Ke Au Okoa, Volume V, Number 45, 24 February 1870 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU.

HKI.U 19. Aia n>;i ~u lieiiiu nni, he anenne he aha, n elima «nan.i ke kiekie, a ekolu a olia anuna k;i lua a mo ka laula, lie ahalike, oa houlioia mo ka nho, a na knwolu ia i ka oloa, e pili nna i kn u.iolinnui aknu o ka papuliolo o ke kahna, h he kowa kaawale aku ma ka aoao liema siu mal^i+l-a-ke opu, he opuliiwi, a mnkaukau na mea a pau/alaila, auhau ka Moi i na lii i ke kii, e pii i kalai kii, he pa kanuha kii i na'lii, a he kaukaualii pa iwakalua kii, a pela ka poe koikoi, a lau a lau kii, he alua anana ka loa, helwilei paha kahi i hooponopono ia i ke ano a n».!una. ae o ke poo, ua kalai pauakaaka ia kekahi, a ua kalai kuninihi ia kekahi, a he nui wale ke ano, na kalai oleolo ia ka wah», ua kalai naanaa ia ka opu, ,i p.iheke ia ka nha, a kiikii a naha- ! lu'hu. 0 ke kii mawaho o ka paeliuuin akau he ano kii kaue, a o kn aoao hema o ka pao- | humu, lie ano kii wahine, a o ka laau pa no io -o ka paohumu o waho o ka heian o na la- j au kii i kalai ia, ao na lalaūi kii' oloko mai ka i kapaia o Kukalepa, he mau pae kii ia i j kalai hoomaikai ia mamua o ke ano kii mawaho o ka paehuuiu, oa kalai maikai ia, ua ku; ia i lanoho, ua kapili ia i ka uiaka pipi, a me ka niho maoli, a ua kaei ia i ku oloa, a pola ke ano kii walii, na kaei ia i ka moelua i ka a me ke ano kupono i ke ano o lul.i wahine o keia waliine o kn lulani/a pela uo ko ua kii kaue, a pau ka hemahema 0 ke ano o na k>i, alaila, o ka laau o na halo koe. ! 0 ka hakuohi», a malunl'i 1 », a ohiako. 0 ka ohiu knmaknii, oia ka laau I ale o ka heian, ka |k»j, ke. oa, ka pouha.'ia, knuhnhu, na kunakuiin o na liakala, ,ia paepae, ke" kuaiole, ka nho, a ine na pono o ka hule a pau. Ka Hakuohia. 0 ka malukoi kekahi inoa. I ka pii una 1 ka luau hale o na he.inn, he moe kapu ka 00, a iua e malie maikai ka la e pii ai i ke kua laan, a ua puihi ka lani, aole ua, nole hekili, aole uila, aole anuenue, aole onohi, aole punohu, aohe alewalewa, a ua kalae ka ■ lani, ulaila, ua ae mai be Akna, a o ka pii no ia i ka hakuohia. 0 ka ohiako, he holeho!e ka ili o ka ohia, alaila, amo i kai, a o ka maluohia, he kapu ka ili o ka ohia, aole e pohoie, aole e pohole ka ili o ko ohia, pohole no, make kanaka, a pela kekahi ano o ka hale hakuohia. I ka la e pii ai o ka Moi, o na'lii, o na kanaka, o ua kahuna, o na kahu akua, o na akua, a me na pnhu, a he huakai nni woliweli k» pii anu i kn hnkuohiu. 1 ka hiki unu ī ke kuahiwi, » liiki i kahi o ka Mluluan, >\ he uln okin paha, me ke ka ana i ka n.-.heiehele o pohole ka ili oka ohia, alaila pule aku la ke kab:ma, i ka pule no ka honli ana i ka ohio, penei : " E Kumauna , *e Kulono-e-maueleka, E Kupulupnlu e Kumokuhnili e-maueleka, E ka i ke alanui e moueleka, E ka iluna ke ala e maueleka, E ka ilalo ke ala maueleko, E moka ohia kumakuu maueleka, E moka ohia i ka waokele maueleka, E moka ohia i ku waomaukele maueleka, E mpka ohia i ka waokoa maueleku." A pela wule aku. A hiki ke kahuna me fl?a Moi ma ke kumu o ka ohia leumakua, a hopn ae ke kuhuna i ka puau opiopio hou a hoalala ue la, a hopu ae la kp kahuna i nu

