko’u mau lima, a ua ikeia ka oluolu kupono ana mai. He mea mau ua ikeia aku ka papaana ana ao e maikai, a he kumu no ia e hoike mai ana i ka pohala ana oe- he malama naauao ana ia; oiai, ma kea no o ke ola ana a me na mea maa mau ano nui o keia lahui, he mea ia e hookau hou mai ai o ka mai.
“O keia iho la paha ka mea ano moakaka e hiki ai ka lapaauia, a he mea hiki wale no hoi i ke kanaka noonoo kupono i ka hooko ana i ua mea la. O ke ano o ka hoomaka ana mai o ka mai scarlatina aole no e hiki ke ike ole ia, oiai, he mea maopopo loa i kela a me keia mea lupaauia ma ka nalulu ana, eha o ka puu, a pii ana mai o ka fiva a me ka puka loa ana mai o ka mai iwaho ma ka ili. Ua pinepine wale ka nalowale ana o ka puka ana mai iwaho o ka mai, a i ole paha ua ike ole ia ma ka’u mau @ ana.
“Aka, he lehulehu e ae no kekahi mau ano fiva, a ua kappa au ia, he fiva ano kaumaha; he fiva ano ikiki keia, me ka loaa ole nae o kau wahi eha ano uluhua, a he oluolu, a he oluolu wale no hoi ina he kupono ka lapaauia ana; aka, he mea mau nae ke kau ana mai o ka poino, he hoopalaka wale ia. Ma keia ano fiva ua uhiia ke alelo me kea ano ea, o ka pana mai ka hookahi haneri kauaha, o ka ili he wela a maloohaha, he mea mau ka paa a me ka hemo pono ole o ka lepo, a he ano eha malaloohaha, he mea mau ka paa a me ka hemo pono ole o ka lepo, a he ano eha malalo iho o ka piko.
“Aole keia he mai lele, aka, he laha loa nae, a e lehulehu io no ka poe e make ana ia.
“O ka laau no ia, oia no ka laau kupono e homaemae ai i ka opu, alaila, mahope aku ka nitrate o ka potassa, he hookahi puna nui i kela a me keia hora a na hora elua paha, a hiki wale aku i ka manawa e kahe mai ai ka hou. Ma keia ano malama lapaau ana, ua hoopau koke ia no ka pilikia, a o ka oluolu koke mai no koe.
“ I ko’u kaapuni ana, ua manao au e haawi hele aku i laau me ka hahai pu aku i na mea e pono ai, i kekahi poe i maopopo a i kupono hui; aka, ua loaa aku la he nui ka poe i mai, a he lehulehu wale o lakou i hele mai e ike ia’u, a ua hooko ole i aka manao mua a’u i makemake ai, no ka mea, ua nele au i ka laau, oiai, aole e hiki ia’u ke lawe i ka lawa kupono no ka’u hana ponoi; a ma Waihee wau i hoomahuahua hou ai i ka’u mau pono laau.
“Eia hou no kekahi, he mea pohipohi ia’u ka loaa ana o kekahi poe mawaho ae o na mahina ko, i makemake mai e lawelawe i keia hana. Ua malama maikai loa a ona no lakou ua mahi ko i ko lakou poe kanaka, a ua haawi wale aku lakou i na laau lapaau, aole i ko lakou poe kanaka ponoi wale, aka, i ka poe no a pau loa e loa e ae i noi mai.
“Mawaho ae o na mahina ko, aole i loaa ia’u kekahi mea hookahi, e nui mai ana e lawe oia i ka hana o ka haawi ana aku i na laau lapaau.
“Aka, mawaena nae o na kanaka maoli, ua makemake kekahi poe o lakou e lawelawe i keia hana; no ko’u maa ole me lakou, nolaila, aole e hiki ia’u ke hoomaopopo i ko lakou kupono, aka, he mea pono ke waiho aku i ko oukou akamai akea oi ae e hooponopono no ko lakou makaukau kupono.
