Ke Au Okoa, Volume V, Number 48, 17 Malaki 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HKI<U 2X 0 ke kanawai mna uia k« hana ana ua hoonohonoho ia ka makahiki me na knpu Sabati. I ke au o Wakea, ua kan kanawai ia na la kapu Sabati akua, a na laa loa. ī ke au Luhaukapawa, a i ke ao o ka papa ka huna ia Lihauula, a me ka papa Kaula mahopo mai, ua ikaika loa ke kanawai kapu Sabati, ua lilo kekanaka he mohaikuni, a ua kuui pu ia ka mea ala me na alana a me na niohai, aole i ike ia ka mohaiknni mea ala, a me ke kanaka i ke au o Wakea ma, a ua haia paha ua haaen makahiki ehika a hiki i ke tausani makahiki mahope mai, ua lilo ke kaoaka i mohaikuni, a aa kalua ia i ka nmu ahi, a ua olani ia i ke ahi a kahe ka hinn, alaila, kau ilnna'o ka lele, a he haua nui loa ia i ke au o ke alii o Hawaii ia Umi a Liloa, a o Moaula ka heiau i kanmaha huiluu i na mohaikuni kanaka, a o Hakau a . Liloa kekahi al(i nni nona ke aupnni Hawaii, i kau pu i a ma ka lele i moliaikuni no ke Akua. Eia ka mea i olelo ia, a ua kaulana i ka nioolelo a kanaka a £au, he mau tausani ka poe i ike maka, ua iho mai ke akua mai ka lani mai, maloko o ka punohu o ke ao kaalelewa, me ka nekili me ka uila a me ka ao polohiwa, a kapalili ana ke alelo o ke akua mai ka lani maluna o ka lele, a hao ajcu la i ua mohaikuni a pau i kau ia maluna o ka lele. Aka, ua olelo ia, aole i ike ia ke akua, a me kona kino aia i ka laui, a o ke alelo, oia ke knpalili ana ilalo me he uila la ko ano, a ma ia ano alelo e kapalili ana ua lilo ka mohaikuni i punohu uw'ahi a lelo akn la i ka lewa a nalowale. Aole i loihi loa ka noho alii ana o Umi a Liloa, he ane paha, he aouo ā he ahiku hauen makahiki mai ko Um' noho alii ana a hiki i keia manawn, a he umikumamalima hanauua mai a Umi a hiki i keia wa. Aole nae i ke an. <f Umi ka mohaiknni ana i ka mohaikuni kanaka, mahope o Kapawa, ma ka hookaawale* ana i ke kapu alii, a me ke akna, a kaawale ke kapu alii a roe ke kapn akua. 0 na Ilamukn nana e malama i ke kapn alii mo ka ihiihi, s )ka poe i hihia ma ke kapn alii, a i na mea laa o ke alii, ua puhi ia ke kanaka i ke ahi. A o4?e kanaka i laa i na kapu o fen akua, ua lilo ia kanaka i mohniknni no ke akne, a _ ua kaumaha ia aku i mohaiknni, a o na llamukn nana o malany\ i na kapn o ke akua, o na kahuna, aia nq ia lakou ka mahma i na kapu akna a pan, a o na'h'i »ons kanaka e laa i fla kapn akua, aole e hiki i ka mana alii ke hoopakele i ka poe i laa i ke kapn 'akna, aka, i linipn ke kapu alii me ke kapu akua, alaila, e hiki i ke kapu alii ke huikala i k$ poe i laa, s i piii ke kapu pili i ka piake, ke kala*. 0 keia akua i mohai ia i ka mohaiknni, a i kanmaha pu ia me ka mohaikanaka. 0 Ku ke Akua, oia no o a o na hpailona i ike maka ia a he mau hoailona no ka maliu ana mai o ke akoa i iia mohai i alana ia akn, a i ka»lmaha ia aku'paha, oi'» o tnkailimoko, o Kukeoloewa, o Kuhooneenuu, o Kn'palani, o Kukalaniehuiki, hb mau hoailona. keia nc Kunniakea, a o keia mau hoailona, he'poe akua Inau malalo? a na kaaikananuu ia a paa, olalo i ka oloa me ke<apeula a me ke liaena, a maluna pono o ke poo, he hnlu e kuwelu ana me ke kiaweawo makalii e uhi ana i ke poo, a i ka >va o hoike ia mai ka oieio, o lilo ana ia me he'kia waipnilani )a i

