Ke Au Okoa, Volume V, Number 24, 30 September 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. HELU 181. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 181. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III.

Na Uiua kakou i kiuiolm mai, K paulolo iuiin i kt> «kua tm\ikt\i, 1 ol» ku uhuno o kakou u piui, Ka puano«ue kt> ao im\larim m»«, A kaus niiil noi ku p<H> kiiuo(.H>, niaUma niai lesvi ia kakou, lehova ko Akua ka kakon ehapai, I ka pnuhonua knkou c <>Uv ai. Ua kapaia kt'ia i ka wa kulo oualu.he lil»>; a lu> palil«, ahc kvila pualu lile ; A pela kc aupuni palapala i lt<»lo hikiwawe »i iloko o na !a pokolo aole i hala ka hupnlua makahiki, aia he mau taussni ku poe i ike i ka heluheln palapala, s me ka poe i ikei ke k:ikau liina ma ke sepela manao nia na hoike kula mokupuni hoUiokoa, 0 ke Kiauimi o Ka,.«i kekalii kuniukula ao pi-a-pa ma ke kn;uiina, o ke Kiaaina o Maui kekohi, a o ke kakau luinahuna Hawaii kekahi, a he nui no ka poe kumu oi» ano o ka wa kuhiko e olft nei, a he nmu h:»neri ka nni oia poe i pau i ka make. 0 iif» hauniana oke komo aua 1 2, a me ke konio ana o 3 o [jahainaluna, !,e

poo knmuao pi-a-pa ka hap'U;'v. ,iia poe, ua wao ia lakon, a ua hono ia ko lakon iko a me ka makankaw innia o n» kumu misionari, a ua iko ia kahi nmkaukau, alaila, koho kela alii keia «lii ia lakou \ poe kumu na lakou e koilio i ke kula nui o Lahainaluna. Pela iho \a ka holo ana o ke aupnni aopalapala. oka pane ka ka Moi. " īīo anpuni palapala ko'u." 0k& hapni me ke kokna ka no'lii. oka hooiaio ka o ka malama hni ka na makaainana i ka leo o haule wale ihn ilalo. He-wa la hoi—aole ; roaiksi no. Heaha h hna o ke anpuni aopalapala ? Ke okioki nei, ke hoonuu nei, ke haohao nei i na hul'Uu me na palapaa, ke kapae la i ns ipu laiaaha kuliu. ke onoonou la iloko o uahokeo a me ua no'uno'n, ke k«hikan vrsle !<t ka lima i ka haawi i ka hale makn,maka, i ka hale aikane i ka hale makuahonowai. Nowai ia pono nui, a me ia lako nvn ? No ka helu akahi o ka pono a ka Moi Kamehameha 111 i hoohiki ai no ka pono o ka lehulehu, a me kona aupuni ho'oakoa, no kona Nohoalii ana. Helu alua : Oka haawi ana o ka Moi £amebameha 111. Ke haawi nei an i ko'u »upuni ike Akua. oka lua keia o ka maaao kanlana i kukala ma Honuakaha, ua mipuia ba manao aopalapaln me ke auuuni laawi ike Akua. Ikawa i hoolahaia ai ke lopalapala ame ke aupuni Akna. E manao japohaku an» no ka noho ana a na'lii ma ke ilo alii a ma na kuaaina, a pela ka noho ana i na makaaipaoa, na paapu ka aina i n& kaīaka, ma ke ahupuaa nui, be mao ]au elua a :kolu ka nni o na kanaka i ke ahnpuaa hoojahi, a o ke ahupuaa i oi ka nni, ua oi aku ;a nui i ka aha alima |an kau&ka, o ke ahu>uaa hookahi. He muu hule kula no ma na iina kuahiwi, abe mau kulanakaohale nui akou i uoho ia e kauaka. 0 Waipio ke ihupuaa, he okoa na hale kula i kai, heokoa ia halo kula i nka, i Kahalepoai, i Hanone, Kalakoa, i Wahiawā,. i Halemano, i Kanehe man kulauakauhale nui keia i uoho a eka lehulehu me na kumukula a me o» īalekula, a pela o I/ihue o Kalena, o Maunajna, o Kake, 6 Puukuua, he mau hale kula lakou me d» kumuao kula. 0 Honouliuli ke ahupuaa, be 10 a keu ns mle kula ame na kunuiao kula. Aia no i ce kanalima o lalo, a i ka houeri a i ka lua ianeri a oi akn ka uui o na haumana o ka lalekula hookahi, a pela ka nui o na hale ;nla a me na kumuao, a pela ka nui o na īale kula ma kela ahupuaa, a me ka manonanohili o ka nui o na kauaka a puni ka nokupuni o Oahu, ua hele a honupeekue ka ini o na kane a me na wahine a nie na kanalii. He mea weliweli keia ika ike ana ia nalowale ua mau kulanakauhale nni la, lole e loaa ana kahi kanaka hookahi ma ia «au wahi, no ua tnukabiki kokoke o ka ike ina, ua maopopo ka emi palanehe ole o ka nake iloko o keia mau makahiki kokoke. 1 ka holo "hikiwawe ana o ke aupuni aopaapala ; Pela i holo hikiwawe ai ke aupnoi >ke Akua ma Hawaii nei. 0 na kiitnu , '»o eula no na kuhuiapule, a me na poo pnlfe. 3 like me ka olelopane akaMoi Kamehamela 111 ike ake». "Ke hoolilo nei au i ko'u mpuni no ke Akua." Ua hapai na'lii me te eokua, ua ae mai o Kaahumann meka hooiao, a ua haha maoli na lima me ka lawelawe uia ; ua apomai pa inakaainana e miliini'.i i mnlnma ika leo o haule. Ua hele na kunua» kula o hapai i na oihana elua, 6 ke aō>nlapala, oke aupnni oko Akua. Ua aoia eo nie ko aupnni .o ke Vkua, oka hiuieni me ka pulo mamua, alai-