Ma kana palapala o ka la 21 o Mei, e hai ana oia penei:
“Ua hooliloia ko’u mau manawa i ka poe eha e makemake mai ana i ka’u lapaau ana, a ma ka’u papa hoike e ikeia ai, aole i hoomauna wale ia ko’u manawa. Ua kahaha loa au i ko’u ike ana i ka nui o ka poe mai o keia a me keia ano mai, i oi ae mamua o ka mea mau e ikeia ana ma ka oihana lapaau o kekahi kulanakauhale nui.
“He mea kaumaha loa no hoi i ka ike ana, he mea hiki wale no ka hapanui o keia poe mai he hoola a ke hooluoluia, ina he mea hiki ke aeia aku keia poe i poino i ka mai e malama kupono ia lakou iho, a e hoonaauaoia aku lakou i ka ike ana, aia no kekahi poe o ka oihana lapaau.
“O ka fiva e kamailio nui ia nei, ka holo papa a me ka nui o ka make ana, he scarlatin angi nosa no ia. “O ka hana ana mai a na mai la, he hui, eha ma ka puu a ano kakauha o ka a-i; a i ka la alua pehu maai ke kileo, a hiki ole ka moni ana aku o ka ai. Mahope e kau mai ai ka nalulu aki ma ke poo, ula mai ka maka, a o ka pana mai ka haneri me iwakalua, a hiki i ka haneri me kanaha. Ua ane paakiki mai ka opu, a ano kupono ole ka manawa e hana lepo ai. I ke kolu a me ka ha o ka la, ane ula mai ke koko ma ka ihu, ia manawa ua ikiiki lo aka mea mai, auwana ka manao, olaolau ka olelo, kau mai kea no hehena, a o ka make no ka hope. Ma ke kolu nae o ka la, e hoea mai no ua puupuu ulaula, a mahope hoea hou mai ana.
“I ka wa holookoa o ka mai e kau ana, ua hoopilikia mauia ka mea mai me ka eha o ka puu a me ke aki nalolo, ua ono ole ka ai, aole loaa o ka hiamoe kupono ana e oni wale ana no mao a maanei, e hiki mai no ka make iloko o na la ekolu a elima paha.
“Aole no he mea kanaloa no kea no lele o keia mai, no ka mea, ua nui wale na mai a’u i ike. No ka mea, o ka manao ana o ka poe i loohia i ka mai, ma ia loohia ana he mea pono ke hoololi mai kau wahi aku a i kau wahi, he kumu nui ia o ka hoolaha ana aku e mahuahua o na mai la. O kea no o ka’u lapaau ana, ina aole hemo o ka lepo e hookomo aku ai i kau wahi laau hooluolo, mahope aku ke charlotte o ka potasa, i hoainuia maloko a me ka hoo-la-o-la ana, a ina ua ikeia aku ka oluolu ana mai haawi aku i ke quinine ma ke ano tonic, i oluolu loa mai ai.
“Ua maa mau ka lehulehu i ka hoopuka ana o ka fiva oia no kela a me keia ano mai, ke huipuia mai nae e ka pana ano e ana o na aa, a me ka maloohaha po o ka ili, aole he kahe mai o ka hou. O kela a me keia ano loli ana a ka ea, he hiki ana mai o ka mai a me ka make ka hopena, a e loaa no paha ia kakou kekahi mea ua mai ia kona akemama i ano like me kahi mea e ae i oleloia ai he fiva, oi aku a nui mai paha o ke ino.
“He weliweli ka make ma keia mokupuni, aole au i ike a hiki wale i keia manawa ka make wale iho o kanaka a me ka manao ole ia; aka, o ka huina make ana mai ka fiva scarlatina mai aole i nui, ke hoohalike ia ku make ka make ana i kekahi mau ano mai a ae.
“Aole no he mea kupono ia’u ke hahai pakahi aku i na kumu nui e pili ana i ka oi hana hoola o keia ano hoopai nui ia ana me ka make; ke kahuli nui nei keia lahui ma kea no haole, (Caucasian) a o keia kahuli ana ma na ano kue kekahi i kekahi, oia iho la kekahi mea nui e nanaia ai e pii ana paha i ka mahuahua, a i ole ia e nalowalena.