owili ia u kupololoi ilomi, mo he iuoh livim v piha i ka uila, a o kn 1010 (uia mui kona wahi mai a knn ana ua hulu nei i ko poo o kcla moa o koia mo ko kolili i ko poo i kn lima i ka pooliiwi, he muu hoailoua koia o hm ana ;.a kokviu nifli ko aku», a o ko itkoa pn kokahi o kokua ana i ka pomaikai, no ko kaua, no ka poinaikai o ko anpiini. Pola i malama tn nmi ai na la kauila, a mo ua k ipu Saln\ti kahiko ma llawnii <ioi, a hiki i ko «ii aino», nu hoohiolo ia kokapo akna ko kapu alii, a n>o na la kauila. U» noho aialuilu n-aia ka lahui kanaka nianuia o ka hiki ana oiai o na uiisionari Amorika, na lilo ka lahui i ka loaloa a mo ka hoomaloka, a uu lanakila ko aupuui aiuoa a kannka, a }no ko aupuni maknainana. ke k«iuitr<rt kakiko. 0 ko Kaiokia ke knnawni kahiko, mnhope 0 ka omi ana o ko Kaiakahnlumanu, a o ko Kakkahinalii, ho kannwni kahiko koia nn ko akua, o koia kanawai a ke nkua i knn mai ai, ho Kniokia, aolo o luku hou niai ke akua 1 na mea ola ma ka honua a me na meft oln lianu ma ka lewalani, ho Kaiokia, he hookaawale ana i ke kai rr>o ka aina, aole o pii hou ke kai maluna oka aina. 0 ka. hoailona i kau palenn ia p ko akna, aolo e pii hon mai ko Kniaknhinalii i ka aiua, ho alamukn, oin ko annenno, he alanmku ka inoa, oke akua nana i haawi mai i koia kanawai eknnpalona ana i kekni a me ka aina maloo ; o Kane, oia o Knnonniakoa. Ua hoomanao kahiko o Hawaii i kt?tā kanawni mii, a na lilo i mea nni no koia lahni, ina e hnhu ka makua ikn koiki a o ke k«no i ka wahino, a o ka hoahanau i kn hoahinan, n o ka maknakano i kn makliaknno, n o ka ninkuahino i ka makuahine, a na loaa ke kneo n mo ka hakn, u na hoohiki i koia kanawai, ho kanawni paa loa, nolo e iiiki ke ike i ka lakou mea i hoohiki ni, ain B hiki i kn J n a .knpapau. _ Aia wnle no a ukn aku i ke akua i kana mea i hoohiki ai, a mo ns moa a pnu, e pan ni ka lili o ko nkua do ka hoohiki i komi kannwai. 0 ka poe i hoohiki ma keia kano.w«i h.-> Kaiokia, ponei e uku ai :

He pnaa, lie man puowa, a iie awalau, he oahn, he ia nla, he nui a lawo aku i keia niau mohai n pau im»a o kano mea i lawehala aī, a i hoohiki Bi i be kanawai o ke akna, 0 ka mea i honhiki ino a rae fea mea nna i hoohiki ai, a mohaihoali ako la laua i ka lana mohai aloha i ke nkna no ko laua iawehala, a pela e kanwale ai ko lano hoohiki ino ma ke kaoawai o ke akua. Aba, o ka laua mohai, ua hiki i na hoahauau a me na maknmaka, a pau Ue ai pu ia man mohai bala no bo laua hewa a hoohiki ino, ke ai pu mc na hoaaloha. 0 ke kanawai Koiokia a Kane, «a loaa pinepine maloko o na moolelo o ns kano a ka poe kahiko, a me na mele, a penei . '' Wilia i uka, wilia i kai, Wilia i kaua a ka hoole akua, Ka hoomalu ka hoomaloka, E Pele e wakawaka Kaoakaokalani, Ke apapanu, ke apapalani, 0 Manokalanipo o Keakaleihulu, O Pealeihuluomanu o Manukiu, 0 Manukiu o Mannahai, A haino ae ana ka mana o ko akna iwaho la e haina, E kukuln ka pahu kapn o ka leo, E hoohiki kanawai he akua, He Kaiokia be alamnkn, No Kano oie Kanaloa." A penei raa na mole ; '■' Ua laa oku la i ke Kaiokia a Kane." A he lehulohu na wahi i olelo ia no keia kanawai o Kekaiokia, aia no maloko o na pule a ka poe kahuna. Eia kekahi mau kanawai, he Kaupnkea ke kanawai no Kahoalii, he kanawai puukoamakaia no Kahonlii, he Kikii ko Ku kanawai he Laulilii ko Kanaloa knnawai. He Inaina ke kanawai no Kulilinka. He hawanawana ke kanawai