Ke Au Okoa, Volume VI, Number 1, 21 ʻApelila 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

mohai," a o-ia "pnaa"ioali me kn poaai mohaikaumaha, a o ka awa hoali me ka awa kanmaha, ao ka paaa hoali me ka awa hoali, aole ia he man mohai ai, he mau mohai hoa-li-wale no ia a haawi na ke akna, ua hoopiha ia na kanoa a piha i ka awa me ka pnaa, be mau mohai makana keTa i ke akna no ka hoolilo ana i ke knpapau i mano, alaila, o ka mea nana ke kupapau me ke kahu mano, me ka pnolo knpapau me na mohai a pau i ka haawi i na mano, a o ke kaho mano ia ia ke kaiokalo me ka pole, alaila, o ka hoea mai la no ia o ka mano, aole c kana mai a ka nnnui launa ole, aia ma ka pali kahakai kabi e kakuai ai ma kahi hohona, elua a ekolu anana ka hohonn a he one olalo, aia malaila v e hoolulu ai ka mano, a i ka wa e lawe aku ai ka awa me ka puaa, alaila, o ka lana mai le, no ia o ka ma -.o i ka ili o ke kai, a hama-

m'a mai la ka waha a hoohanini alco la ka \ awa me ka puaa, & ina be nni &a mano, pe!a e hooina ai a pao i ka awa me ka 'pnaa mfilea maia a me na mohai a pan. Alaila, haawi aku ke kupapau, a o ka hoopili ia aku la 110 ia ma ka halo, alaila, hoi mai la ba poe kaho mano a me ka noe nana ke kupapau, a Ijc koa, alaila, hoomakankan ka lakou man mohai, a me ko lakou awa, a hnai ka lakon •pnaa, alailo, kaumaha i ke akua, a pan ka lakou mau'mohai i ka ai, a o ke koena, lawe a kiola i ke kai, alaila, ua pau, alaila, hoi i ka hale, a o ke kahn mano oia ke lawe man i ka awa i ke ahiahi a me ka wanaao, a hala paha eloa la, a ekolu paha, a ua ike lea ke kaho mano, ua poni lea ke kino o ka mano a ua lilo ua kupapau nei i klno man&liilii, a e like me na hoailona i ike maka ia, ina be kakan ma ka papalina, a ma ka aoao a pela no, a ina be kula ma ka pepeiao a pela no. A hala paha na la elna a ekolu, a ua ike ' J kahn mano i ka ikaika o kahi mano hoo -akuai ai, alaila, kanoha akn ke kahn mai ka poe nana ke knpapan i kakuai ia iloo ka =iano, alaila, hele pu me ke kaho uiiino aie ka awa. A i hele mau ke kaho .mo i kakahiaka a me ke ahiahi e kakuai *>«ni i ka ai i hikiwawe ka ikaika, a I ka he--1 ~i on ana me ka poe nana ke kupapau, a ik&maka, oa lilo io i mono, a o ka lakou mau •«oailoaa a pao, ua kulike, aole lakou e hoouewahewa i ko lakoo makamaka o ka moooa uni. Eia kekahi, ina e helo na makamaka '"o o ke kai, a o ka pipili mai la no ia i xa auau kai, i ka lawaia moana, a me na haa a pau ma ka raoana, a e ike auanei lakou ,in i ka hoailona o ka lakou mano, a o ka luu oo ia i puu pale no lakou ma ke kai, a pela iho la ke knma nui i lilo nni ai na kanaka ma Mani i ka hoomaua i ka mano, i knmu hoi e pakele ai i ka ai ia o ka mano, no :a hele oda i ka lawaia, a o ka lawaia pno nui i ka mano ma Kaopo, ma Kipahulu a

mLHaila ii Koolaa a HamaknapōkO a ; ''Kaa? napali-a j&ahuina a Honnaula,.*o.'jka < til?e : tii'āßftk^'j-āb ; a lawaia ia boo}ualau hinnlēa, a o ka lawaia .uWeKi,' • a 6 ka rawaia npena h"oauau,-s rbe. - i:: aiT mdistneha. hookahi, -ga paa !a i ka ma. : no, o'kā nkaj p ka.ono.o ka p&aika ii»i ,aig 'ka pao no»ht; i ka mano,, a i. : hoomana Tfi"n*a kanaka o kĒIa 'aina'Kkāmā-. no, s a na ai iiapa h«j o.na..oia ainn i .ka mano- a hiki i 3ceia" tnana.wa, ina.cK^'-a r a liE&^ppeeiafe" pMtaot ;he j>ee malihmi naisSdcaikahi paai he poe kanaka no nae kekahi.i pau ma Hana i ka mano i ka manawa e noho ana o Rev. Oonde i kahanapule no Hana. He kanaka kekahi no'u a he hope Lunaanhao n'o Hana, o Kehopn ka inoa, he luna ekaleaia, he poinaikai ka pakele i ka mano.

