Ke Au Okoa, Volume V, Number 20, 2 Kepakemapa 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. HELU 128. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UAKAPAEA O KAMEHAMEHA III. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 128. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UAKAPAEA O KAMEHAMEHA III.

I ka A. 1). 1850 uu hooholoia e La ahaolelo oia makahiki a hiki i ka niakahiki 1851, e hookoia ko kanawai hoonohonoho oihaua kuhiua alii o ko Uawaii Paeaiua e pili ann i ke koho ana i na Lunnniakaainana nia ua apaua i oleloia ma ke kanawai no na apaua koho batota mai Hawaii a Kauai. Iloko o keia inakahiki ua mahuahua na Lunamakaainana, a ua kukulu ia a hookaawale ia he bale ahaolelo okoa ko na Lunamakaainana, he 27 ka nui o na Luuamakaainana ma ko lakou hale ahaolelo, a ua koho lakou i Peresidenn a i Luna Hoomalu no ko lakou hale ahaolelo, a ua koho ia i inau kakauolelo, ,i unuhi olelo, a i kahunapule, a i makai nui no ka hale. Ua hanaia na rula kanawai hoomalu o ka ahaolelo, o na rula o ka hale ahaolelo o Amerika, oia ua rula o ka hale ■ ahaolelo o na Lunamakaainana oko Hawaii Paeaina. Ua kaawale ka hale ahaolelo o na'lii, a me ka maua i kupono i ka hale ahaolelo alii, a me ko lakon mau rulft, a ua kaawale ko ka poe i kohoia, a ene ko lakou niau rula, a me ka mana i kupono i ka hale ahaolelo o ka poo i kohoia. Ika nana aku iloko oia mau makahiki, oka hale ahaolelo oka poe i kohoia e na makaainana mai Hawaii a Kauai, oia ka hale ahaolelo i nui ka hana i na kanawai, aia malaila o hoomaka mua ai na bila kanawai o kela ano o keia ano e pili ana i ka holo •mua o ke aupuni i ka pono o ka lehulehu, a ina he bila kanawai e pili ana i ka auhau kuloko o ke aupuni, a he auhau ia e kau ana ke kaumaha maluna o na makaaioana, a he kanawai paha e lawe mai ana i kapono a me ko kauwahi lihi o ko na makaaioana waiwai ua kapu loa i ka hale ahaolelo o na'lii ke la--v?e i ka auhau maluna o na makaainana, aole e ljikl i ka hale ahaolelo o na'lii, aole o lamana ma ke knmukanawai ke kau i kanawai auhan maluna o na makaainana, a -ke lawe mai i kekahi wahi hunahuna a maawe iki o ka waiwai o na makaainana, ua kapu loa i ka hale ahaolelo o na'lii, o ka Lale "ahao'.elo wale no o ka poe i kohoia e na makaainana, na lakou ka mana ma nawai, e hoopuka i na bila kanawai e pili ana ina auhau kuloko e pili ana i na makaainana, a ina e pilikia na makaainana i na auhau kaumaha, aole maluna o na'lii ka hewa a me ke aupuni, aia no ka hewa malnna -o na makaainana, a na ka poe no a lakon i ko&o ai i Lunamakaainana, a na lakou no i kau i na kanawai auhaa maluua o kela mea, a maluna o kpia mea e pili ana i ka waiwai a me ke kino o na makaainana, Iloko o keia makahiki, o Hon. William L. Lee ka Luua Hoomalu ame ka Paresidena 0 ka hale ahaololo o ka poo i kohoia, ua maikai ka hale ahaolelo, |a ua holo maikai na kanawai a me na hana a na halo ahaolelo elua. Ua hookuuia kekahi mau kanawni i ] kaniuhu ia e na makaainana, a ua loaa hou I kekahi mau kanawai