Ke Au Okoa, Volume V, Number 47, 10 March 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HKI.U 21. I tTo nui nu lu'iau niui Hawaii a Kauai, a I ho mun hoian poo kannka, a ho mau hoiau j lowalo ka nui, a o kokahi niun hoiati ko waiho uoi 110 ke kuhun, a rao na uini pohakn. ' Polu o Halulukoakoa, o Wailelui:i, o Lnuko- ' na mo Apahua m» Luhainu. Pola > l'ihann ' o Kalnli, o MalnmuUiakua, o Olopio mo Mn- ! lona ina Woilukn, a 1 \ilnjnua ma ' Wuiheo, o KaiuMnalohoino, o Loaloa mo P.m- 1 mak:u\ uu\ Kanpo, o Honuanla uio Knii\vaUl im Hana, o Mookini o Muloiolu, o Hap-in a ! ino Kahna ma Kohala, o Punkoholu ino Mai- ! lekiui ina Knwaihno, o Koikipnipui nio Ahn-' en:\ nia Kailu.i, o Ohiamuknmnkn mo Halo- j kumukalani tnt\ KahaUm, o Hikiau m:\Koa-' lakokn , o Pnkini m»> PnnaUiu mu Kou, o ' -AhTtTihrmf» Pilna, j Kaipalaoa, <> Kano\v*j me Honokawaila.ii ko Hilo, o Moaulu me' Pakaalana ko Waipio, a he nni lon iu\ heiun kanlaua i hinu i na moluiikuni mai H:\waii a ' K:\tiai Ua moliu ia na kaumaha in ina mo- 1 hai he lau lie kini, ho loliu, u:i momona ka lepo, ua kawakawa i ka nao, a i ka hiuu 'aul alii, a me na moiiaikuni hiki ole i ka 'iolu , ia mai nu hnueri a na tausani makahiki ka mohai nna, a he pono e noonoo i kt\ moa kupono, a e p:\le opua i ka lalūii, a kuawale ka 1 lahui, t\U\i]i>, e ai pu me na lohni aiuoa o ka lionua, aole o kn hooknmakaia i ke akua, he aupuni maikai ke aupnni uiuoa. O na koa heiau holonioana, he inan kuahu okoa ia, aia a makemako kokahi poo e holo i kekahi mau aiua o keia paeniua, a i na aina oaha o Kahiki, ame na uinu i iko ole ia. He m..-.i knalw okoa ko lakou o hoala ai a maikai, a kokua niai ke akna e holo, alaila, ua hiki kc holo i na aina e, n he meu nui i keia lahui ka imi ana, a me ka liolo ona i na aina o Kahiki. j JVo ka Puuhonua. Fa kapaia kahi e pakele ai ke kino niiv' ka hoopaa pio ana a ka make, a komo-aku i kahi e pakele ai i ka make, he. puuhonua ia. Ua kapaia ka Moi he puuhonua ia, no ka hooholo ana o ka mea e make ana a ola i ke alii, « pela no ka Moiwahine, a pela ke akna o ka Moi, ua laa ia, a pela ko lakon mau aina, he man aina punhonua. . 0 na punkana kekahi mau pnuhonua, ua pili nae paha ia no ka poe pio ike kana. Ike au o Kamehanieha I, ua iu ia na puuhonua kuhiko, a ua hana o Kamehameha i na aina puuhonua mamuli o kona manao iho, o na aina pnuhonua kahiko ua hoopnn ia, a o na pnuhonna ma Kauai wale no koe aole i hoopau ie. Eia ke knmu i hoopau ia ai, no ka lilo o na aina punhonua i na'lii, a i na'lii alihikaua, a i ka poe puali kaua o Kamehameha, a ua pan iho ka puuhouna \ f :. ka moknpuni o Kauai, ua koe ni aiua puuhonna kahiko, no ka mea, aole i hiki o Kamehameha i Kauai, aole i okioki ia na aioa o Kanai i na alihikana 0 Kamehameha, no ka mea, aole i lilo o Ksuai i panalaan, a ua mau no ka noho alli ana oko lakou alii anpuni kahiko. Eia ko K:\uai pnnhonua, o Keonekapu a Kahamaluihi ma Waimen, o Keknha ko Mana ; a o Wailua ko Puna a me kekahi mnu puuhonua e ae. Ma Hawaii he mau pnuhonua no, ma Kohala, ma Hamakua, ma Hilo, roa Pnna, a ma Kau, aka, no ka noho kaua o na'lii o Hilo rae ko Kau i ko Kona poe alii, a na lnnakila ko Kona poe alii, a nolailn ua- lilo na aina puuhonua i na alii alihikauao Kamehameliu, ua koe o ka puuhonna ma Honannau 1 Kona, no ka lilo ana no paha i na'lii oKona o ke aupuni, a he puuhonua waiwai ole no paha o Honaunau, he okoa ke ahupua.'