,u.|,. tu» k,- „ki m.u i u oliin, uluila, hupu il.n lu k.i iMo. i kek.ilu uu.u Uoi k.uiUu.n k.ilnko ...» k,- «ki.i, inai, o Inuimupu, ,u o 01..;».., „ . ololoi;, k,.|u Mi.u. koi nu Kuluwlii, ;l " ' 0 !il ' " iiuui koi, ii un koi i« n»i»i ;• oi>i i k,' iuip.uii o I.ii.u ui, u luwo »e ku Mui u li...>j, , ,!■ U\ i ko kiuwu o k.\ oliiu, uluilu, o 1.0 i.!h i . i:t k,. koi oki u,- IJ> oiu i uu luiui oliin ti,'i, :. l\itin lnlo, u moku ku i-ulu, ii ui.niiuii :u' lu 110 oku puuu opiopio, oku nui, o k.i ;.ulin, u kunu iu uku l;i niu ko knmu o kn "liiu kumukuu i okiiu, uluiKi, wula:ui .10 lu kcli\ kiuu.ku koiu k.uiuku, ul;\ilu, kulua iiii piiiiH, ooki ku luiui, o ku liuui nui, lio puluu it piikoln, u polu ku luko o ku hoiuu e (iili uiiu i ku lunkint.;\ ino nt\ hulo » pau o ka lioiun, iiii liuuwi iu i nu'lii n pun, u o kn limkiui, oiu ku hulo i ku Moi me konu poe ulii uiiilo, u mukiiiikun ki\ luuu u mr nu h\U(\ i\ pun, nl ui 1 ■•, huai nu imapuuo, e liko nk' ku nn; o i>,,'lii t o n u kuhnuu, o nu kuhn nkuu, u ino kunuku polu no ku nui o ka puau, a o ku nhuuinn moknloluiu iu o nn lieian ohiuko, u pun ku iihuuinu, u o n;\ koona o ku ahuainu, aluiln, 1 uwo >i ka in<iknnhia, oke kunaku lawoh.il.i, o k« koonn o na mou ai, kunn i ke kn.«>ii o keknhi oliiu U.iul inu, n o kokahi iilnl iiiu ohiu o uo, o olii.i nuikiunuku iho la no iii oiu " Kp kniiuku o Manhualelou" i oleloia, 1 ku hoi una o koiu hnukui i kni, nole 110 i kuii.uiiiii kn inukun a ino ka w<'liwelh aolo iniiiilo kiiiiiika, uu nioliumohu na wahi u puu, (i ko kino ilio no ku uku o ke knnakA ko huluwui mo koia Imakui, uolo u ko ahi, aolo kuiii kn io kuku nn uiohu unouno kiihi o ilio iii ka hu.ikai ohiuko, u mu ku waliu e kani kuni piho un i ku lioi anu i kni, ponoi nu liuu i\ li\kou, i kokuhi ki\ hoao una, » i ka lohulohu o ka hnnkiii ku pane aku, penc4 , ' E Knninii-o Kuumu-n.u l' E Kiuiwu p Kunwh-wb ! Wnwa i ka Innakila uwn-uwal Wuwn i ko auhoe hee-hee ! A peln ko lakon kunikani pilie atia a komo wule iloko o kn pn heiau, u hiki ka laiui ohia niu ke kahnn papnholo o ka heian, a o ke knku'.ii no ia o ku luakini. 0 kekahi muu heiau, he ohia no ka lnau a me ke pili owalio, a pela uo ka. hale ulu lama, a he lau lama no ke pili. Ma ke ako ana.i ke pili o kekahi muu heiau, lie pili lole kekahi man heiau, n he pili paaa mawaho a moloko, a he pea laui kekahi ako ana i ke pili o kekahi inau heiau, a he kamala lan lama a lau lehua e like me ke kupono i ka loina o ke kahua a me ke a«o o ka hale e kupono ana i ka loiim o ka hole o ke akua e ku ana i ka oihuna pule, pela no ke knwnha ana o nn halo i keknhi u me kekahi, a e halin kna anu i kekahi a me kekuhi, a e kalele una i ka annn me ke opuhiwa, he uh:\ a elima paha hale inaloko o ka heian, o ka mana ka hale laa loa, aia mahiiln ka Moi, u o ka hale i kamauliola, uia ma ke nlo o ku onnn, kahi hoi e kai T\i ka uha kai o ku Moi me k&kahuna nui, a _mawuena o ka Manii n me ka