“I mea e hoopakele mai ai i ke anaina e like me ka hiki, mai ke kau ana mai o na mai, e haawiia aku na laau lapaau a me na hoakaka ana a puni ka mokupuni, i loaa’i i ka poe a pau e noi mai ana, kahi kokoke a me ke kupono o na laau a na kanaka e makemake ai, a pela no hoi me na pomaikai o ka oihana lapaau hoola ana i na mai.
“Nolaila, ke waihoa aku nei au i kekahi manao, e hookohu aku i na ona mahiko a me na kahunapule, o lakou ka poe nana e haawi aku i ka laau lapaau. No ka mea, o ka pomaikai a me ka ano aloha kanaka o ka mua, a o ka lua hoi ua makaukau mau oia me kana mau hana aloha e hooluolu i ka pilikia noonoo a me ka poino kino o ke kanaka- o keia mau mea na kumu e kono ai e lawe lakou i ka hana e manao ia ai e waiho na ko lakou hooko ana.”
Ua hoike piha mai o Kauka Storer ma kana hoike, oiai, o kea no o ka lapaau ana i na mai fiva elua i hahai ia e ia, e lilo no paha ia i mea e pomaikai ai no na makaaina e noho ana ma na apana kuaaina.
No kekahi manawa, ua kaapuni o Kauka Lee i ka pae moku malalo o ka hoouna ana a ka Papa, no ka haawi wale ana aku i na laau me ka hahai pu ana aku i na mea e pono ai i ka poe nele; aka, no ka lawa ole o ka puu dala i hookaokoa ia, a no ka mea o na hopena i manao ia aku ai aole i lawa kupono, a oiai hoi ma ka hapaanui, ua hoonele ia ka apono ia ana mai e ka poe mai a me ko lakou mau makamaka i na hana a ke kauka; nolaila, ua manaoia he pono ke kapae ana’ku ia oihana no kekahi manawa. Me he la ua ike i aka pono oia manao, a no ia mea, ke hoopukaia aku nei imua o oukou, na oukou ka hooponopono e hoonoho i kahuna lapaau makaukau kupono no kela a me keia mokupuni, a o kana hana nui o ka kaahele ana mawaena o na kauka, me ka hahai ana mawaena o na kauaka me ka hahai ana aku i ka poe a pau e maliu mai ana, a e hana ana hoi ma kea no he luna nui no ka Papa ma ka haawi ana i na laau a me na lako lapaau, e like me ka kauoha ana o ka Papa.
Ma ke kue ana i keia kumu hana i manao ia, ua manao kekahi poe, a he mea kupono ke noonoo ia, e kukulu i halemai mai ma kela a me keia mokupuni. He hana no i oi ae o ka maikai,- aka, aole i kulike ka manao o ka Papa me ia, ina e hana ia ana kekahi o keia mau kumu hana; alaila, e pono no e noi ia aku i puu dala hou, a e kau aku no paha ke koikoi oia mea ma na puu dala aupuni, a ma ka hoohanaia ana o na kumu hana a i elua n aka Ahaolelo no e hoopuka mai i ko lakoumau makemake ma keia mau mea.
O kekahi o na kumu nui o ka make nui, o ka lapaau o na kahuna Hawaii- malalo o ke Kanawai o ke Kau i hala, he umikumamaha poe noi mai i mau palapala ae, a ua loaa aku ma ka hooia ana mai a ka Papa Ola Hawaii. Ua manaolana ia e loaa mai ana la kekahi hopena kupono ma ia hoao ana, a oia hoi i mea e loaa ai na olelo hoike kupono imua o ka Aha Hookolokolo e hoahewa i aka poe hanai i na laau make a me na hana hoomanamana ma kea no laau, e make nei he mau haneri o ko lakou poe hoa makaainana i kela a me keia makahiki.
KA HALEMAIPU PULE.
