Ke Au Okoa, Volume V, Number 18, 19 ʻAukake 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. HELU 126. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 126. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III.

Ua oi loa aku ka lukou mau niea i ao ai, a na ao ia kekahi poo i ka olelo Helene a ua akamai i ko kaknn pnlapnla aina, i ku poopoo u mo 11 a npana aina, ua kakau in nui ka liuia o na haumana nio kn hikiwawo loa. ūa loaa koia ukamui i ka poe kahiko i ao ia niamuu. aku o ka wa kamuknnawai ole, a i ka wa i komo ole ka luhui holookoa iloko o na auhau o kaimi i ka naauao i koia wa o ke au okoa. 0 keia mau iko anei ua lilo i

paepae wawoe 110 ka poe imi nauuao o keia Ina pela, ua make pono ka luhi o ka lahui i Ua imi i ke dala o ka aulniu kula mai Hawaii a Niihau, a me na liolio o na kanawai auhau elike me ke kaulahao ke oolea maluna oke poo oke kunaka. 0 ka a ine ka olioli o ka lahui, o ka ike nku hai paha i ka ike a me ke akamui oi keluke" nakeiki o kein wa,j/jci.a hiki i na keiki o. ( keia wa-'lie lalau ae iua oho ana latitu, a»a lonitu, holo wati ma na ohe nana h,qku, a ma na ohe nana i na kiko ma ka lewa, ma ka la, um ka mahina, a ma na hoku o ka lani kunkaa, a me ka nwilu, a ma kona ano, a uia kana mau hana a mo ka liolo a hikiwawe o kana man hana, na uila hoopuiwa na uila ku malie, ua uila te!egnvapa, a me ke ano o na uila a pan, a me ke ano o kela oihana akamai keia oiliana aknmai e pili ana iloko o na oihana o ke aopalapala. Ina he mea hiki i keia wa ka hoonlu o keia mau ike a pau e holo mua ai ka lahui i ke akaiuai hohouu, a me. ka naauao kiekie e lele aua i ka lewalani, alaila, ua oi aku ka pomaikai o ka lahui, a o ke aupuni e olioli pu, no ka uiea, o ke aupuniio/a -ke ka"hwa paa e kukulu ia ai ke aopalapala.. Ke* ike nei kakou aolei loli loa ka ponp o ke auhou i na pono o ke au kahiko, o na pono kahiko no i 1?b wa o Kamehameha I, a me ke au o Eamehameha 11. , Ke hoolilo ia .nei ka paakai ma ka hooliu, a hooholo ia iluna o ka aina, a lilo ae la i haloko paakai pui, a ua waīwai ka Moi a me Aikake o Puuloa i ka a ua lilo i waiwai kalepa me ko na aina e,. pehea, o hiki auei i kekahi mau kula naauao .Hilo, ke .hoolilo i kekahi mau enekini mahu ma Hilo, i mau euekini īnahu haua paakai, a piha a hu, a lako kela. aiaa paakai ole ? hiki onoi ,i kekahi kula naauao ma Kona Hawaii, ke hoolilo i mau enekini mahu e hoomahanahana mau ana i. kupu maiī na ao opua mai na hale enekini mahu ae, a hoopulu mau ia ke kuahiwi o Hualalai e na k.uaua, a mokuhia iho la o na kahawai a me na muliwai, a lilo o Kailua i aina muliwai eliko me na aina o Hilo ?