ln, k«kuli\. Iko ulnuhi Ponkohi nw ha Uv Babftt<, bo mun Imlnwai nnniii» piOo, a mo k» U«i pooU'lo, t\ o ka Po»Ua mo kn Poūlima, ht< mau Imlawui ni» im wiihine. 0 ki> pnlo o ka Uuku ku puto nui o an »i i ko unniuu. 0 kokithi hani> nui o k» lu'lo i k«hi nn'hnnielua o pulo t\i i ke Akua, u;i holo kei» lu»n:\ i ka lahui holookoa, ua holo ku poo olomaknlo » uio n;v Uiahino, a nio ka poe oi> i ka pult< i kahi luohameliu, ua kapai» krt pn\o i knhi mehaiuohn ho pnlo mihi. l'a hapai ka lahni ho1o»koa i kei» oihana iuo ko aUvksi 010 ia o ua kumu iuis;oi<'»i'i, hookahi kiuuu oka 01010 pano :» k:\ Moi. Ua kikikoolo, ua holo i k,\ pulo, i k;\ hulawai, i ka haimiinno, i ka haiololo, o ka hiuioui koia ko hooloa mai, ua liko pu ka hooloa nna ehke mo k* leo olioli, ;v elike iuo ka hnla alaapapa a Kapuouhi ma, a mo ka luila aUUa a Kawaiknapuu mu ka alala ika pnn. Pela o Kolou Kaiuakau m;\, Kaeleowaipio ma, Kut>koa ma, ko himoni mai, a mo kekahi poe ho nui kt\ alala o ka puu, me he ii lt\ tic ke mele ati;i o ke mele'Hawaii. a1;;v, ;\ole i manao ia. he aupuni lolelolo a loiloi ke anpnni

o Akna Ua biki i kela leo nielo kein leo melo ke hooloa i ko Akua, nu> k« naaii i k» haaliaa, a me ka mihi oiaio i ka hewa, a me ku pulo oiaio i ko Akua, nio ka leo alala i ka pun o hooloa ana iko Akua. I ka nianao oko kakao Hawaii. He oiaio kn hiniem a ka poo k«hiko iloko o ka puvi, ua hoiko lakou i ko Inkou makemnke oinio ) ko Akua, nianiua o ka poo luiokani i ka lukou mau 100 kani winiwini inu na loheloho, n wa nupopu iu ka lakou niau 100 nioU> o k» inakani pnahiohio a na kuhi ia na loheloho oka mori. Pola palia ko anv> oka hiuioui o koia wa, mannia o ka Kelou Kaniakau ma.