Aia no keia Halemai malalo o ka hoomalu ponoi ana a ke Kuhina Kalaiaina; aka, ua manao ia, he mea kupono ka waiho ana aku imua o oukou, no na mea e pili ana i na mea i hanaia a me na malamaia ana o ua Halemai nei no na makahiki elua i kaahope ae. Ma ka malama o Mei, o ka 1888, ua waiho mai o Kauka Hofemana i kona wahi. Mai kana hoike mai, me he mea la ma ka la, ma ka la 22 o Mei,1888, ua loaa aku iaia he 28 poe mai ma ka Halemai; a mahope mai nei, ua hookuu ia aku eia e kono mai i ka Halemai, he 38 mau inai hou, a ke pakui ia aku me 2 mau mai i hookomoia ko laua mau inoa e Kauka Hofemana ma ka buke, mawaena o ka la 1 o Aperila, a me ka la 22 o Mei,1888; a nolaila, he 40 ka huina o na mai no na makahiki elua, a ma ka avarika, he 20 poe mai ika makahiki hookahi. I keia mau makahiki elua, he 16 poe i make 1 i mahuka, a he 20 poe i hookuu ia aku; no laila, he 32 poe mai i koe, a he 4 oia poe ua aneane e oluolu mai, a ua manaolana ia, e hookuu koke ia aku ana lakou.
Penei na ano mai i loaa mai i ka poe mai ka 16 i make:
Loaa i ka Lolokaa, me ke ano-fiva ka hoomaka…………………….5
Mai Kuhewa (Apoplexy)…………..1
Mai Kuhewa (Epilepsy)………3
Mai Lolo i loaa mai ka mai ma lolo…2
No ka hiamoe ole, hookii i ka ai, a paupauaho i ka hoolulu-a wale iho no…..2
Mai Akepu ano Hokii (Pulmonary Consumption)…………….1
Aole ike pono ia ke kumu……………………………………..2
Huina………………………………………………………….16
O ke kowa o ke ola ana o keia poe mai, he 16 ma ka Halemai, aole no i oi aku mamua o na malama elima a me 12 la, koe nae hookahi mai kahiko, he Lepera kona. Hookahi kanaka, ua loohia oia i ka mai ano e hikiwawe, he hapalua hora wale no mahope iho o kona komo ana mai i ka Halemai. O ke kanaka mahuka ai no Hilo, Hawaii; ua hoao ia e huli i kona wahi i mahuka ai, aka, aole nae i loaa iki, a mahope mai nei, ua lono ia mai ua hoi aku oia i kona wahi ponoi, ua ola kona mai pupule, aka, ua hoikeia mai nae, ua loohia i ka mai Lepera.
Mai loko ae o ka poe i hookuu ia, he 15 poe mai i hookuuia aku me ka manao ia ua ola loa lakou, a i ole ia, ua ola kupono lakou e waiho pono ia aku ai me ko lakou mau makamaka. Hookahi, he luina Amerika, ua hookuu kupono ole ia aku oia, oiai e hehena ino ana no oia; ua hoihoi hou ia mai oia e kona moku nana i lawe mai. A o kekahi, he hupo hana ino ole mai, ua hoihoi ia aku no me kona mau makamaka ma ka lakou noi mai.
Eia malalo iho ka hoonohonohoia ana o na Mai o ka Halemai no na makahiki elua i hala, ko lakou lahui a me ke one hanau. Mai loko ae o na mai he 69.
No Hawaii………………………..44
Na Haole { Amerika………3
Enelani……….6
Pukiki……….2
Germania…..1
Negero { Mai Amerika Huipuia…..1
Na Mokupuni Cape de Verde 3
No Kina………………………………….9
Huina……………………….69
I ka malama o Aperila, ua kono ia mai o Kauka Hilabarani, e oki i ka lima o kekahi kanaka pupule malalo mai o ke kipoohiwi, no ka puka ana mai o ke koko mai kahi eha kukonukonu, i loaa ai iaia ma ka hakii paaia ana i ke kaula i kona wa i hopuia ai e na makai ma Hawaii.