I ka A. I). ItS4S. Ua bele o Kehopn i Honuaula i kahi o Kihuluhulu ma Kalua e pilipn ana ma Paako, a i kc kakahiaka o kekahi la ae, na holo o Kihuluhulu ma i ka opelu i kai, a i ka mehana loa ana o ka la, ua holo akn o Kehopu e imi ia Kihuluhulu ma i ke koa opelu, a he waa okoa ko Kehopu i holo akn ai, a he nui ka auwaa aei opelu e poai lawaia opelu ana, a ua kokoke aku no hoi o Kehopu he mau kaulahao paha eha a elima paha, a hiki aku i kahi o ka auwaa opelu, a eia no o Kehopu ke hoe aku nei maluna o ka waa, o ka lohe ana kana i ka mnka ana o ka waha, mahope o ka waa, i nana ae ka hana i hope, e hamama mai ana ka waha inahope, me he mea e ale pn ia akn ana ka waa me ke kanaka pu iloko <> ka waha o ka mano, a nhia mai la ka weliweli nui me ka eehia o ka make, a he wahi mano uuku kahi keakea nana e pale i ka hnhu euaena o ka mano nni, a moe iho la kona kino loihi, ua pokole mai kona wahi waa i ka hapalua o ua mano la, a holo aku la oia a kakona mai la mamua ponoi a luli hon mai la i hope, a hiki i hope ke poo, a hoolepe ia ae īa kahi waa ilalo ka waha, a pokopoko ke make weliweli, a o ka auwaa opelu, ua kau maluna o lakoa ka eehia a ka make, no ke kaumaha aole e hiki ke hoe mai i kekahi mau mapuna hoe, aka, ke hoolei aku nei o Kehopn me ke kahoahoa ana ia iaiho i kona mau lawehala ana imua o ke akua, a ua kokna ia kaua man kahoahoa ana e ke keakea a me ke alaalai a kahi mano nnku, a oia ka olelo maa a kanaka, o kou aumakua ia i pakele ai. I ka pakel'e ana o Kehopu mai na hoino, a mai ka waha keke mai o ka mano ka hoopili mai i kona ili kalakala ma na nha ma kela aoao ma keia aoao o ke knamoo o kahi waa ana e opu nei, ua hnli ka waha oi ai ilalo, a no kona hai ana i kona moolelo i pakele ai, a no ka nni o ka poe ikemaka i ka pakele ana, a no kahi mano unka nana i hoopakele, alaila, olelo ae la ka lehulehu, "o koa anmakua no kahi mano unku, nana i hoopakele i kou ola," he anela kiai paha ia. Aole o Kehopu wale no ka i hoopakele ia i : keia ano, he nni wale. aia a nawaliwali ka anela kiai, alaila, e pau io no a e make io no i na enemi. Aia kokoke loa ma ka puka o' ko'u man hale i noho ai ma Kanpipa i Kipahulu, ua pau kekahi kanaka i ka mano o Kalima, he hookahi paha kaulahao me ka hapa mai ka pnka aka o ko'n mau hale aku ka mamao, e luhee ana iloko o ke kai. He aia ana ka ka nui o kanaka, pau o Kalima i ka mano e l Ua ike na kanaka a paa elua mano, hookahi manao nni o Kapehu nana e kii ana e ai, a 0 kahi mano uuku e keakea ana me ke alaalai i ka.enemi, akaj, e hakaka akn ana kahi mano uuku I ka nai a e kuala ana ka hiu iluna rae ke ku o ka eha.o ke kai ilona e kopaka ana kahi mano nnku i ka mano ' nui, a ua lilo paba ke kanaka "i kahi mano uuku, pela ke koho wale akn, a ua. lawe ia ke kanaka e kahi mano, a hoopili ia mai 1 ka pali kahakai he wahi owawa loihi a be hohonu no ke kai, a ho nmalu malalo o ke kai a he mania olona ne o ka pali, a oia paha ke knmu i hoopae ole ai ua wahi mano uuku nei, a o ka ike ole paha kekahi o kanaka, aka, ua manao lakou ua pau mua i ka mano, aka, ua piha na pali i na kanaka e kuku nei me ka pohaku, a o ka puka ole ae o ke koko kekahi mea hoohewahewa o kanaka, a o kekahi kanaka o Kaaiohia, lee hoopaakiki nei no oia, aia no ka mano nui ke moe mai la i ke kipakā one i kai o Mokupapa, a o kahi mano unku, aole, eia paha ia ia ke kana ka. Aka, ina paha i ike mua ia kohi mano uuku, ua lawe i ke kanaka e hoopae i uka, ina paba ua ola, a no ka loihi loa paha kekahi o ka waiho ana iloko o ke koi, ua loihi uo kalii i lawe in mai ai o kahi mano uuku a honpili ia ma ka umalu pali ma ke owawawa o Kanpipa, aka,.raaluna pono o ua owawawa nei ua piha pono i na kanaka me na po>