o hoomahuahua hou ai ka anhau o ke aupuni ma na waiwai kuwaho walo no. Hookahi hana nui i noonoo ia ia makahiki, o ka. hoololi ana i ko knmukanawu' o Luaehu ma Lahaina i Maui; a o hana hou ic ke kumnkanawai o ke aupuni i kumukanawai hou, a oia ke knmukanawai maikai loa, a i kupono i ke aupun. Hawaii., Ua koho ka hale ahaolelo o ka poe i kohoia, oia hoi ka waha o na makaainana ia Hon. W. L. Lee, oia ka aoao o na makaainana, a oia ko na makaainana waha olelo, ua koho na'lii ia loane Ii i waha olelo no na'lii, *a koho hoi ka Moi Kamehameha 111, ia Kauka|G. P. Judd i waha olelo no ko ka Moi aoao. Eia ka olelo i hooholoia. O Ueia poo ekolu, ua haawi ia ia lakou na mana ekolu e hana i ke kumukanawai hou o ke aupuni Hawaii, o ka mana Moi, o ka mana hale ahaolelo alii, a me ka mana hale ahaolelo o ka poe 1 kohoia, oia ka waha ona makaainana. 0 ke kumukanawai i holo i ko poe ekolu i haa■wiia na mana ekolu, o hoolaha ia ekolu malama mamua o ka ahaololo o ka A. D. 1852, ma kekahi nupepa, a o haawi pakahi ia ke kope o ko kumukauawni hou i ka poo i kohoia o ua makaainana, mamua o ko komo ana mai i ku ahaoleio, a ua hooko ia elike me ka 01010 hooholo, ua hoolaha īa ekolu malamp, mamua o ka ahaol«}lo ma ka uupepa Blelo i iko e na makaainana mai Hnwaii a Kauai i ke kumukanawai hou, a o na pauku o ko kumuknnawal i kue i ka pomaikai o ka lehulehu, ua hiki ke hoohalahala mai, ua loilii ka manawa mamua o ko komo iiua/i) ku ahaolelo, a ua hiki i koln mea i keia mea ke liai mni ma ka waha o ko Inkou muu Lunamaleuainana i koho ai ko hoiko m«i i leo lnkou ae, a ino ko lakou hoohalnhaln, wnikni no. *

I kft-'almololo oka A. I). 1852. 0 Muunukiliku ka halo nhaolelo o ka poi? i kohoin o ko Hawaii Paeainu, a ua lilo hou no o Hon. W. L. Leo i Percsi(.lenu, a i Luim Hoomalu no ka hale ahaolelo o ka poe i kohoiii, u o hale alii aia ninlaila kn ahaolelo a ka poo nlii. Hookahi hemahema nni o keia ma« makaliiki, o ke kiuiwnlo loa oimhnle ahnolo* |o a i elua o ke anpuni, iia knawnle loa kn hale ahaololo o ka poe i kohoio, a u« kaawale ko im'lii, u o ka tntvkemake i kokahi manawa o huipu tia hale ahuolelo elna i\o kekahi niea mr. e ke aupuni, aolo o hiki ko lniipu e kuka nialu na luile elni\ no keknhi nuui olelo luina o ko aupuni, nka, o na lala o na komite o pili aua i na oihnim a ka poe koniite, o lakou ke huipu na komite o na hale aliuolelo elua. A no ka ike o na hale ahaolelo elua no keia hemahema, na hookaawale na luile ahnolelo i puu dala e kukulu ai i hale ahaolelo, a oia ka hule oihana o na Lunakanawai Kiekie a me na (ala a nau e pili aua i ka oihana kanawai. A oia keia hale ahaolelo a hale oihuua kanawai e ku nei mawaho o ka papu kahiko o Kekuanohn, o ka hale oihana lunakanawni kahiko oia ka pa a kapena Neai, oia ka pa i lilo i ke knai ia e ka hoi \irigini Katolika Roina, he kauliilii na hale oihana hana o ke aupuni ia wa, a 110 ka haawi ana o ka mana i ka hale ahnolelo o ka poe i kohoia aia i ka hale ahaolelo o na makaainana kn muna o ke dala o ke aupuni.