O ka pilikia nui loa e nainaia ai ma ka malama ana i ka hapanui o ka Poe Mai Pupule, oia no ka nele i na hana kupono. O ka poe ola maikai kupono o na oiwi kino, a o ko lakou mau noonoo kai hoohupo iki ia, ua hoohana ia lakou ma na hana mau- E like me ka mahinaai, hana hou ana i na pa a me na alanui e pili ana i ka Halemai. O na wahine i ano papaana ae o ko lakou pupule, ua hookuu ia lakou e hana ma na mea pili i ko ka hale, e like me ka humuhumu, holoi ana, a pela aku. Aka, aia no kekahi heluna o ka poe mai i koe malalo o na pihoihoi hehena, a no ia mea, aole e hiki ke haawi ia aku me ka poe paha e manao ana e holo mahuka, kekahi poe ua hole e hana ma na mahinaai, me ka poe hupo hehena a me ka poe i loohia pu me na mai pili kino O keia poe a pau, ua noho wale lakou i ka hapanui o ka manawa, a no ka haahaa loa paha o ko lakou ao palapalaia ana, ke kumu e pale mai ai ia lakou main a hauoli o ka heluhelu palapala; a me ka poe i hoopaa ia, aia no kekahi mau mea paani kupono, e hoolealea ai ia lakou. Ua hana ia he papa maika, a ua manaolana ia e lilo ia i mea pipili nuiia e ka poe mai; aka, eia nae he hapa uuku wale no o lakou i hauoli ka manao ma ia hana lealea. Ua kukulu pu ia he mau mea hooikaika kino, me ka manao ia e lilo la ia i kumu hoolealea no ka poe mai Hawaii; eia nae, o na mai haole ka poe i loaa main a pomaikai oia mea. Aole hookahi wahi mai Hawaii maoli i ao ia ma ka hana lima ike; aka, oia kekahi ano nui no ka hoihoi ana mai i ke ola, o ka manao i hehena pupule, a o ka hooikaika kino aua, he kupono ke hana mau me ka oluolu pono nae.
Ua kukuluia ka hale holookoa me na kumu i lawa pono ole, a he kupono maoli no hoi ke kulukulu ana i keena nui, kahi o na mai e huipu ai i ka wa wela a ikiki hoi.
Aia ma ke kanawai e hooponopono ana i ka ae ia ana a me ka hoopaa ia ana o na mea mai pupule ma ka Halemai, kekahi mea kupono ole. E like me kona ano ano i keia wa, o na Lunakanawai waleno ka poe kupono e holoholo ai i ka wa e hoouna ia ai kekahi mea i ka Halemai Pupule, a ke komo aku ka mea mai iloko olaila, aole e hiki ke hookuu ia mai, ke ole e ola mai me ka manao maikai kupono.
O ke kumu i konoia ai ka Lunakanawai e waleno i ke kanaka ma ia wahi, aole no kea no pupule wale oia mea, aka, no ka hoo pilikia ana aku kekahi i ka maluhia o ka lehulehu, a aole e hiki ke hookuu ia oia, (kane a wahine paha) malalo o ka Pauku 7 o ke “Kanawai no ke kulukulu ana i Halemai Pupule,” ke ole e hooiaio ia mai e ke Kahuna Lapaau o ka Halemai ke ola kupono maoli ana; a aole no hoi i haawi aku ka Pauku 4 o ia Kanawai hookahi, i na Lunakanawai o ka Aha Kiekie i ka mana oi aku. Ua ike kela a me keia mea i maa me ka poe mai pupule, he oili ana mai o na manao hiki ole ke hoomalu aku, e like me ka makau, ka ili a me ka hu-ahu-a, ka inaina a me ka pioloke wale o ka manao kanaka maoli. Ke hiki mai ka mea pupule i keia kulana, ua ano hoopoino i ka maluhia o ka lehulehu, a ua makemake ia e hoonoho malalo o ka hoomaluia ana; a o keia ka manawa i manaoia ai e ili nui mai an aka poino maluna o kona ola ponoi iho. Ina, e alo ae ka hehena ia wa me kona ola, me ke ola kupono ole ae nae e loaa ai ka noonoo kanaka maikai, alaiala, ua ane kanehai iki mai ka pioloke huhu mua, a ua noho ia iho e kakahi manao haka kaupono me kekahi mea ano hupo; a o ka hopena mau nae oia mau ano hehena, he hookukule mai, a ano ikaika ole e like me mamua na noonoo kanaka maikai kupono. Mawaena o kela a me keia ano o ka mai hehena i ka wa e hoomahumahu mai ai, he nui wale na ano, aole wale no i ka hoopoino ole i