liokn.- I i kai. o Xlokupapa, •'a ka'laaa' ae jla no īa 'o ka manō nti a laoa i 'ka ili o ko-kai, a 6'ka-hol9iiai Ia nort{ii |&Jibm»nVailā.i hailglrq iho-la-kariak v ii i- a..0. ka eūimiki ana o £aj j.°cni> ho,a aj?u 'ohu ,-bdu."Āna- jnai a. o & hoea.' pu «iai no ia me ua mano nei # sQ'e ka" •1 uli wale ae. no naena. mano'jaei.i. Jia* pehia 1 •ka ke komo.-np-ia-a pflj "i ua' iq pph v aku .ne>, 'a"o ke komo'lap*no* ia'- iloko, o b.a.r Ui' e |ft, folanl •nei;;.i»le Whpi ,he aleeailha?; '»e»i®'l ea ohaakhpaii nei, eia kanaka nei me kahi mano oukn, aia kā ike~ ana o ka paa ana mai i ke kanaka i ka waha o ea mano nei me ka ula pa o ke kai i ke koko Ia manawa, o ka hailuku iho la no ia o kanaka i ka pohakn, alaila, ikea ae na wahi mano unku nei, aia malaila knhi i huna ai i kē kanaka, aoka lawe ia aku la no ia a kaawale mawaho, a o ka hookiikii ia mai la ia ilona ilalo, a kukoln ia mai la ke poo ilana, a o na uha, hookiihelei ia mai la ma ka waha, a o ke kino me ke poo knkuln ia ae la iluna, a pela ka lawe ana a hiki i kai o Mokuahole, a nalowale iloko o ka lna, a pefa ke ano man ona kanaka e hookiikii ia ai i ka ili kai, a ina he nahn kaapahuia ke kino, • alaila, e kapalili ananei ke poo me ka apahu kino ika ili kai e kokoe ai. No keia mau kuma weliweli ke knmu i kakuai ai na kanaka i ka lakou man mea aloha i lilo i kino i mano, a ina he nni na kino o keknma anma- , koa. i kaknai ia aku ai, alaila, e lawe ana no - ia man kino ano lehnlehu, he kino ano mano . a he kino ano pele, a hekili, nila, a me na ' kino ano lao oia anmakna, a pela no e | le ai aa kino o ka poe i kakuai ia mahope., ona. Aia no nae ikaaeia e na poe aamakna K, akō, aia no ka pau pono, aia no o ka lakou poe pulapnla ponoi i pili i ko lakoo ;; koko. Penei e akaka ai i kekahi poe, i ka!; wa e ola ai ke ano o ka nhaoe i kakoai ia, a^;: ja i^kiao,maapj~a okona^haili 3 ma]kā i» e ke k&naka, aia a lilo kekahi mea i kino i ikemaka ia, he mano paha, he pele paha, he manu paha, aia ma ke kino ana i kaknai ia a ola, aole ananei e ole ka ikaika o kona nhane, a e hoi hou mai auanei e noho maluna o kona maa makua paha, o na hoahanan paha, a o na makamaka paha, aia ma kana mau olelo ana mai, eia koa mau kino la, he mea, a he mea, a i noho oukon a i pilikia oukoa i ka mai, a i .hooiloilo ia oukou e make, a i ike onkon i keia mea la, owau no ia, e hoole ae onkon, aole pilikīa.