., a he okoa ka pnuhonua. O ka puuhonua oka poe kahiko, he ahupuaa'okaua, o Kailua, o Waikane ko Koolaupoko, a o Kualoa he nina laa kapu maoli ia s he puuhonua maoli no ka poe make a koino ilaila ola, a pela a pnni o Oaho, a o KaWiwi ka pnuhonua no ka wa kaua, aole pela o Honaunan, he papohaku maoli oo ia ua pa ia a paa me he pakaua la, a he ano heiau iloko, o na kaue wale uo paha ko pakele ia puuhouua. He puuhonua kaulana o Honaunau i Kona. Hema, a he pakaua heiau kona mau papohakn, a ua hoonohoaoho ia na pohaku nui maluua o kekahi pohaku, he huina paewa kona aoao, elua aoao i ka pohakn, aia mawaena o Honaunnu me Keamoalii. He kookahi kesudia me 19 auana ka loa, a he 61 anana ka laula, a he elua anana ke kiekie, a he elua a me ka hapa anana ka manoaaoa, a ma ka aoao makai, he hupapa me ke kai, a ho pohaku i kapaia o Keoua pohaku, & elua heiau nialoko o ka papohaku, aia ma ko kihi komohana akau e pili pu ana ka heiau i kapaia o Haleokeawe, he heiau ia e waiho ai ka iwi o na'lii i paa i ke kaa> ia, a ma ka hakula ma ka aono ma Akau ka papa o Akohipapa. Ma ka pae huinu o

Haleokpawe u pnni, nu liooponi iu i i\:» kii luuu lioolr'u tii» 111» ka no:\o nks\u ki\ linvpau t> konro aku ni i k» p:uliutini, a m-.iloiia 0 ka papolinku o ku ptuihomin nui t' pili min 1 HtvU>okft\\vo a kaltnvi\ mukui Koamoa'ii o liuli anu i Kookoa.

Uu 01010 iu na Kenwokuikoui i kukulu i koia uiiHi piuilioiuia i ko an o na'lii o kao i liuliamalii uim o Hnwnii i ko kaua, o kt\- i ana ko Kona poo alii mo na'lii o Hilo nio ko Kau, i kti makuliiki olm lianeii a liiki i ka okolu hunoi'i mauiu;» o ko au o ko kakon inauawa. N'olaila, i oloh) ia hoi no Koawo a kn iko kaai, Ko 01010 noi koknhi poo iko an o Koawoikokahialiiokunioku, oia ko Knlaniopiin knpnnakano, ho alna hanon u ho i'kolu h«nori ninkahiki'ninnuia o kakou. Ko 01010 īu'i lakou nana i kukuln i kola man

puuhouna mu Houaiuiau, aka, ho wu kuua 010 ka \vu ia Konwo, u ho \vu maUihiu, a o Konwo, lu' nlii ku i k:i \va, a o ko alii nni ia maluna, n "a no liko nu'lii ai aupnni o H«wuii. 0 Kouw.'k.iikoknni, oia ko kaiknnauoo Koakaknmahuna, ko'lii wahine kapu, aka, ho pio .1 Keakpkaniahnna nn Koliiokalnni m<- a o Koawekuikekaai n:\ Keakealamkaue me Knlanimnkalii, oia ka inoa nana i knkulu i nu piuihonna ma H'inaunuu, a mo ka hal<; kaai.o na'lii, a no k>\ oi loa o ko Koawo sno alii, a no kona haknia ana iko kaai o paa, o like mo Koawokuikekaai, n ua waiho ia maloko o ka halo pnuhonnn a Koawokuikekaai i knknln ni, ua kapaia o " Hnlonkoawp " Mnmna loa maf ko nno o kn pnnhoiiiin, a uu malama mau rina puiihonna, ho mau aina U»n, a ho man aina kapu loa, nolo e hookaho ia ko kalii koko o ka poe lawohala ko komo iloko oua m.ui aina punlionua la. 1 ke nu o Knmoham».'ha i nolio ulii ai lio ko