Ina e hanniii kekahi piau hnpa naauao me ke akapai i keia anhoii, ulnila, ua oi aku ka .olioli o KainehameLa I i ka tyli a na mea kahiko i mea hou, a ua piha ke aupuni Hnwaii i kpi waiwai oka naauao. Ika wa kmuiiknnawai, uu t aaiu he liule ulana 1010 mu Wuiluku, o ua hana u Mulo i inau liuila leaa lopi a ua loaa kouu mau apa lole, a uh hana o A. J. Kuakini ke'lii aimoku o Iluwaii i ke kaa lopi, a ua loaa na apa 1010 Hawaii, I keiu wa ua haulo na hana nnuuao' knliik'o, 0 ko Kooni Ana noho Kuhina Kalaiainaana a me kona laweluwe ana i'kana tnau oihnna, ua luwelawo no'oia mo ka mikioi u mikialn i kana oihana mo lea naauao Hawnii i loau mua ia ia, a i hni pu ia mai mo kahi ike omiluiuilu o ko auhou, a o na olelo'i ao pakana ia iloko o ka hale uahi o na|lii oia kekahi kulaua o ko akamai o ka hale puakaaona o na'lii, oia kekahi mokaukau i huipuip mo na pouo hou. He mau loina ahe mau rula ko ke ao ana oka lmle alii, a, ua makaukau na keiki o k» Liiliiokaalawoi, a o na keiki o ke.kuaaiua, no ulunui lakou, he nnauao ko loaa, aolo he ike i na loina p kahi alii, he lomalomaihalale.

Ke Kanawai Hoonohonoho Oihana Kuhina Jllii o ko Hapaii Pae Aina. Mnhope iho o ka'hoolioh aila o ke kanaWai hoOnohonoho i,na jsghina alii a «a hoolaha ia mai H,ftwaii: ! , 'ft Kauai a hiki i Niihan, a o na lnna maha kanawai, o ua kuhihewa lakou, ua hooko hewn i kokahi muu hanowai. Mamuu o.ke kan »u>aAo : keiu imaii konaWai, ua alaa na knnaka i ka p'mi waiwai, a ua kapili. i na Waapa kuapoi i uhi ia oluna i ka papa, a o kekahi .poo ua kapili i ninnoku kuna kiakahi a kialua, ,o, 0, keia mau moleu, ua maa i ko kalopa, mai kekahi awa, a i kekaiii awa, a mai kola .mokupuniia koia mokupuni', nm ke kulepa unu, a ma ka maauauwa, ma ka waiw'ii līuwaii, <i ma ka waiwai kahiki, a ua ka lahui iloko oia mau makaliiki, ua luna kā nīīi o na kauaku i ka imi waiwai, aole pahn ho inau

awa e ue i hoomakui nni i ke kalepa mo ke knpili nui una i nu wuapa mo nu moku, <• Luhaina walo no. Aka, iko kau ana i nsi kanawai hoonohonoko oikunu kuhina ulii, n na hoopui in kekahi poo iiiii wniwai, a no ke pnewaewa o ku hana u kokalii |ioo luna hooko kannwai, a nolaila, ua puu i ka haalole ka hnpu nni o ka poo imi kalopa o Lahniua, a o kokuhi poo ua hoopaiia ma na kanawni i ka lawo i na wuiwui kalrki mo ka palapnln 010, a pola niu na wulii o uo o keiu paonina, uolaila, ua kiki inui na pulapnla kaninlu) innia oka Moi a uio ua kuhina. A ponoi na '1010 hoolaha a ko kokuu lunukanuwni o ke kuinukanawai o ko anpnni. He olelo Hoakaka. Ehn oihnna knnnwui a mo ka hm-pono, Honolulu Mnroki 29, 1848. He nui wnle ke ka, «iuku o na kanaka i hoiko ia mni ia'u, no ke kuhihewn i ko ano o na knnaw.ii o keia aupuui kekahi, a no- ka hookekee inaoli i na «nnowai koknhi. Ano ia innu hihia keia >!elo honkaka a rae ka hooponopono, i hiki >le i ka poe lawelnwe a me ka hooluhi wale, te olelo ma nui ia hope aku, ke kuhihewa lakou, a i pakele ole hoi lakou i ka hoopni ina i kupono, i ka poe i hooluhi wnle i ha •.nakaainana. Akaki E hiki no i ka poe moauauwa ke kuai aku a kuai mai i n« mea Hawaii a pau i ulu maanei, me ka palapnla ole a me ka uku ole i ke aupuni ; e kuai no i na mea nlu mailoko ae o ka lepo, a me nu mea i hanaia e na kanakn Hawoii, t»e ka loaa ole o ka pa'lapala o ke aupuni, pela no hoi ke duln, aole ia i pili iko kunawai 110 ka mnauauwa. Ua pili ke knnawai no ka na mea i