A i lohe onkou i ka pilikia make 0 ko onkou makamaka ma kahi e, a i ike oukou i keia mea la, owau no ia, e hoole ae oukou aohe pilikia. I hele oukou i ke kaua, a i lukn ia oukou a i lawe pio ia, a ike onkon i keia mea. Owau no ia, aole pilikia, aole onkou e makau, e hahai onkou ia ia, owau no ia e ike. I hopu ia oukou e make, a paa na lima i ke £ua i ke kaula, a alakai ia i kahi e makeai, ai ike oukou i keia mea, alaila, owau no is, ma kana wahi e hele ai malnila onkou e hele ai. I hele oukou a holo i ka moana, a i pau oakou i ka make, a i holihia i ka moana, a i naha liilii ka moku me ka waa, a i ike oukou i keia mea, owau no ia, nole onkou e make, alaila, ua maopopo iho la i ka poe i pili ia ia, oia kona mau kino. Ia manawa, kauoha mai la i na mea kapu ke ai, he mea, be mea, oia ko'u man kino, aole ookou e ai ia mau mea, aole e ne i ka uahi o make,- aole e ai i ke pa, i ka umeke, a i ka huewai i kuhinu ia i na'.mea i hoolaa ia, mai ai i kauhale, oia ka mea i nui ai na kapu a ke koe nei kekahi mau mea kapu a hiki i keia la, a o keia mau kapu T he mnu kapo hoolaa, a na.pili nae i ka iwi a me ka io a me ke koko. Pehea la e kaawale ai keia haamia, a me keia paumaele ? E noonoo hohonu. Ka hoaumakua ana. 0 ka hoaumakoa ana, na kapa aku ka poe ludaio ka poe mamo a Aberahama, 0 lehova ko lakou anmakua a kumupaa, no ka mea, ma ko lakou knpana 0 Aberahama i kahea mna mai ai o lebova, a 0 lesu Kristo, he hoolaa ie, a no ke akna kanaka ana ma ka hanan ana ma ke kino kanaka, ua kapaia he hoolaa a he nhiniplli ma ke kino kanaka. Pela ko Hawaii nei, i manao nni ai, 0 ka poe pulapula maoli i pili i na anmakua maoli, aole lakuu e kakuai ia, aole no e hoomanamana ia me ka puau a me ka awa, aka, na kii ia mai no ko lakou man kupapau a Inwe okoa ia nkn e ko lakou mau aumakun, me ke knpapau okoo, a me na iwi a pau loa aole 0 hookoe ia kokahi wahi apana iwi, nka, 0 ke kapa a me ka holowaa ka mea 0 koe ana. Ua ike maka au i kekahi mau me.a elna, a he mea ao ka ia i ike mau ia, a pela

j kekahi poe i ike i kekahi poe aka I ka A. D. 1827. I ka e noho ana ka Moi Eamehameha a o Kaahumanu me kekahi iho e n»ho ana ma Maeaea i Waiamanawa hoomakakiu mau ia ia o najfu>-. C3e. na hooilina kupapau o na kalawa ji e huai mau ia no na mea o lapa-lapa-Owia kahakai la, e manao ia ana e na'lii J}e'swana, a ua hookapu ia ka lamalama a kukoi a o ka po, aka, he mea n>au n(^^^>-ia-kaha f me heahi makaihuwaa la, ke ahi a ka poe aumakua o