Ho uui na halm u ka aliaolelo o keia makaliiki, ua mn na kuuawai kahiko i hoopau ia, u hookuuia na wahine i ka auhau kino dala ma ko kiuo o na wahiue a me na kaikamahine a oie na keikikaue i lawa ole na makahiki i ka 20, a ua hookuu pu ia na wahine i ku auhau maihiili a na konohiki i ka auhau hana, i ke kuku, i ke kapala, i ka hi--10 aho, i ka ulana moena, a he mea hilahila ka hoohana i na wahine i ko hai pomaikai, uu haawi niai ke Akua i ka wohine he ionawaliwali ma ko ke kane iwi aoao a o na hemahema o ke kane a rne ko lauA ohana e pi--11 ana i ka laua oiau keiki, a me ko laua mau makua, oia ka hana hiki i na wahine ke kakoo mai mu ko ke kane hemahema i na oihana i kupono i ko ka wahine makaukau, a ua holo maikai ka hookuu ana i na auhau 0 na wahiue. 0 ka auhau i na popoki a me kekahi mea liiiii lapuwale e ae i auhau ia uu hookuu ia i ka auhau. 0 ka hui mahiai kekahi oihana nui i kukuluia i keia.makahiki, he mea iae hoohikilele ai i ka manao o ka poe mahiai, ma ka hōike makahiki i ka ahaolelo a he mea e nui ai ka hauoli a me ka lelele ana iloko o ka olioli, me he mea la ua hikii na la puni o ka makahiki, e hiki ai ke hiuwai, a e ku ai ke akua iwaho, a wahi ai ka niuhiwa, ai ka puaa, ai ka maia, kui ke kui, mokomoko ka mokomoko, olioli ka olioli, lealea ka lealea, ua piha na aakoko a me na aalohi o ke kanaka i ka ikaika mai ka pu o ke poo a ka manea o ka wawae, ke pahapaho la ke keiki ikaika a mo ke kanaka akamai, no ka pa laau a Pakuanui, no ka paleau a Namaka, no '•<v paala āu a Oulu, no ka palua an a Kahiakaualele, no ka pakui au a Kukahioili, no sa pa lonomnkaihe au a Keknhaupio, no ka pa kaili au a Hune, no ka pa kukini au/a Kekuapanio, a pola ka haakoekoe ana e hapai ai i ka inoa o ka lakou mau kumuoo nana i ao ia lukou i ko lakou mau iko a me ko lakou ilkamni, he hooulu luuai uui keia no ka olioli a me ka lealea, pela ka hoonlu mau ana i na la e puni ai kela makahiki keio makohiki. 0 ka hui mahiai, a me ka hoike makahiki, ua hookaawale ka ohaolelo i puu dala i kela makahiki leeia makahiki, he tausani i kekahi niokahiki, a he aono haneri dala ka uku mau o ke aupuni i ka hni mnhiai. Ma Ua hooikaika o ka Lunahoomalu e hookaawale 1 puu dula no keia oihana o ka hui mahiai. Pehea la ia inau puu dala o ke anpuni i hoolilo ia, ua puka poha, ua poho paha? Ua puka nae paha i ka hui mahiai o Lihue i Kauai, oia ka hui a ua Lunahoomalu la. 0 ka hui kanu pun paha, no ka mea, ua hooikaika ua Lunahoomalu nei e hookaawole i kekahi mau aina o ka papu, i mau aina mahiai, a i mau aina kann pua. Ua puka ka I na puka paha ke aupuni i na mala pua, na poho paha? 0 Maui Hikina, ka liapa aina o ka moknpuni o Maui, be hui mnhiai, a he laulima mau i kela makiihiki i keia makahiki mako--1« mau apana, ua aneane e hiki i ke kanakolu mau makahiki