hnnaia tna na nina e, a ua lawo ia mai ina keia Pao Aina e kuai, oia wale no. oka ppe makemaKe e kalepa ma ia mau waiwai kahiki, e pouo ia lnkou ke kii i palapak Kuai kukaa, a i palapula kuai liilii pahe, kuai maauauwa paha, eMike me ke kanawai aoao 33 "no ka poe maauauwa, a me ka piele." Eia ke kumu o keia like ole o ke kuai ana i na mea maoli,_a me na mea kahiki. O ke kuai wale.ī{iba i na mea ulu, a i hana ia paha maanei, a;.o ka nuhau ana paha i na rnea o na aina e, he mea ia e hoihoi ai kā' ,naau o na kanaka i ka mahiai, a.me ka hana ana i kela mea i keia mea kuai, no ka nui o ka waiwai puka o na mea kanu i hooulu ia ma keia Pae Aina me ka auhau ole ia. He pono no na haole i hele mai maanei, e kuai a e imi waiwai, no lakou iho, e kok.ua i ke aupuni, ma ko lukou uku ana i ke aupuni no na paUpulu kuui, me ke emi iki nae o ko lakou loaa uialaila. O neia mau palapala kuai, he mea in e mnopopo ui ka nui o ke kuai ana, a he mea ia e pale ae i ke kuai malu i na mea i kue i ke kanawai.

0 ka mea hooulu a hana paba i kekahi mea kuai ma keia aupuni, a maiiao oia e alo ae ma kahi e kuai ai, me ka palapalav-010 no ke aupuui mai, ina nona iho koua waapa, a 0 kona mokli paha, o alo ae no ia i kaua mea kuai mai kekahi awa a i keknhi awa, a mai kekuhi mokupuni a i kekuhi mokupuni me ka pulapala ole. lu'a o halihuli ka meu'moku, a o ku mea waapa pāha i kekuhi me.i'no hai, nlai kekahi nv#a, a i kekahi awu, ali'la, ua hapui oia i ka oihiina hūlihali, a o pono e irni oiu i ka pulnpulu no ke aupuni, no ka inea, uu lilo i4i haua i mea e wuiwni ai oia. E halihali wale no nuo kela meu keia moa 1 konii meu ilio, a me 'ko hui wuiwai palia, mui kekahi wahi a i kekahi wulii o kela"fhokupiini a o keia mokupuni me ka pulnpula olō, uo ka meu, ma ki' kunuwui o ko uupiini, elia walo no awa i houknka in, o Honolnlu, Luhnina, Hilo, a me Hanalei ; aole kanawai no na uwa o ae a pau o keia Pao Aina, aole. lioi he kapu o ka halihali ma o a mnnnci, elike me ka mnnao o na mea kuleana, mai Houolulu a i a mai Hilo a i Ilonolulu i Hanalei, malailu wale no na kapu ma ke kaunwni, aole pouo e halihnli waiwai mai i kekahi awa i olelo ia maluna, a i kekahi'me ka palupnla ole, ina he wniwai /knhiki, n ina paha no hai ka wniwai. Ina mukemake keknhi ekalepa ma ke alo ana i kn waiwai kahiki, n e lilo i ko nlo wniwai'i ka hai pnha, ko pili ia alo ana i kn mokupuni hookahi ; o imi oia i palapala mnnuanwa elike me ke kanawai, Hanwiun 5,-noao 33, a ina lilo keknhi i ke alo waiwai kalepa ana, mui keknlii hiōkupuni a i kokalii moknpnni, o imi oia i pnlapula elike mo ko kanawai Mōkuna 1, Pdtiku 5. Mnkehbvva ko honilonn ia na lioloholona i hoij.ilontMi"i ko kanawai Mokuna 3. Hanwiun 6, i ka Imo kuni »mo ka hoailona o «e kekahi. , Aia ng i ka mnnno o ka moa nona ka bololiolotift ( ku houilonn ana i munno oi, ho ~huo. leuni ppha, he hoailona e ae pnha nin no ia ia, E pono Tiae o pulap'ala ia knhi o na .Kinainn nn Ji,onilona n ka men holoholo/ nn i mniino ni, uku no hoi ia, 0 kn uku nt} ko Imo kniji. o $3,00,, n, uo k|», lioailona.o noho hnpnha. Ahi uo i ko kp Imnnka nianao ka luwo i ka palupuln hooiuio a mo kn lftWo oio,T) kui uku 110 ua palapala la, ho hu*