I ka lilo ana o ke knmu alnkai ka olelo a ka Moi Kumehamoha 111 no ka lilo ana o ke i anpiuii o Hawaii nei i aupuni ke Akua, aole i kaupalena ia o nuia a me hope, hookahi no puleua i ke nupuni o ke Akua, aohe makemake o ko Akua i ka hewa, oia no ka paleua i ko ke Akua aupuni. I ka lilo ana o ke aupuni Hawaii i aupuni hoomaua i ke Akua. Ua hapai a kokua na 'lii, ua lawelawe lim&ahana maolioKaahumanu, a ua buli oiaio ka lahui, aolo. he ike ia o kekahi poe iloko oia mau makahiki, e hoomanamana ana i ke ano kahiko o Hawaii nei, aole hoopupule, aole ike nui ia o ka inu awa, aole hoonohonoho akua, a«le pule anaaua, aole kapuahi knui, aole no he ike ia o keia man hana kahiko a ko Hawaii i hnla kokoke aku i ke au o ke aupuni ainoa o ka M'oi Liholiho Kaniehameha 11. Eia kajgea i ike ia i.ka wa huliamahi a kikikoele i ka huli i ke aupuni Hawaii i aupuni no ke Akua nui. Lele kolea wi ka iole i ka lua, keke ka niho o ka maiio i ka ale, aole maluhia mai a koe aku. Iloko o keia maluhia a me keia huli nui ana o ke aupuni i ke Akua. Ua hewa i ka maaao o kekahi poe «iisionari ka hapei ana i keia oihaua o ke Akua, aole he aupuni alii ke aupuni o ke Akua. Aole paha pela ko ka Moi Kamehameha 111 manao, o ka hoohui i kona noho alii anpuni ana, me ke aupuni o ke Aktaa. . Aole pela ke ano o ka manao o ka Moi Kamehameha 111. O kona aupuni ka i haawi i kona Kohoalii aupuni apa i ke Akua. 0 ke Akna ke inalama mai i kona aupuoi a me kona nohoalii aua, oia kaua olelo oiaio. 0 ke Akua ka lunakanawai nana e hoopouopono i kona aupuni. A nolaila oia i kauoha ai i kona lahui holookoa e ao i. ka palapala, a e huli i ka olelo a ke Akua. Knpanaha no hoi ka manao hookiekieona misionari. Ka inoa hoi he hana maikai hoi kouka Moj, a na hemolele loa ka manao lokomaikai o ka M.oi 1 ke kanoha ana i kona Lahui e huli nui i ,ka pnno a me ka olelo hoi a ke Akua, aole ana ua ka ia boi ka piuiknia na pan ke koknla ooi, a ua kalania ka Heo kalakala e kokala kukn ai, a e pau ai na lima i ka ekeeke, a e nahoahoa a? kn lae i ke ao, aole palaweke e loaa. Ka Inoa ka pono i o ka lohe ana, he kati 'ai nui ko ka pae aina Hawai'i, aia' ke !.nkiikuhi la kō iokn. • īlaila no ka liki eknl» oloa o ka hope, hookala e ka pnhi a oi, 5 Tta hiki ana he okioki wale no, he kohokoho wale no i ka makemake. U ka haknalo ka'n, 0 ka moana piko ka'u, o kfl pona onohi maka ka'u, o na io lin ka'u, o na io alaea ka'u makemake, pela e kohokoho ai ka makemake a nni. I ka hiki ana mai nei a kahi kanaka hope loa o lakon, e ui alii ana lakou, ua okioki i ko Inkou mau »pnn« aina nui, « v,iC he mau alii aimoku la ka hoohanohano a liko me Kaumualii. A ike kela, knkahalake ibo lo me ka olelo iho. Ua pnpani ka oukou i ka puka o ka Inoi no ka lahui Hnwaii, na makemnke oukou i ka hnohanohnno i ka Nohonlji 1 ka nnnni o ko onkon mau apana e nohokahunopnle ai me ke kuhi lani, aole oukou i iko, o ka nunpi o ko onkou man apana ka mea e kon?o mai ai ka nui o na ilio hao e lawe fikii i,na hjpa t Ina onkon i malama pono i «a.hipw, aole o puehu ka ohana hipa mai* kai 5 hanoi ia e ko Akua o ka lnhui Hawaii, ■Nolailo, roe na minamina 'wale i koia au mai-

k»i h\s, uin walo kn hoi la, ik<i 010 «u* o Kftahum»in> ka lunia i U ko pulu iloko o ka waelo o ka nluho, o ka mahakoa o ku loauiek), o ho olapalapa, o ko awaawaH, o ko poho » mo ka u«m>lu.