ka maluhia o ka lehulehu, aka. malia he mea e hoihoi hou ia mai ai ka mea mai pupule i kona ano noonoo kanaka maikai, ke loaa iaia ka hookuu lanakila kanaka ana, mawaena o kona poe makamaka ponoi a me kona home; a he mea no hoi paha e manaoia aku ai he poe hoa’loha kona e makemake ana e malama iaia, ina pela ke kulana o kekahi kanaka pupule, oiai, o ka poe wale no e hiki ai ke hooia mai, o lakou no na luna o ka Halemai, a malalo o ko lakou nana a malama ana no kekahi manawa loihi. Ua ano oolea iki ke kanawai, e like me ia i keia wa, a he nui no hoi na mea e nana ia ai, i ka makaukau kupono ole o na Lunakanawai i ka hana ana i ka mana i waiho ia aku ai ia lakou, a me na kumu hoike kupono ole e hoololi ai i ke kanawai i kupono ai me keia mau mea i waihoia aku ai. I mea e pale ae ai i ke oolea kupono ole o ke kanawai, ua hooponopono ia ma ka nana ponoia ana o kekahi poe mai e hookuuia ana i akakuu mai ka pioloke ino ana a ke kumu kupono o ke ola ana, ke noi ia mai e ko lakou mau makamaka e hookuu loa ia aku mahope iho o ka wa kupono.
E OLA KA MOI KE AKUA!
NO KA PAPA:
FERD.W.HUTCHISON,
PERESIDENA
PAPA A.
KA HALEMAILEPERA MA MOLOKAI
No ke kuai ana ia kalaupapa……..$1,666.00
Na lako kukulu hale i hoounaia i Molokai 2,707.84
Na uku kamana……490.62
Uku no ke kaa ana.. 43.50
Uku no ke kuna “Isabella”….. 1,597.60
Uku o ka Luna Malama me na kokua, &c. 3,032.50
Na lako ai, Berena, raiki,ko,paakai, &c. 2,344.50
Poi…………….. 1,431.22
No ka hipa i mea ai.. 4,484.50
Na mea paahana… 412.41
Uku ukana i Molokai 140.67
Na lako lole, Huluhulu, &c......... 3,497 46
Na laau lapaau…. 135.75
Dala maoli uku ia i ka poe mai Lepera i mea kuai paiai.. 4,637.50
Kela lilo keia lilo… 261.56
$26,883.56
KA HALEMAI LEPERA MA KALIHI
Uku Kauka Lapaau me na laau, &c........$ 1,375.00
Uku o ka Luna Malama, Kuke, &c........... 994.50
Na lilo i ka ia, io bipi, &c............... 992.34
Berena…………………….. 347.91
Poi…………………558.94
Na Lako ai, Palaoa, Raiki, Ko, &c..........1,601.75
Na lako lole, Pelamoe, Huluhulu, &c............452.25
Na uku holo moku, me na lilo ma kekahi mau Mokupuni e aku…… 266.75
No ka papa a me na hana a na kamana….435.78
Uku Hoolimalima…..90.00
No na pahu kupakupau…. 35.00
$7,150.22
NO KA PAPA OLA
Na uku makahiki…..$3,385.81
Na Laau Lapaau….. 1,495.27
Na lilo no na nana ana a na Jure Coronero 68.37
Ka O lima ana………… 2,037.50
No na lako laau ma ka Mokupuni o Hawaii 1,243.50
No na lako laau ma ka Mokupuni o Maui.. 567.00
No na lako laau ma ka Mokupuni o Oahu.. 2,381.50
No na lako laau ma ka Mokupuni o Kauai. 736.50
Kela lilo keia lilo….. 2,091.30
$14,006.75
Ma ka Haawina….. $40,000.00
Na Dala i laweia mai ka Halemai pupule mai……2,348.33
Na Dala i Laweia Kokua o na Paahao…2,325.71
Na Dala i laweia Hoohoihoi ana i ka oihana Mahiai me Hoopae Lima Hana…. 3,366.46
$48,040.50
KA HALEMAI PUPULE
Uku o ka Luna Malama me na Kojua…………………… $ 3,633.00
Uku Kauka me na Laau Lapaau, &c...................2,467.16
Na lako ia………………………..&c, 416.40
Waiu……………………………….150.70
Na Lako ai………………………………….. 2,462.25
Wahie kahuahi………………………. 311.00
Lako Hale……………………………..115.00
Papa……………………………. 23.71
Na lako hooikaika kino,papa maika, lanai, &c..................... 673.70
Uku Hoolimalima o na Aina Kalo. 260.00
No ke pena ana i na Hale….. 140.00
Hoomaemae ana i kaupaku hale. 311.70
Na pahu kupapau……………….. 90.00
Na uka lilo holo moku……………27.50
Kela a me keia lilo………….. 546.00
Ma ka Haawina…………. $13,000.00
Mai na mai uku ia mai. 1,976.45
$14,976.45
Na Dala i Laweia i ka Papa Oia………$2,348.33
$12,628.12
$12,628.12
Papa B.