a keu )ta hoomau ana o keIa mau apana i ka hui mahiai. Penei ke ano o kekahi mau 7f&f-mfthiai malaila. E hoomaka lakon i hui mula kalo mamua, a pau nn ckft he iwakalua a ho kannkolu a he k«n«ba eka ka uui, he hui mahiai pnulu liko ia na lakou, a pau ia lmi ona mo ka like, nlailo/hookanwale ka hui, alaila, hnna liilii, 1 nu ho hole ko kekahi, alnila, hnna i kona u pnn, iv inn ho pu pohuku ko kekahi, e hnīia koko i konn u paa, n ina ho mala awa kr> kokahi, alnila, o hnna i kann n poa, a pola ko-

la hoa hui mnhiai koia hoa hui nmhiai Iko 00 ana o ka hui mahiui pualu, alaila, hoomakaukau ka 1010, kt» noho lio, ka lio maikai, na kahiko naui a pau loa o ko kiuo, al&ila, hoomnkaukau ka puaa, he puaa okoa ka ko kaue, lio puau okon ka ka wahine, a he puaa okoa ka na keiki, a pola aku, alaila, he mau bipi na ka liui, a pela ke!a inea ai keia uiea ai e hoolako ai no ka ahaaina imu kahi o ka hui. -0 I ko kukulu ana o nn la ahaaina o ka hui mahiai, ua hala ka pule okoa o ka ahaaina una. 11 o poho keia ahaaina loihi nna, iko nni ia ka mii o nn lilo a nie napoho, aka, aohe uar e hiki ke hoopau i ka mnkemake o ka naau, aia mn kahi e kau nui ai ka makemake o ka naan, malaila pu aku no ke kino. Ina e koakea mai kekuhi poe, alaila, ua uluhua ka manao, a ua molowa ka hapai ana e liiki ai kekalii hana nui. Oia ke kuuiu i hapai nui ai kela mau apana i ka hui mahiai, he mea hoohoihoi i ka manao o ka lehuleho 1 ka mahiai, mai na kaue a tia wahine a ka poe opiopio, kikikoele ka olioli a me ka makemake ika mahiai. Ina paha na Lunamakaainana i koi i kela man tausani a haneii na ka ahahni mahiai o Maui Pikina, ina ua puka ke aupuni i na mala kanu pulupulu, kanu awa, kanu ko, kauu kope, kanu hoopulapula i ka lahuikanaka i kela oihana hana, keia oihana hana e olioli ai na kannka i ka hana. Ina aole e polio walo kela dala oke aupuni. Aka, oko koi ana haole ke hoolohe ia, aia a he hui na liaole, a he mau wahi haaa liilii, aoko koi iho la no ia i ka ahaolelo o hookaawale i puu dala i ke aupuni e kokua, a ua liio io 110 ke dala o ke aupuni. Ua ike ia, he hui mahiai ka ka Moi me na 'lii i kukulu ai ma Kawaiahao, a ua nui na lala oia hui mahiai, a o ka auhau ana i ke dala oia hui mahiai, aia no maluna o ke poo pakahi o na hoa o ka hui, aole i hookaawale ia kekahi mau aina o ka papu a me kekahi mau aiua kaawale o ke.,aupuni, a oia na aina e ■kui ai na hoa oia poe hoa hui mahiai, a ua kapaia kela hui, o ka " hui mahiai o ka Moi." oke kumu i pau ai keia hui, o ka haawi ana oka olelo hooholo. E mahiai kela hoa keia hoa o ka hui mahiai ma ko lakuu aiua kuleana iho, a o keia olelo hooholo, aole he waiwai, ua like no ia me kona noho iho mamuli o kona manao iho, o ke komo i ka hui a o ka noho iho, ua like pu, aole i ia kona manao e ka olioli, a me ka hoihoi.