paha. Aia no hoi iku nimmo o i»i mo» li<>luliolonu ku palapula u ke Kinainu e houkaku uiui i ki\ lnu) kuiii a n\o na hoailona o ae u pan lou. Ua lunia koke ia keia kanawui. Ju'lN Ricouu. Kokna Lunnknnawai Mnhopo o ka hai aken ana o ko Kokua 'Lnnakannwai i pan ko kuhihewa o ka lahui a nie ka hoopai na Luna o 'ko |aupuni i> noho anu ma ko kuunina, a me kc kuhihowa, ua pili kn kanawui i na mea i aahiiia o ko kanaka, a i ouinuo o kue hku ia hai, un'hopii koko in o ka Makai a u» hoopai ia o na Lnnnkiinawui, a lio nni uahihia.i hoopili walo'ia i na makaaiuunu mo ka hookaumaha aku i ka poo ilihnno, aka, ua pau ia pilikia i ka hai akoa ana a ke Kokua Lunnkiuiawai nui o ko aupuni nana i hana na kanawai e kupono uua i ka lahuikauaka Hawaii nei. Na hana o ke aupuni i ka A. D 1848, '49, '50. Aole mau liaua nni kauluna iloko o keia mau makahiki, aka, o ka hnna nui kanlana, oka hoooa kuleana qina, Iloko o keia mau makahilei, oia na ir;akahiki i hapai ai na Luna Hoona e hopikaika i ka lakou oiliana, e hole kaupuni ipai'Hawaii a Kauai e huipu me na makaainana, a e hookolokolo i na palena kuleana mai Hawaii a Kauai, e pili ana 1 na'lii, ina kooohiki mea ainu, me ,ko na makaainana. "0 ke kakau moolelo Hawaii," oia kekahi o na Luna Hoona Kule ->a aj'na, a ua kaapuni oia ia Molokai, ia Maui, Hawaii, a o ka Moi K. V. kekahi hoalaw<? huna lawelawe pu i ka pomaikai o na n.akaainana, a me kekahi poe hoalawehaiia e ae e kokua ana ia ia ma k& hoona kuleana ain^. Ua Inwe pu mai oia i ka pahu kuleana aina o na palapala i hoopiiia imua o na Lqt nn Hoona kuleana ma Honolulu, a l>e, mana 00 hoi kona i waiho. mai i ka Moi a me ka Peresidena o nS Luna Hoona, ina e hoopii mai kekahi poe hoil i ko lakou mau kuleanq aina, a he pono no i ka luna ke hooiaio aku 1 ko lakepu {mlean'a aina, a e'hookolokolo.ponoi» na palenu, a me ka oiaio o ke kuleanii ana.' Eia walē ho ua haalele wale kekahi poe i ka lakou mau palapala hoopii kuīeaha aina, a o kekahi poe, uahooleika lakou palapala hoopii, a'e noho hoaaina' malalo o na konohiki, a o kekahi poe, he haalele maoli no. Pehea la lako'u'i keia mana'wa, ke mihi nei pai/a lakou i i ko / lakbu nkaupo? 0 kekahi poē, ua haalele lakon no ke iJcau» maha i ke dala, aoh hapa nuiiia makaala lakou mo ka hoolohe ole, a me ka puni ole 1 na olelo hoopunipuni a kekahi poe, ao lakou ka i hoolohe a hooko i ka olelo a me ke Kanawa'i Hoopa' I K'uleana Aina a ka Moi Kamehameha 111 i haawi i ka pomaikai no ka lahui holookoa, « o ka hope o ka lakou hooko aria. ua lilo lakou i mau haku alii malu.na o ko lakpu mau aipa iho, aole e. Hiki i na'lii o ka aina a me na konotiiti'ke keaKea wale aku 1 ka ke poo mea kuleana, ua lilo miii loko a waho, mai fun ( a a lalo, aia no ia lakou ke kuoi a me ka ole, a hookahi alii maluna o ka poe mea kuleana, o ko nupuni, in ia ka auhau iho maluna o kn poe mea kulenna. ,