NA HANAU A ME NA MAKE MA KA PAE AINA HAWAII, NO NA MAKAHIKI EKOLU A HIKI I IANUARI 1 1870.
1867. 1868. 1869. Huina 3 Mak.
H.M. H.M. H.M. H.M.
Hawaii.
Hilo…………………………. 56 92 61 134 85 143 202 369
Puna…………………………. 60 82 69 91 86 79 215 252
Kau………………………….. 25 53 32 60 42 60 99 173
S. Kona……………………… 67 92 75 94 68 70 210 256
N. Kona……………………… 110 108 92 135 81 106 283 349
S. Kohala…………………….. 36 37 25 23 19 40 80 100
N. Kohala…………………….. 66 91 56 89 49 75 171 255
Hamakua……………………. 36 61 31 54 45 72 112 187
Maui
Lahaina……………………. 30 76 34 89 31 107 85 272
Wailuku…………………… 73 113 136 185 134 241 343 589
Hana………………………. 81 119 83 138 116 186 280 444
Makawao………………….. 66 84 50 106 52 90 143 265
Lanai……………………… 8 10 3 7 .. .. 11 17
Oahu.
Honolulu…………………. 661 1052 994 1566 1018 1549 2671 4167
@........................................ 30 37 22 34 22 71 74 142
Waialua, nae……………… 21 29 22 54 16 34 59 117
Koolauloa…………………. 29 44 36 69 28 57 93 170
Koolaupoko………………. 33 64 29 56 33 51 95 171
Kauai.
Waimea…………………… 39 51 68 104 60 111 167 266
Koloa……………………… 28 56 23 43 27 50 78 149
Lihue Koolau…………… 26 81 57 74 51 67 134 222
Hanalei a me…………… 122 85 53 78 48 82 223 245
Niihau………………….. 12 24 4 10 10 11 26 45
Huina…. 1757 2610 2104 3351 2163 3528 6024 9489
O ka oi o na make mamua o na hanau no na makahiki ekolu, he ekolu tausani elima haneri a me kanaono kumalima.
Ua hooponopono a ua lawe ia mai ka papa mmaluna ae main a buke hoomanao o na hanau me na make, i malamaia ma ke keena o ka Papa Hoonaauao; a ua hoiliili ia main a mea oloko o ua mau buke main a hoike hapaha makahiki a na Luna Kula ma kela a me keia apana a puni ka ainā, a he hiki ke hilinai ia no ka pololei. E hoike mai ana kela a me keia kumukula ma kela a me keia apana i na luna kula, a na lakou e hoouna maii ka hoike hapaha makahikii ke Kakau olelo o ka Papa Hoonaauao.
KUAI KUDALA!
MA KA HORA 12 AWAKEA O KA POALIMA, la 24 o Iune, ma ke kauoha a Messre F.H. Harris a me W.L. Green, na Hope Hooponopono o ka Waiwai Banekoroupa o Mr. J.H. Brown.
E kuai kudala au makai iho ka Halepaahao o Kawa.