uupnni, ui\ hoolilo iu na ainn a pati o kana waliine pnnnholo o Kaahnmunu i mau ninn punLonua, a mo na ainn o kona akna kana o T?iīk:,'?' ! n)o-" ku. ona aina o Kaahumanu i hooli'.o iu i pnohonna, o Paunau ko Lahaina, o \Vaiptikua ko V\ ailiee, o Kaniamoko ko Hana, o Kaluaahn ko Molokai,-o Knknipnka ko Kukailimokn ma Kahaknloa, o Polipoli ma Nnpoko, o Kaili ma Pnnhaoa i Hana, a me na aina e ae i lilo. io Kaahumanu a me nn akna kaua o Karrehameha, a pela o Kamehameha ī hi.olilo aku ai i ua aina o kana wahine punahele a mo na aina o kona mau okua i man aina punhonua e ola'ni ka poe law&ala, a me ka poe hooknhe wale i ke koko, a rne ka poo pepehi naaupo ike kanaka. I kokahi mauawa, ua hoolilo ia o Kaahumanu i puuhonua, a o ka poe lawehala e holo imua o Kaahumanu, ua pakele i ka make, a o Kamehannha no kekahi puuhonua, a o ka meu lawehala a ine ka mea pepehi naaopo i ke kanaka, a hjlo pololei imua o Kamehumeha, aole e hiki i ka poe uloalu e hookahe i ke koko ke pepehi akn, ua kala aku la ka Moi ī mea lawehala. Ao ke Kanawai. 0 ke kanawai alii kekahi puuhonna hoola 0 ka wa k&hiko, aia ma ke kauawai ke ola a me ka make, he alii make, he alii pio, a he kanaka make, a ua pepehi ia e make ana, a 1 lioopuka mai ka Moi i kona kumukauawai laa, be Kanawai. oke ola no ia 0 ke alii e manao ia ana e make, a pela ke kanaka i manao ia e make. Ika wa e kaua una na'lii Moi o na aoao elua, a luku alui a luku mai na aoao elua, a lilo kekahi alii Moi 1 ulii pio, a me kona aoao kana, i poo pio, a i poe lnku ia na kn make, a i hoopuka moi ku Moi lanakila i ke kumakanuwai lua, he Papaholahola Kanawui iaa, alaila, o ke ola no ia o ka aoao pio, aohe e luku ia/ aohe e pepehiia, aole e hookahe ia kekahi kulo koko hookahi maliopo o ka Mie ana i ke kanawai lna, ua r:»p,? I"» !• ■ hookahe ana i ke koko, a o ka mea hookahe i ke koko mahope iho, o ka lohe aua i ke kanawai laa, he koko no ke koko no ka hookaho koko i ka mea pio, aole e pakele no ke alii ana, a eo ka.punahele i ka Moi, he mea laa ke kanawai alii, eia kekahi, i kekahi manawa, ua hihia okoa kekahi ahupuaa okoa, a okana okoa, no kekahi mau mea kapu akua, no kekahi la kauila nui paha, a no kekahi man la knpu paho, a uo ka hoohewahewa, ua hoolilo i kekahi la kapn kauila i la noa, a ua hana mamnli o ko lakou manao me he la noa le, aka, he la kapu nae, n ua pili ī na kapu laa e luku okoa ia ka lahui e noho ana ma ia mau ahupuau a okana okoa paha. Hookahi wnle no mea e pakele ai ke ola o kela lehulehu, aia a kau mai ka Moi i ke kauawai kapu alii, alaila, pakele ke ola o kela lehulehn i ka luku ia e ka poe luku noakee i ke knpu akua. He puuhonna hdtela ke kaoawai kapu Moi, a he mea kahiko loa ke kanawai, a ua malama kela Moi olii keia Moi uiii, i noho maluna o ke aupuni, he kuniukanawai pakahi ko kela Moi keia Moi e noho alii aua maluna o ko aupuni. Elua ano nui oke kauawāi i ipalama ia e ka lnhui Hawai mai ka wa kahiko loa mai. 0 ke kanawai akua ; a o ke kanawni kapu alii. Pola i,liQ_ la.ke.auD_a na. kanawai-o-ka poo kuhiko, a ka oukou Kakau Moololo e woiho aku.nei. (Aole t pau.)