Aolpi e olioli kekahi keiki i ka paani, ke loaa ole kona hoapaani, aole e holo ka ka naauao i kekahi keiki ke loaa ole kona mau hoa kula. Pela na rula mau oke ao nei, aole e hiki i kekahi kahunapule, ke hai i kana poolelo me ka olioli iloko o ka luakini, oia wale iho no me ka poe e hoolohe ole mai ana. Ka lilo aaa o ka Hale Ahaolelo o ka poe i kohoia no ka huipu ana i ke Komite o ka hale e noonoo pakahi ina pp.uk u oke Kumu Kanawai hon i hanaia e na mea ekolu i kohoia e na mana nui ekolu o ke aupuni, ka mana r Moi, ka ilaaua ona ' L L(i 7 ; 'a me ka mana o na makaainana, a i ka na na ana, a me ka noono maoli ana i ke ano o ke Kumu Kanawai hou' ua hanaia ma ke Kumu Kanawai o Amerika Huipuia, a ma kahi e pili ana i ka mana Moi o ko aupuni, ua pili i ka mana o ke aupuni Moi o liko rae ko Boritania Kumu Kanawai, a ua like me na aupuni Kumu Kanawai ma Europa. Oke Knmu Kanwai hoii, ua nui ka woiwai e pili ana i ka pono o na mnkaninnna , a me ka lehulehu, a e like ana paha mo ko Amerika Huipuia, oole he aupuni Moi. . Ponoi kekahi mau pono a'u i ike ai raa ke Kumu Kaaawai hou a'u i ike pono ai, aka, ua hoololi ia nae e ka Hnle Ahaolelo Alii ; penei, ua haawi ia ka mana i na mnkaoinaim, no na mnkaainnna ka eoana e hiki ni ke koho i na Lunakanawai, a no na makaainana kn inana e hiki ai ke hoopau, aole ona kiaI ko'u manao, ua oi ka pomaikai ma kei<\ Pauku o ke Kumu Kanawai, ina aole i hoopauia eka hale ahaolelo alii. 0 kekahi poe Lunakaoawai, na pololei ka lakou m»u hana a ua malama i ke kanawai, a ua hana & ua hooko i na liolio o ke kanawai no ka pono o ka lehulehu, a no ka 'maluhia o ke nupuni. 0 kekahi poe Lunakanawai, aole i mnlama-i ke kanawai oke aupuni, he poe lawe i na wahine moekolohe, he poe oua rama, he poe lilo raa ka leulea, aka, ua hoopai akn i ke kanawai ma na hewa a lak°u * koino kino aku ai nio ko lakou mau poo iho e hana i ka hewa, nolaila lakou j ku ia mai ai lakeu i ka olelo a ke Akua " 0 oe ka i ao aku ia hai mai moekolohe. E moekolohe no anei oo ? ooe kai ao aku ia hai mai hnna hewa. E hana hewa no anei ot ?" Ke hoopai nei nn Lunakanawai i ka moe kolohe, i ka poe ona rama, a me kela mea iuo keia mea inoi hoopai ia e lakou me ke kanawai, aka, ua kaulana kekahi poe Lunakanawai, i ka lawe lilo 1 kekahi poe wahine i poe wahine na lakou ma ko ano moekoloho, a ua kaulana iwaena oka lelinlohu ka ona raina. Pohea, owai ka poo i uluhia a knuiniiha ko lakou noho nna? 0 na kiaaina auoi ?

O na LunHkan«w«i Kiokic »»wl,- o kn poe nana i hooko o na haawlna kiaaina i na palapaiu hookohu i "a lunakanawai npnn» ? Ua uoho anoi lakou ma ko kuaaiaa, a iko iko kaumaha ame ka luuluu ? Owai ka poo i iko i ke kaumaha, a me ka uluhua ? O na makaainana no, no ka moa, ua iko lakou i ke paewaewa, » me ka pololei o n» hana a ka poo lunakanawai, a nolaila,* o ka poo mal-.nninana ka poo men knleana hohonu 0 pili ana ina h#na ana lunakanawai. Nolailn, ua kupono i ke Kumu kannwai ke hoololi, a e lilo i na mnkaainana ke koho balota 1 na lunakannwai, a na ke aupuni ka haawi i ka palapala hookohu. Eia kekahi pauku i holoiia e ka Hale Ahaolelo Alii. Oka pauku ona Lunaouhan, u» haawiia ka mana i na maknainana, nn na makaainana e koho i na Lunaauhau, no ka mea, ua like p«j no ke kuleana o na Lunaauhau me ko na louakanawai, o na maUaainana no ka poe i pili ai na Lunaauhau, ka auhnu ana, a me ka ohi ana, ke kaumaha a me ka mama, ka pilikia a me ka hemo. Eia kekohi pauku i holoua e ka Hale Ahaolelo Alii ; o na luaaina. O ka hanohano alii