1 Hale noho, ua hanaia a paa pono i ka papa a me ke pili laau
1 Hale Kau.
1 Hale Moa.
Ke lilo keia mau mea i ka mea nana e koho, e hooneeia aku nei ke kahua iloko o na la ekolu.
1 Lio Kaa, 2 mau Hipa maikai
A no ia waiwai hookahi no ma ka Poaono, la 25 o Iune, hora 12 awakea, ma ka rumi kuai kudala, e kuaiia aku no, he Apana aina aia wa Waikiki Waena, makai o ka luakini o Kamoiliili; he 23-100 o ka Eka.
C.S. BATO
Luna Kudala,
ILI BIPI E MAKEMAKEIA.
E KUAI NO NA MEA NONA KA inoa malalo, I ka aku kiekie e haawi ia nei, i na Ili Bipi hou i kapiia a liu, a me na Ili Hipa.
HYMAN BROS.
(Ma ha Hale Kahiko o Kapena Kane.)
Alanui Kalepa 6-3m
OLELO HOOLAHA
O wau o ka mea non aka inoa ka inoa malalo iho, ke papa, a hookapu loa aku nei au i na kanaka a pau, o kela ano keia ano, aole e hele wale i ka po a me kea o, maluna o ko’u mau ainā hoolimalima 3, apana aina i, ma Waimano, e pili pu ana me Manana, apana aina 2, Kulaokamakau, a pana aina 3, Papa, ma Waiawa, Ewa, o ka mea komo hewa ma na wahi i oleloia, a lawe i na mea a pau loa e uluana, e uku no $5.00, a i ole ia, e hoopii ia imua o ka Lunakanawai Apana. Aole no hoi e hele wale na holoholona, Lio, Bipi, Hoki, , Hipa, Kao, Puaa, a hoopoino i na mea kanu maluna o ua mau aina la, e hopuia no, a e uku no e like me ka nui o ka poino, a i ole ia e hoopaaia no ma ka Pa Aupuni, a pela no hoi na Moa, Pelehu, e uku no $0.50 no manu hookahi, a i ole ia, o ki ia i ka pu, mahope iho o ka la.
AKI, (PAKE)
Waiawa, Ewa, Iune 1,170
7-1m
OLELO HOOLAHA
O wau o KAMAHIAI (w,) ka wahine mare (k,) na Kalihi Mokupuni o Oahu, ke papa aku nei au i na kanaka a pau, na haole, na Pake, a me na mea a pau loa, mai hoaie mai, oukou i kane, nona ka inoa i hai ia maluna no ka mea ua haalele kumu ole mai ola ia’u, a i ko maua wahi moe hoi. Nolaila, ke lawe nei au i ka hana a pau o na aina ma ka poho o kuu lima, mai keia la aku, main a aina hoolimalima a me na aina ponoi o maua, aohe kuleana o kuu kane maluna oia mau mea a pau loa,
KAMAHIAI (W.)
Kalihi, Oahu, Iune 1, 1870.
7-1m
OLELO HOOLAHA
E like me ka mana i loaa ia’u mai ka aha Hooponopono Waiwai Hooilina o Lahaina, imua o J.A. Lawrence, no ka waiwai o Beniamina (k.,) no ka Waikapu, Maui i make. Nolaila, ke kauoha aku nei au i ka poe i @ mai ia ia, e uku aku ke kupono, i hookahi mahina mai keia la aku, a e loaa no au la oukou ma ko’u wahi noho ma Waikapu.
NAWELU (W.,)
Luna Hooponpono
9-8t
OLELO HOOLAHA.
E like auanei nu kanaka a pau me keia Aupuni, na haalele mai ka’u kane mare o KAIWIOPIOPIO, a ua manao aku me ka mea e. Nolaila, ke papa aku nei au, mai hookipa mai kekahi ia ia ma kea no hewa. Ina e hoolilo ana ua o Kaiwiopiopio nei i na waiwai paa a me na waiwai lewa, aohe mana oia hoolilo ana, maluna ona ko oukou poho.
9-3t
Na PO KAIWIOPIOPIO (w.)