I ke kiiopu.ni hele.ana o ke " Knknu Moo|o,lo Hawiiii" ua uuku kn poo niea Kuleann uina i hoopii mai e hannin ko lnkou mnu kuloana. Ako minamina uei pnha lakou ? A pnu ke |;aupuni. o nii Luna Hoonii Kuloanu me ka niuaninau a ine ka hookolokolo jmn inq pulenn.o na kuleana nina mai Hawaii ii Kauni, 1 a me na kuleana hoopanpnn Mahopo o ka hana a na Lun»|,Hoona Kuleana, ua hoouna ia kn poo anaaina, e kaapuni, a e ana ina kuleana aina mni Hawoii n Kouai, a ho mnu hnnh nni keia a ka poe Luna Honnn Kuleann Aina" a i.ka akoakoa ana p on kii iiina kulennli inni Hawnii a Knuai, a ua kahea ia ka palnpala hpolaha a nn

" Lunn- Honna Kulelinn Aina" noiika booko una i na palapala alodi» kulenna rnoi Hawuii n Kauai, a nn " Luna Hooua Kuleano" a me ko iakou Si]a Alodio raa ka miina o ke kannwai. Pela i hannia'i ka mana hooko kuleann aina, n ua hoomau ia kn mnna hooko kuloana rnn ke Keona o kc Kuhina Kalaiainn i ka wa i hoopauia'i kn mana o na Lunn Hoona, a . pela i mxi ai Ue Koena Kaloi(i|ijn i oa huko'kuloano uina mo Wa malama o kokahi kakauolelo no ia oihana a hiki i keia manawa.

Iloko o keiu mnn mnkohiki, ua liiUi mai , kekahi mai ahulau, a ua nui ka poino i lonn i lea lahui holookuu aini Hawaii a Kuimi, & bo muu lawaani lio nui ka pooi pnu'i ka mako, a ua maleo pu kekahi poe alii, a me kekahi poo kaukauulii a tnō kokulii poo koikoi a makaainana he nui loa, a o ka poo elemakuleKi mo ka poe/lualiine ka poo. ikaika loa o ka mako. 0 ka poo alii nui i inako'i keia mni, o Leleiohpku ko'lii aimokii q Hawaii ka hooilina o Kuakini, 0 Moae Kekuaiwa; k,o keiki nlua o ka laluni Moi o ke juipnni,.ka hooiliuu o Kaikioewa koHii aimoku o Kauai, o Kniminaanno 'ko 'keiki hnnai a ko Moi Kaniolianiolia 111. 0 ka īnoa o keia mui ahulaii, lio puupuu ulnula, ho wola, a

'io poniuniu, a i Imipuia ino ka mai hana heino, oka inai kana liemo ka mai ikaik» loa, a o ka mai iu i pau lōa ai im kanaka i ka tnake, a ua kapaia keia mai o ka puupuu nlalii.

Ma Hilo i Hawaii kahi i hiki inun moi ai koia mai ahulau, na kekahi manuwa Anerika i lawe mai ma Hilo, i ka mahina o Sjp*itemaba i ka n.akah.ki A. D. a ua loihi ka wili ana o koia mui, u hiki i ka makahiki 1849 i ka malaina o lulai, oia ke kuilua'ana o keia mai Aulau. Ma Hilo ma ke awa ku moku mua i h.ki mai ai keia mai ahulau, ua pau i ka n.ake kekahi poe alii o Hilo, c> Kanuha, o Kaiwi a me kokahi poe kaukaualii, a holopapa aku la iu Hawaii a puni, he mau tausani a he inaui-iianen ka poe i pau i' ka rriake, a ua ili mni ka lauahi unn ia Maui ma ka holo ana o ku poe Pailnla a loaa ua manuwu anoano hoolaha nei ia Kaikeekai ma i Kakoolawe, a ua loaa ka lakou hua anoano, a na lakou i hooluha ia Lahaino, a huakawo-