K Hu> pono ui )h h,»i i ktt)iookulum« m mai o lo«t> Krtli««Amn m», Nmvoa m», Kamnkabiki iii», Wnliineelii mn, Kaiann ma, PoniUaolo m«, a me ka lohulolui o ka }wt> niaunoii? loa oia vr« o ola āna «n Konhunmnn ):» kt> pani wai o Panalio#, ka wahino ro awa o Knlili. Kft 1 he poo nannpo Ukou, honha k» oi o koiii \v a i ko kola vva, o kahi i loa» i» lnkou. oia no ko koi« w». Iko hol.iholn, iko knkim, ike liolu, ike m«naoio loa i \o Akua ko ia w», iko i kn B«ibala ka wa i« Kanhnmann. Honha ka oi o ko koia wa ? Ho mau halo pnle maln ko ia wa, ua piha i na bnke, ka hiniPni mo ba Baibala a mo na palapala liilii honiwuao i ka pop hnipulp oia wa, he pnlo ohana no olike nie ko keia wa nei. Heah» ka oi o keia wa ? Kalke hokne nei no hoi ka eepa i ka ipnkai ko keia wa, Bka, he minamina i ka hiki 010 ana mai o kahi poohina Kanka nana i hoohiolo iho nei ka oihana kahiko a na makna mĪBionari, a haawi i» ka oihana knknlu ekalesia a hookahnnnpnle nana hoahanan ekaleaia Hawaii. T ko wa i knknln ia ai na eknloain a mo ka knloko ana i na kanska o ko lnhni Hnwnii, a hookehi wahi kenkea -i koe, a!>\iU, hooko loa ia ka olelo hoohiki a ka Moi Kamehi.moha 111 i hoohiki ai i ke akea, "Ka haawi n v an iko anpnni i ke Akna." 1 0 kn'lilo ana o īm kanaka o ka lahui liawaii, i poe k«hnnapnle, me ka lawelawe nnn i ka oilmna lan heniolele loa, me ka weliweli )oa, amo ka makau i ke Akua, oke aupuni H«w«ii, o kn lahui kanaka no ia. 2 0 ka Hlo a»>a, a me ka hookahuna ana i k» oihnna lan hemolele loa, e poni nna ia ia iho i kanaha no ke Akua. 0 keaupuni Hawaii iho la do ia i hoohiki ia ai na lilo i ke Akua.

3 0 k& oihaoa o ke kahuna, o ke alakai i ka lahui ma ka aoao o ka pono, o ka hoopololoi, a o ke ao akn i ka poe hele auana, ame ka hana hewa, a me ka < o > naau paumaele i ba hewa, a o ka poe hele hokai wale ma kō manao h'ipo, a o ka hoohnli i ka lahni, i ka Moi, i na'lii, i ka poe hanohano, i ka poe wai* wni, » uie ka poe ilihune ma ka olelo pololei oke Akua. oke aupuui Hawaii no ia i hoohiki ia e lilo i ko Akua.