hulepahn ka lele kahi e kou ni na mohai knni, a me na mohai houli, a ma ke knahn malalo iho o ka Moi iloko o ka muna, e leuni ai ka mohai kalahnIn me ka hm'knla. He ihiihi me ka weliweli na oihana lan, iloko oka heiau. O ka halepahu, oia ka hnlo oiliaiiu kahuna, aia malaila ka pahu nui me kn puhu liilii hoohoihoi, nia paa ukua d kuili mau sna o ka po o ke ao i ka pnle, me ka nlono ku nie ke pui man i kn pahu mai ke ahiahi a molamalama o ke knkuhiuka. I ku paa nnu o na hale iloko o ka heinu, nlaila, hooluko'i na mea a pau e Ink'o ai ka

papa knhuna kuili pule oloko o ka lieian,'o na kapa aahu, o na malo niuikea, a ulanla, 0 ka oloa me kowaliu, a o ke kapa o nn hale me ka anuu, me ke opu, o ke kapa kaei k'inauuu o kela nno kapa a keia ano e kupouo' nna i keln kii kein kii, a me ka hoolnlu ana ī ka laupala, i kn ieie, a me keln lau nahelehele keia lau nahelehele e ulumahiehie ai ka kuahu, a he nqo weliweii «kn mea a kahi n ike aku. I ka lako ann o ka heiau, he lou ka puaa, he lau ka niu, he lan -ka aahu, he lau ka oloa, he lau ka moenn, he lau ka ia nlu, he lau ka ihoiho kukui, a lako keia mau mohai o ka heian, alaiia.'i ka po kn hoomaka ana o ke kuili pule a me ka nlonoku ana. 1 lie ahinlii ka lna, na puaa hoouiahanahana ana no ka hnle o Ue akua. Eia ke knnawai pna o na kahunr., a me nn kaliun i kuili pule, a pog paa m.ia, aole e amu ia ko lakon lauoho ma -ko l.»kou mau poo ua pu ia ko lakou mau lauoho ilnna pono o ke poo, aole e hukihuki ia ko lakou man umiumi, e lewa' ana ba umiunii i ka umaumn, ua kapu ka moe pn me ka wahine aole e launa hon me ko ka hale poe, ua kapu i ua knpapnu, a mo na holoholona make, a me na wahine pea, nolaila, i ka wa e komo ai na kahuna kuili pulo-lloko o k8 heian, nā napu loa lakou me ka laa i ka lawelawe ana i na mea laa o ke akua, e huikala mna lakou i ko lelkou hanmia mainua a pan, alaila, lawelawe i na mea laa, ina he raan la a he malania, aole no lakou e hoi i ka hale, o ke knliuna nui wnle no ka noho iwaho o b« heiuu, iga po nui wnle no oih e komo ui. 0 ka inua ka liale nui iloko o ka heiau, a. he ku-

liuliui l« halo, ala iunlaila, o kuliia ni uu piiaa mohnikuui, na inohailuila, n uio na oilnum lau n pan loa o ko kaumnhn »na ma ko kimliu i\o ko nkiiH. 0 na molmi, oia ka puun, aiu o 4<n miukai wulo no i kupnlu in, a poupou ka nuku, a 010 ka a\ a luho ka pepoino, a omnoma kahi walia mo ho moa hooholoholo h\, nole e »i ke akifH i ka mohai ino, okolu piiaa, n oha, n oiinia puan hoomahauiihana i ko alnaln mua, o ka Moi ine ko kaliunn nui, a nio na'lii n nio na aikane puuaholo ko konio pn i koia aliHaiiiu niohaihala, a liala ia po, hana du kahnna kuili pnlo mo ka puo paamna, ua like ka pnlo ino ko molo I*o hoon>)nolo kekalii, ho kuo'.o kokahi, ho koahe koknhi, a o liko nio ka 100 <> ka pahu kekalii, a pela k,i iiluiiokn »na a ao ku po, u ina ua iko na kahuna kuili i ka leh; w»le o kn lakou kuili pale ine ka maikni, mu ka loaa ole o ke keaken miyko lakon mau po i knili ui, alaila, i kekalii po «e, alaila, lilo ka liana i ke kalnina nui me kn Moi.