wo ia mau mokupuni, a p'ela ua manuw'a nei. i lawe ui i kona anoano maikai a hiki i Oulni, a ua loaa kahuakawowo a ka make maluua o na'l'i o ka ainu, a me na niakaainana, e kuikui papa ana ka make ma ke kulanakau" hale alii o HoU jlulu a ma na kuaaina, a ua hiki aku i Kaoui a Niihau. Ina paha i make keia mau tausaui a tausani, a mau haneri a haner i ka pepelii ia, alaila la paha he umi tauBani a he 20 tausani ka poe e liia a. e hoohanaia i ka hana oolea no na makp.kiki ho umi, a ho iwakulua, he mea kaumaha ka lawe ana mai i keia mai ahulau, a pau i ka hiake olai wale no keia mau tausani kanaka Hawaii.

, 0 keia mai, he mai lele loa, aua ane hiki ole i nā rula o ke kanawai o ka papa no ka hoomnln akn, a ke kau akuli kanawai no ka maluhia oke ola oka lehulehu. Hookahi wale no kan.awai o kp. malama pono o kela moku o keia moki: i ]oohfa na mai le!? i like ke ano me keia mai lele, aole he pono o lawe jfrai kela anp moku keia ano mokn o kela aūpuni keia aupuni, a hookokoke mai malo'ko o na lega inile o kekahi aupuni kookoo, kē ble ia o kona aupuni a me na panalaau no ke aupuni nona ia mokn. Ao ka moku o kekahi aupuni i lawe mai i ka mai lele, a i poino knokoa i kela mai lele, Maila-;-na pili ke poho i ke'aupuni nona ia moku, a e iikn mai ke aupuni noiia ia moku i ke pōh6 o ka poe i make ia mai lele a me na mai ahiilan, he lO tausani dala pak'ahi no keikino make hookahi. Ina pela ke oolea ona kanawai i kau ia roa Hawaii nei, i na ua makau na mokia kahiki i ka lawe mai 'i ka mai lele ma'Hawaii nei, a pēnei hoi, e nbonoo mna ke knhina no ko na aina e, i pauku ltnikahi o keia' ano e hookomō ia iloko o kela kn'ikahi o keia kuikahi o kela aupnni o keia aupuni i kuikahi like me ke aupuni Hawaii-

Ua ike nu i na kuikahi me na aupuni kuokoa, aole paoku kujkahi me na aupuni kuokoa no ka lawe ana mai i na mai lele a me na roai ahulnu. Ina paha i hana na Kuhina no ko na o Kamehumehu 111, oin ka mannwn i hiki pinopine m'ai ai n.a mai nhulau ame na mni lelo ma Hawaii. , 0 ua knnnwai o ka mnj lele h me ka mai ōhulnu, a nie ka ninna i hnnwi iā i ka palapola, aole puuhonun kaupnle knpono e kōawale aku a' ka ninke holookoa i ka Inhui Howaii, a me na kaao o na moolelo no ka omi ikaika okeia lahni'o nalowalo.' Kia kekahi mea kaulanA. I kn ninlama o lulni me Augate ō ka A. D. 18■10, ua ku ao ma ke awn ku molrrt o H.ilō keknhi mnuuwa Furani, a he adimerala ke elii muluna, o Pamelinn ka inoa, oia ke Alii Moi Kmnehnmena IH ma Hilo ia munawH, po ka makailtqi o ka Moi ina Mnuna kaulaiia n a mo Ho nlanui a kekahi alii kahiko j helo ili m» na mauna o o U.mi a o Lilon ka inoa o ka keilii a Liloa, mo Akahi a o Kule nna no ke kuaaina loa, o Hamakua ma Konlakaha, . , Oia ke kumu o ka Moi J£amehar.oha 111 i makaikai ai i ke ahu a umu a me Pohakuohanalei ma Maunaloa. a ua ae ka Moi ma kai o Hilo mahopo o ka noho ana raa kt Lua o a i.ka ndbo ania ō ka Moi Hilo i kekohi mau la, alaila, hiki mai koia manuwa Farani, a ho onemi ino no ke aupuni Hawaii. AoU i pati