4. 0 j:e knokoa o na oihana ekalesia a me na kahv\napule, a me na ekalesia Hawaii ma na oihana kuloko, a oihana kiiwaho, a o ke aupuui kekahi e kokua makekahi heuiahema ma na mea kupouo, aia o ka mea i hooholoia eka ahaolelo. o'.a ka hoolilo ana i ke aupuni Hawaii i ke Akua, e like nae ka olelo hoohiki. "Ke haawi nei au ike aupuni ike Akua.» 5 0 ka ahaolelo kuka a ka poe hemolele o ke Akua me ka Moi o ke aupnni, oia ka mea e hoomalin ia mai ai ka huhu enaena o ke Akiiiii e.lnku āi i ka lahui, elike me ka nlelo hoohiki, heaha ka uku ka alana i ke Akua o ka haawi ana, a mahope poni.u a we'awela, ua loaa paha ka nka ea o ka hnaolelo ioe. Ua kaulana ke aupum' Hawaii i keia olelo aka Moi Kamehameha 111. Ua waiwai ea I Ae I ua waiwai, aa okioki, tta kopi, ua kanlai; oa piha ka haka iki, ka haka uut, na ku'ka maCa ina mokn, ika lawaia hauwi moku o Kālani, knpalili ka lau o ka lima.i ka haawi, haawi ka akaq, polua ka hema, kuuou ke poo lewa ka auwai i ka haawi/hapuku ma ke alo hawele haawe ma ke kua, ua haawi anpuni moku nui la ho alii, kuai ka uaua ka haakei, ku ka hale iki ka hale nui, ka pawiwi me ka pa laau me ka uleo hale moe, aole he hua hao i kahiki ho kolea, ua ulua mai a kokoke wale no. "Ke haawi nei au i ke aiipun; no ke Akuo." Mai haalele ke kane i kana wahine, mai haalele ka wahine i kana kane, Ua hai akea ia keia ma Honunkaha imna o ka lel.-ūiehn, i ka wa i kukala ia ai keia olelo a ka Woi, na hapai a kokua na'lii, a o Koahumanu kai hapai a hooiaio loa, no ka mea, ia wa § nobo ona no'lii roe na haia wahine he lehulehu loa aole o kana mai, a pela na konohiki ai aina, he lehulehn ka lakou mau wahine, a me ka poe maka hanphano, a mau keiki punahele, na leholehu wale k,?i lukon mau wahine. I ke kukala ana o ka, Moi Kamehameha 111 e hoopnu i ka moe lehulehu i na wahine, a e latve pakahi ke kane i ka wahine, a e lawe pakahi ka wahine ike kane. A o ka wahine ana i makemake lua mamua o na wahine a pau loa ana, oia kana nahine mau ; a pela 1« ho; ka wahine i lehulehu na kane, e lawo oia i kana kane i makemake ni i knne hookikhi nāna, a o ka olelo paa e mare ia lana. Ilaiia ka iiaawi ana mai i ka olelo paa o ka hemolele. Ē maro paa ia imua o ke,'Akna ka lawe ana i ko kāne ponoi, Ita lawe ana i ka wahine .ponoi, e lilo laua a i elua i iobookulii imua oke Akua. Heoihuna laa ka oihana inai-e mamua o ka wa kumukanawai ole, ua paa pono ka maro ana, a un kapnkapn anoano na mea marc imna o Uc kalmnaplile a ua pili pan loa, e like paha me ka haawi oiaio ana iiinia o ke Akua.

Ak*, i ko mii Ri\h <i'k«S «no o kn p><o t\«n* « m»r« ka oihana mm, ua hoolilo in kn oihanlt n,!,ro < « oie«n(v l«tiUVf*l« loa, ft lvo ti\«k h<«)isa w»lc nn h<i knti»ka Wniwai « tno ka «tihit»rt k<tloho. I kct# U m«ro *i, (ipopo hW pii o oki. Ak«, ua hilliW'hw» )o» k« hoolaha an» 1 ko k«pu «u« o k<v moo ttt*r« ole is o ke k«ne me kn wnhine, a o ka wahioe «nie ko kano. Oka pano k« ka Moi, o ka hooko m#i kd ka Lnnaknoawai Kiekio o Kaahumarto. Oka Impm' like miii ka ka Lunokanaw«i Kanpuni Moku, o na'lii aiinnko, u« liolio no ke ktulahno mai HAwaii a Kauai no ka mnre ans. Ua mahih'm ka noho tina o ka lahui knnaka Hawuii, «ole #lii h <oftelakela «e, nolo no hoi he kannka, aohe puokela ae t hookelakela ae i kona alii, i kona kiekie, i kona pookela e oi se, aole poe loio e hiki ke hoomikioi aku ika nlelo. Aia'o' Kaahnmenu ke mnlama njai la me ka mnknwelawela i riB mnpun» olelo a ka Moi, o haulo wale iho i ka weuweu, a lilo i kn makani, aole he mea minamina_ ia lakou ka waiwai, ka aina, ka hanohnno. Oka 'eo ka lakou mea minamina. Nolaila, hnoko nku la o Knnhumanu a me na 'lii i k» olelo paa, " Mai haalele ke kane i hana Wahine mai haalele ka wahine i kana kane." A kau aku la i ka olel* paa oka