-iwiiawa, oa malie kekahi- laahine -he 'h&oaup» kopunawahine ho e aneane kokoke aha no ka haleakK&ohaoa o ke kaikunane me ka poe ha-le-'o-lcjra oha-na, a ua kanu kokoke ia ma ke hale, he koulahao paha ka mamao aku o ko makou kauhale, a he holoa a nalowale ke kanaka ilalo, a' holoaa ano kahiko no, a he maff 4giaa paiula elua ke kapa wahi o ke kqpa|&Q, i ke kakahiaka ke kanu ana, a i ka |>o mm| .;ole i lawe ia, a i ka lua o ka po ilaDa » a mai eka mano e lawe, aheājea kopanaha ka puka ana o ke kino o : teJ|£Bpau, iie nmikumamaono paha iniha be_a«W)uoi o ka lua, o ka milo poepoe ana a hilaj»io o ka pahu, a o ke pani o fea holoaa oia ka i hamama, a malaila kahi kino nui o ke kanaka, ma kenuku loa. ; i kapuai ka hohonu o ka lua kusPffi!3g? p kahi lua poepne uuku mai lona a'loaa kahi e hemo ai ke kupapau, loa ia, a i ke ao ana, e puke kapa i kahakai, a o ka halo ..roe|j£Bpheo o ka mano, ua nua ke one, mai } &£|SĒroijfehiki loa i ka lua kupapau, he kiei kanu ia ai, a he aneanehe iwake kiekie mai ka ili kai mai, a ana i maopopo loa, aoie kaoakao aple wahi palaweka iki oloko, na iloko o ke.kai. I k& Ua make ke kaikunane, o Kua ua lohe pinepine au i ka hoi ona i _Bka, i kona mai«foia iloko ».Jsa iiaie,' a nhi ofcac āaenap: •. . noana, ua inaa mar na knpuna mai, ina e kana ia i ke kuahiwi, e kii ia no a lawe okoa iloko o ke kai, aole e waiho ia ko lakoo maa iwi i ka aiha, aia o kahi i olelo ia kahi e waiho ai na iwi.

Pehei ketahi moolelo i akaka a i ikea no lakou. Ina e lawehala kekahi o lakou i na me» laa o ke akua, a he aiahulu paha, alaila, 0 ko lakou eku hoopai, o ka hoomoe pu ia e ka mano iloko oke kai, eloa la ekolu la a eha me ka hoepili ia mai la ma ka halo o ka mano, a malaila e hoomoe ia ai a Poakolu, ekolu la, ekolu po, alaila, hoihoi ia mai i uka me ka make ole. Aka, ua kahaha loa ao i ke ola ana pela, aka, na pau e lakou i ka male mamua o ko'u nui ana, aka, ua hooia mai ka nui o ka poe i ike maka, a ua ike au 1 ko lakou wahi e hoomoe kino ia ai iloko o ka lua o Kamohoalii, no na la elua, a ekolu a nie na po ekolu me ka make ole iloko o ke kai i kahi e hiki ole ai ke hana, a he mea kupaoaha loa ia, ahe mea hiki ke hoomaloka ka poe ike ole, a he mea hiki i ka ikemaka i na mea a pau o ka houua ke olelo, aole e ola ke kanaka ke noho iloko oke kai i hookahi hora, ahe 30 minate paha, aka, ko kakou manao like no ia, aka, ua olelo maiko'u ohana mokua a kupuna, a he mau haneri ka poe i ikemaka ike 019, a ua ike maka 1 ka hoomoe pu ia iloko o ke kai, a i ke ano nawaliwali ke hoihoi ia mai i uka ke hala na la ekolu a eha a hiki i ka lima ke hoomoe pn ia e ka mano iloko 0 ke kai, aole he kaao, a he moeohane, he ike maka no, a 0 ka poe pulapula knmaoina mai Waialua a hiki i Kaona, ua lohe lakou i ka olelo a oa kapuna, a he olelo i kamaaina ia lakou no ke ola loihi iloko 0 ke kai

Ua lohe au ma Haoa i ke kauwahi kanaka o Pookapii kn inoa, a oa ike maka au ia ia, a ua Doho pu no me makou, a ke ola nei no kana wahine ma Kipahulu me na keiki, a ua lohe mni au mai kona poe makamaka a me ke kniknahine, a ua ike maka lakou i ka lawe ia e ka mano, a me kehahi poe e ae ma Hnna, aia ma Makaalae kahi i lawe ia ai a hiki i na pali hulaana o Hawaii, a hoihoi hou ia mai ho a pae ma Waiohonu ma Hana, i ka A. I>. 1844, e noho knhunapule ana uo o Kev Conde no ka apana o Hana, a oia ka manawa i lawe ia ai e ka mano i Hawaii a hoihoi hon ia no i Maui, a o ka mano ka nann i lawe inn wohi kanaka la, o Moanaliha. Eia ka'u mea i kamauina i ka poe kahu mano, ma ko'a ike ana aku i ua poe ohana kupuna nei, aole o lakou hookapuknpu, aole no he ike akn e hookapukapu mai ana i ke kino 0 us poe nkua nei, aolo he kauoha mai ho kapu ne i keln mea i keia mea, oole a lakou mea kapu, <iole no aa i ike i ka lakou kalou una'e hoomana i na ipu kuaaha, no ka ainoa 1 ana poho. (Jīoltipau.)