kiaaina, ua haawiia ka mana i na niakaainana e koho balota i na kiaaina o na mo" knpuni mai Hawaii a-Kauai, a o na oihana a pau i pili i Da kiaaina, he mau oihana kana a pau i pili i ka pono o na makaainana. Pela paha ka manao o ka poe nana i hana ke kumukanawai, i ka wa kumukanawai ole o ko aupuni Hawaii, mamua aku o Kamehameha I, a mahope mai o Kamehameha I a ua ike ia ke aupuni Hawaii, he mau alii aimoku aimoku aina, aina kalana, ai ahupuaa, a pela aku, a ua kohoii lakou o ka Moi a me na 'lii elike me ka noho ana o na kiaaina o ke au kumukanawai, akn, ua kupono i ke>-ati o ka naauar< e lilo ke koho ana o na kiaaina nana makaainanu e koho, i kiaaina no lakon a he hana naauno ia, no ka mea, aole kekahi kiaaina, i kohoia no na manu o ka lewa, a me na holoholoua o ke kula, a i ole ia i kiaaina no Kahoolawe, aka, ua hoonohoia ke kiaaina ma kahi i nui na makaainana, ama na, mokupuni i nui na kanaka, a pelana mokuaina i nui na kanaka, he mau kiaaina ko lakou. Owai ka kuleana ike kiaaina ? ka oiaio maoii i ka nana aku, o na makaainana, 'ue niakuakane a he makuahine ke kiaaina no kona mokopuni, a no na makaainana o kona mokuaina, a apana e noho ai e malama i ka noho maluhia o kona mau makaainana, a ina he kiaaina malama, aloha, haua pololei, kiai me ka malama i ka maluhia o ka noho ana o kona apana kiaaina, alaila, ua aloha na makaainana ia ia, aka, o na kiaaina pono ole, ua uluhua na makaainana, a ua hiki i na makaainana ke hoopii i ka hale ahaolelo o ka poe i kohoia e hoopau i kona noho kiaaina hookaumaha ana

Ma kekahi mau aupnui, o na kiaaina no ke poo o na oihana aupuui a pau, e pili ana i kona apana kiaaina, a oia no ka hope Moi nana e hooko i na hana e pili ana i ka mana Moi ; a pela~tre~auptfni Hawaii mnmua o Kamehamehal A mnhopo o Eamehameha 1, a na kau o ka wa Kumu Kanawni, ua pau loa ka maua kiaaina, a ua lilo ke kiaaiiia i hoa aina malnlo o na Liunukanawai Kiekie, a me na kuhina, n me kekahi poe poo oihana e ae o ke aupuni. O na oihana i lawelaweia e ka mana o ke kiaaina, ua lawe na aba hookoiokolo holookoa, kl mana o ka Ilamuku, ka mana o ka Lnna Dute nni, ka mana o ke Kuhina Waiwai, ka mona o ke Kuhioa Kalaiaina, ka mana o ka Papa Hoonaauao, ka mana o na Lunakanawai Kiekie, a me na oihana poo, oihnna aupnni e ae. Eia kahi ninau, ma kahi hea la i hooknawale ai ka hale, ahaolelo i mau puu tauaani dnla e uku ai i na kiaaina ? No ka hooili mai paha i ke dala a na Lunakaoawai a me na Lunaauhau i na poo aupuni ? aia oo na Luna nui a me na h. pe Luna dute nui, no ka mea, o na hope Ilamnku a makai nui, o lakon na kiaaina nana e hoomalu mai nei i ke ola o ka lehulehu, a me ka maluhia o ke anpnni. Aole wahi mana iki ona kiaaina, e hoomalu a malama i ke ola o ka (ebulebuaole o lakou mnu koa kiai e like me kekabi mau aopuni. A pela kekahi m.iu Pauku e ae o ke Kuinukanawai. i haawi ia ka pomai, kai no na maknainann, ua pau i ka holoi ia e ka hale nhaolelo alii. Eia na Pauku o ke Kumukanawai i fioololi ole in e ka halo ohaolelo alii, a he maU Pauku waiwai nei ma ka noonoo aku a ke " kakau moolelo Hawaii," a ua pomaikai ka lehulehu a me na makaainana. O ka Pauku o ke Kumukanawai, e hoole ūna i ka mana o ka hale ohaolelo alii, aolo e hiki i ka hale ahaolelo alii ke hoopuka Tnaa i. ka Bila kanawai e pili ana i ka auhau khloko, o pili ana i na makaainana no ke kino no ka waiwai paa a waiwai lewn, o na makaninana, ua kapu loa i ka hale ahaolelo alii, a me na ' Lii' ke hoopuka i ka Bila Kanawai nuhuu i na mukaainann. (Aoleipau.)