" E mnlnma i konn 'i» hoano." he mau In Shbnti ma Hnwaii nei i ka hiki sna m»i o ke Huoonī *op»l«pal», n me ka hoolilo ann o k» Mni Knmehnmeha 111, i ho aupuni Hawaii, i aupuni no ke Aku«. Akn, ho mnu malamn w«le no pnhn, a i ole ia, he mau la walo no paha ke kaawale «n» aku o nn' la Sabnti kapu kauila oole» loa, » me na S»bati kaumnhn ame ka make pu. Oko aupuni ninoa ka palena oiaio o ka hoopau atia o na S«hnti kauila, a mahopē iho oia m&nnwa, ua hoomnha ka luhi a me ke iknumaha o ka lahuikanaka, me he kauwa kuapaa hooluhi la ka lahui, a o ka hikl ana mai o ka makahiki r»«bile e hookuu i na kauwa hoalohi mni n a auamo knomnha aku a oa haku. Pela ke Wponi Hawnii i na makahiki-mua i hiki mai ai na mtsionari ma Hawaii nei. Ua ike aku ka lahui Hawai ; ī ka hookapu mai a na misinnari i ka la Subflti, aole hana, aole hoa i |i e ahi, a me ka lakPu mau henā okela ano o keia ano, nole e hiki i ka lahui fee malami j ke kapu Sabati Kan'allaPO, ua oluolu lakou i ke kuu an« ona Subeti kaiiila. Ua IHo na la So"bnti Karistiano i mou ln lenlea, a i niau la hana i kela mea i keia mea eiike me na la no», a ho mau makahiki eha a efima ka hoomaopopo ole aku o ka lahui i ka la Sabati Knristiano.

I ko wa a ka Moi i hoohi-ki ai i aupuni palapala, a hoolilo ia ke aupuni ma Honuakaha no ke Akua. 1® wa no hoi i hai akea ia ai ka Moi i kona lahui, e lilo ka la Sabati Knnstiano i la Sibati hoano no ke aupuni Hawaii. Ē malama j kona la hoano, I ka hoouna ia ana o na kumuao pi-a-pa, ua h'oolaha ia ka la Sabati Karistiano ma na koaaina,' a ma na pae aina Hawaii o puni, i ka -A. D. »925 a me 1826-a rob ī827. O ke kukulu ia aoa ia i ka ia Sabntī' Karistiana ma keia pae aina a ua lilo i kilōhena puuhon'ua no ka lahui, a ua lilo no hoi i la lealea no kekahi poe. Aole ma Hawnii nei ia hana lealea ia o ka la Sāboti, 'ua malama ia ma Hawaii nēi ka f& Sabatl me ka mnluhia, a o' na aupuni nt)i i khp'aia ho maii aupu'oi Karistianoi aole maluhia, aole'malama ia, o kekahi hapa e malama ana, a o hnpa e hana ana elike'mo na la ole, pela ko'u ana a"ku i ke kulannkauhale Kale'ponia e kainana mai aha kekahi poe.'e atmira mai «ria kekahi poo, e holoi to!e niai aha keliahi poe, e aiana (o|e mai ana kekahi poe, ā e hana liaia mai ana kekahi poe, a he mea knhāha loa iā i kē kanaka Hnw'aii : ko ike ana i keia mau hana i ka la Sudāti, a ua lilo ka la SaVati'i lā hokai

wale ia, a pel'a no hekahi'māu kulnnakauha le ma k& aoao hikina o Am'erika, aol'e i mnluhia loa elike ine ka malama ana o ka lahui Ha"waii ika la Sabati. B aHo iki Dtie' leeia, ua hana kanawai ia ka la Sabati, aole i pi ke knpu a me ka maluliia 6 ka !a S»bati, elike me ka wa kanawni ole, ua kopn loa. O ka lilo ana o k'a la Sab»ti Karißtiano i la Subati hoono no ke aupuni Hawaii. Na ka Moi Kamehiimeha 111 i lfukulu a hoolilo i la kapu Sapeti no kona aupuni. Mai on» rama. ,M«« ka wa mai o Kamehameha I, o me ke au o ka Moi Liholiho Kuinehnmeha 11, aa lilo ka rama i wai auau no na'lii ame na makaaioau#.. O na lealea a ine ka moekolohe a me oa hewa hiki ole i ka helu ia, o na aha iuu rama ke kumu nana i hapai ka hoolana o e haluku iloko ona kiowai hohoou oku |iewa. I ka holo nna o ka Moi Liholiho i Kahiki, aole no.i emi mni ka ona, a pau ke kaua ma Kauai no ke kimopo, e piha aaa no ka imi o oa aha inu rama a puni na mokupuoi, he nui na kapoahi kulu a puni ka aina, o na mea i hoolilo m*oli ir iho kekahi i mea inu e onu ai, a o na kumuao'pr-n-pā "pii i lilo pu i ka ina rnnjn, a ua lilo ke kulnunkaulmle o Elonolulu 1 kimf»i hohonu no ka inu r'ms, mai na hnole n na kanaka, ua piba ba po n me ke »o i ka looloa. (Jlolc i pau.)