1 ke kulu aun o ka la i ke ahialii, o ka po in o kni ui fca nlmkai, i ko uo ao, o ku la knuilu nui i;i, kuu ui ka mohniknni i ka lole. T ka po e kni ui ka ahakui, ua kapu ka Moi ua kapn na'lii, ua kapn na uialo, ua kapu nu moa u puu loa, uolo « nn.o pn ke kano mo ka wuhiiie, nolo o hana iu kekalii mea haumia, iin J<apu ii iliiihi !oa, fnn o kni ka aliakai a lilo, i\ hana hou no a lilo ka ahakai hou, o ka hn 11 iho ln uo.ia i ko kumu i lilo ai ka uhu, uluilu, lawe pu ka poe kuhiko kahu ukun, mo ke ukua pu no nana o kuhikuhi i kuhi o ki\ poo luwohalu, Ina no Kukooloowa ka iilmkui, o Kukooloewa no ke akua iuuia o kuhikuhi a lona no»kir>oo luwehala o hana uua ika Kiaa pono uo. Ina' uo K uhooneenun ka ahakni, alailo, o Kuhoonoeiinu no ko akna nana e kuhikuhi i ka poe lawi-hala a loaa pono no e hana pu ana i ka howa i lilo ai ka ahakai. Pela no hoi, ina no Kukailimokn ka ahakai a lilo, alaila, lawe uo ka Moi, a i ole ia o ka poe kahu akua no, a he mea mau uae i ka Moi ka hele nie kekahi mau hoa pu nona ma kahi e kuhikuhi ni ke nkna i ka poe lawehala, i kekahi manawa hooko ka Moi i ka makemake o ke akua a i kekahi inauawa aloha ka naau alii ike kanaka, aole pela ka naau kanaka i ka naau kanaka, he liikiwawe i ka hoopai i ka mea liHwa, i loaa ia ia ka inoa hanohano i kn hooko ika olelo ana haku. Hookahi- no uku ke loaa i ka poe hakilo i ka po ahakai o ka lih) o ka poe lawehala i poe mohaikuni no ka hnkulele, aole e pakele ke ola no ke alii ana, a no ka punahele aikane na ka Moi, oka, hookahi mea i olelo ia, aole e make ko ke kahuua kanaka a me kanamau punahele.

Ina o ke ahi ke kumu i lilo ai ka ahakai aia. paha ka ahahai ma Oahu nei, a o ko ahi nin i Molokai e pio no kela ahi i ka pule a ke kahuna. Ike kapu ana o Kualii ika lieiau o Alaala ma Kailua no Oahu, ua a ke aiii i ka puali o Kaluukoi mai ke kula raai " Kalae i na la elima a hiki i ka po e kai f.i ka ahakai, ua pilikia ka maūa'o qke nlii, nolaila, 'olelo aku ka Moi i ke kahuna nui ia Heea no ka I ; lo oka ahakai, ua holo ka ula o ka wena o ke ahi i ka lani, aole Faha e pono ka ahakai. .Olelo njai ke kahuna aia no i ke alii ka a o ke ahi a me ka pio o ke .Uii, ina oe e pane mai e pio ke ahi, e pio no. " 0 kou manao ia e pio ke ahi, i maikai ka nhukai oka hale o ke akua." Wahi a ka Moi. Alnila, pule aku la ke kahuna ike akmi'a pit) ilfb ]o k» a ana o ljejthi, A uā wale ke kai ana o ka nliakai. Olelo mai o Puhiea, i ke kapu ana p Kamehameha I i kn liniau o Hapnu mr. Haiawa i Kohalu oia pu kekahi, elua ln oke »>hi oka a ana, a o ke kolu o ka po, oia ka po e kai ai ka ahakai, ua nui loa ka a ana o ke ahi. | 0 ke ahi, aia i Puniki a hiki n'a Koali i Hiina no Maui, a no ko Knmoht>meha uluku i ku a o ke nhi, aohe e lele wale ka ohakni, b o ke kena no in o Knniehamehn i kahuna opule ike akna i pio ke ahi. Ika wa i pnle ai ■na kahuna, o ka haule.no ia o ka ua mii a pio ke ahi, i ka A. D. ĪBO2, oia ka holo ana mai ika Peleleu. Ika wa ekomo ai ke kahnna nui me ka Moi iloko o ka lnakini i ka ahnkai ma ka heian, un kahiko iake kahuna i na kahiko keokeo, he ninikea keokeo ma ka hope, he pakn keokeo holookoa ka aahn, he kopili keokeo ko ke poo, aro ka Moi, ua kahiko in j tia kahiko ulnnla, mai luna a lapela i kekahi inanawa, a he kahiko okoa i kekahi maiih ko ka Moi, ao ke kahup», aole e loli ka aahu !;enkeo odo kahuna. 0 kahi kapu loa, ua kapaia o knhi laa loa maloko o ka mano kahi i ku ai ka Moi, malaila i laweia a kukulnia ka haiiona o Ku. OKu ke Akua i manao ia nona ka ahakai, a o na honilona i ikemaka ia e kanaka o Kuhooneenuu, o Knkeoloewa, o Kukailinioku a mīe Kukalaniehuiki, a o ka hoailona e haike ia ma o lakou nei, he mau hulli mann aweawe lo«, ua hana mahiole kuninihi ia maluna pono o ke poo i kulepe ia a kuninihi, a o keia lni>t; awonwe, nolo i ike ia keia hulu inn H'nwaii, un oleioia no Halnlu a me Kiwna keia hiilu kupainnMha, aia-ka o nn hulu i kn hunuwaikolii, oia na hulu kapu loa. (Jlole i pau )