no Kanehekiii, he Kupou ke kanawai uo Kukauakahi, he Aliamoku ko Kukailimoku, he kanawai holouma he ahilanahea no ke akua. He kanawai Papamau no Houuamea, he Paukukaula kc Hoku. He Pikeleula no Kualn, he Kaaikananun no Kaumaka, he Uahlakawai ko Laa kauawai, he Puua ko Ahukini, he Maeo ko Kamahano, he Hak-ualamea ko KahakumOi ka, be Malokea ko Kaoao, he Loa ko Kalanikuknmn, he Paliloaalii ko Knihewo, be Anoho ko Kauekapuaa, Kuihewa, he Kaiewalu ko Kahoawaokalani kanawai.he Papaholahola ko Kauakahi, he Ni.aupio Kalow-a-lu ko Kualii, he Kohola ko Kekaulike, lie Aonoeleele ko Kahekili kanawo!. He knmukanaw(y keia no kela mau v alii aimoku 1 nohoalii maluna o,ke aupuni. 0 keia mau kumukanawai, he mau kanawai inoino loa kekahi, a ua pili i ka pepehi kanaka, a me ka hookahe kpko, e pili ana i ka tpakemake o na akua liookahe koko. • 0 kekah' mau .kanawai, he kanawai e hoopomaikai ana i na makaainnna a me ke aiipuni, a he man kanawai oi loa o ka pomaikai i loaa ole i na aupuuia pau o ka honua. 0 ke J{snawai Punkoamakaia, a me kekahi maa kauawai iloko nei o keia mau kumu-

kiinawei, nolu i honkaka i» feo lakt.m ano, a ma o hull onkon i ke ano a o lonn ia ookou ke ano, ho kaii«wui ino hoopaīlun loa, oift ko »nu. H<* Puukoamma, it\a o k«u ia koia knii*\vai, « iimiu palia o ko anaina, «\ o ka ahaaina at«a paha, t\ o ka Moi pn palm kefc«hi nniloko o noho ai\a, a kan ia mai la k«ia kanawui, nua laa iho In ke nnaina pau, o noho ilalo, nu> k.\ nana aku nnna mai, na ono i'i ka nuika o kokahi kanaka o inai pu ia iiw ka apu .\\va, a o ke kii ia mui la 110 ia o ke kanaka i ono ia kona makn, u \n poalo iu aku la j pupu awa, ua noho iholaJte akua 0 Kahonlii ihnni o kpkahi kanaka, a o ko kannwai o Kahoalii ho Pnnkoamakaia. lle kanawai ii\o loa. 0 ko kanawai Nianpio Kalowalo, o ko kanawai oi koia o ka mnikai loa i ko au o ka'uoho aupuni ana o Kunlii Kiinuiakoa Kuikoalaikanaokelani, he paa, ho Inli ole ho oinio mnn, o ke ola o ka pouiaikai, o ka hele o ka elemakulo « mo ka luahine a tnoe i ke ala, o ke kokna i ka poe inahiai a tnt' ka poe lawaia, o ka hookipa i ka poe malihiui, o ka hanai i ka poe pololi i ka ai. Ina e olelo mai ke keuuka he pololi au 1 ka ai, e hanai aku i ka ai, o pololi kela a kau mai, a hoohik mai i ke kanawai tna kona waha he kolowalu, a ua laa kela ai ma ke kanawai, aole e hiki i ka n>ea nana ka ai ke aua uu lilo ina ke kanawai, o ka uku ka pono, e loaloim» hoi ka mea uoua e lioohiki i ke kanawai o pili ia ia ke kanawai ana i hoohiki ai i ke kunaw.ai o ku Moi mo k<v. hcvya ole, aiu uialuua ona.ka aku hoopai. lua ho niakaha wnle i ka hai ai, a i ka hai waiwai, alaila, malnna o ka mea naua i lawe wale i ko kanaw.ai ka hoopai kaumaha. 0 ke kanaka lawehala, a lie kanaka e nuike ana, a i kau ia e keia kanawai, ua hooknu ia oia mai kona make aku a lawelmla hoi. 0 ka pololei o kon» kauawai, a me ka pololei o kona malauia ana i ke aupuni, ua malama mai ke akua ia ia, a ua loihi kona ola aua, a none ke ola kaulana ma ka moolelo o ka poe kahiko, no ka Moi alii o Oahu, ua ola oia i na makahiki eha kanaha me 15 makahiki, ua hele a kolopupu a alu ka maka, a haumakaiole, a palalauhala, a kauikapuaneane, a paa i koko me'ka auuiaka ia. Ua make oia ma Kailua i Koolaupoko i ka A. I). 1130, i kona mau makahiki oke ole >,na he 1 * . (Āole i pau )