Ke Au Okoa, Volume V, Number 16, 5 ʻAukake 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. HELU 124. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III. [ARTICLE]

Kōkua No ke kikokikona ma kēia Kolamu

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 124.

NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III.

I kn \v« i hoopmii iu k»Mtv uupnni e Utt [h*o H)ix\r,\oino mai, * iiu iki' 010 nu'lii i ko :.n,» o ku h:um un:v nui īm niiui o, u» )h>iio no i ko kokuu liiiinkunawni, it\ i:i kn pono ino ku liewa oko kokun :>iut i ko'lii. Akn, i ko'u maimo, uu p:iu kelu nian liiliin a e kupua sui;uiei kein nupuni, a lilo i ke «u--puni na dala i lilo iu'u. I na palia e (nika hon niai na mea liiliia, aolo puln» e pilikia ke aupiuii ilaila, ao ka mea, <> nu pnlapalu e )u>akaka ana i ko kumu o ka hiliin, e koe ana iin, a ua honilona ia, a ua lona kuke ke imi. Nolaila, eia ko'u manno ia oukou, e hoopau knke i ke kauawai pili i ke kokuu lunakanawai, a me koua hoopii una i nn mea kue i ke aupuni, a uia ka maiiao wale no o hoakiika aku.-lia ka poe kuknkuka malu e kolio i ku loio a lakou e makemuke ai no ia hana hookahi no, a e uku ia ia elike uie kana hana ana. No ia moa, e hiki m> ika poo kukakukn o koho i kekahi loio, oliko me kona kupono ar.a i ka hana i hauwiia aku ia ia, u e hooliiualima pu tne ia, elike ke kauoka ma ku hookolokolo e ae. E hooikailui ka poe loio, e lilo i uaauao, a i akamai, n i oiaio, i loaa ia lukou ku haua o ke aupuni, a oluolu ke aupuni ilaila. 0 kekulii hapa o ka Mokuna 3, Apana 5, 0 ke kanawui 2, uo ka hoopii aua o na kanaka i ko anpuni ma ka hoopii ana i ke kokua lunakan'.'.wai, o ka hoololi i keia wahi ka pono, a i na mnuao kokahi, e hoopii i ko nupuni, e ūoi o aku i ka Moi, a ae mai oia, alaila, e hoopii no i ke aupuni-elike me ko ke kanaka, a na ka poe kukaluika malu e koho i ka mea a lakeu e n.3ūao ai e kokua i koaupuni Ma ua aupnui e ae, kuokoa no, aole ao moi 1 ka hoopii ia, a ae maoli mai ma ka palapala, alaila, pono. Mamua hikiwawe na haole a me na Kaoikela a me na men kue i keia aupuni, e hoopii i ke aupuni, aole i hoopīi i īia w'ahi hookolokolo, oole i kakau ia na hoifce aua, aolo maopopo ke kumn o ka hoopii ana i ke aupuni. Ua pau ia hana ; a i na e manao kekahi e hoopii, e hoopii no i mua o na Lunakanawai, a ma na aha hookolokolo i hoonohoia no in hana. A pau ka haaa ana ma ia wahi, alaila, hoopii i mua o ka Moi, a maliope hoopii ike oupuni. E hiki no ika Marshal, k<> hoakaka aku i kaoa hana i ko Kuhina Nui, a me ka poe noho malalo iho ona. Ma na mea e ue, o pau no ka Mokuna 1, o ka Apana 5, eia paha ka mea e lilo iki ai, e hoolilo i ka Marshal i Makai Nui no Honolulu, a e ae ia paha ia ia ke hoonoho i kekahi mea o ae i pani hakahaka nona, a i kokua ia in, a e kiai no oia i na papu ame nn halopaahao, a me ka poe makai ma Honnlulu, nana no lakou e hooponopono. O na hnna *e ae i haawiiu i ke kokua Lunnknnawni ma ka Mokuna 2, o ka Apana 5, na ke Kuhina Nui paha e hauwi uku i ka moa ana i maoao ai, me ka ao mai o kn Moi, n pna lnkou mo ka palopnla hoopan. Aole enea o poino m ke Aupuni, ma ia hnnwi liilii ann i koia mnu oihann o ko nupuni. 0 na loio nnna o hoopii no na hewa a mo ko koloho, n me ka hooko ana i na hoolimalimn, e pono ke hoonoho ia mni lakou e ka Lunnkanawai, n e mau unn ka lakou oilinmi, e like me ka manao o ua mau Lunaknnawui lu. Ma ka palapala i hoailonn in (O ) na Johu R. Jasper i kakou ; he mau wahi hoololi uuku i'a men o pono ai. A o ke koena o k;i Apana, e paa"līiTru~no,'aole e hoololi. 1 ka hooponopono nna i ke kanawni, i nn men a'u e lioaknka aku nei, e emi mai pnha ka waiwoi i lilo no ltn hana ana i na mea e pono ai ke nupuni. A e paa ka poe nana e hana ika palapnla akn Moi. Mnmuli ponoi 0 ka Pauku 29 o ke kanawai hoonohonoho i haawiia i na kuhina ; eia ka pepa e hoike 1 na palnpala a mo na pepa, a mo na buke, a me na pnpa a pahu ; ua waiho ia i ka limu o ke Kuhina Nui. Ua Uoailonaia e (P) n.o ka pnlnpala o hoike ana i na dala i lilo ma ka'u mau oihana, ua haawiia i ko Kuhina Waiwai. O kona pnlopala ao mai kokahi au e waiho nei. E hoomanno mau no au i na mea qu i hana ai ma koin Pne>Aina, n me ko'u noho unn maanei me ku oluolu, a mo ka launa pu nie ka oluolu mo oukou. Ao mni no ke Aliun ia'u mnmua i ko koliua ona i lta lahui okoa, o hoono.honoho kahawai no lokou, n ua lilo no in wnhi hnpa no ke aupUni noi. Ina ma kuhiki 1830 a me 1837 ; hanu iho In au malailn, a ua paa ko'u inoa i ko kaknuia ma ko Inila pnlnpnla, a ke ola*la kekahi poo i hnnn pu mo nu ia mnnnwn, a ua lilo Inkou i mau olii i kolwia mA Anwiku. O k«ia hana a'u

mnuiiei kokahi, uolu nae i liko mo ia , o hno' ninnno umu 110 uu i keia n'u i liunn iho noi Ke noi aku noi au i ke Akua i hoopaaia'i i koia nupuni iloko o kona lima. John Riconu. Kokua Lunakaiinwni. (1 na olelo hopo koin n kolu knnnkn nkn. iiiai hohonu, a naiia i luuiu na oiliann kanawai innmonu a ka hakiionohi e nana iho ni n lilialihn, oia ko kanawai hoonohonolio i haawiia i na liana i na Kiihina Alii o ko llawnii l'.io Aina. Ua pau na hana u koia kanawni i ka liookoia, n ko. kn noi ko aupuni, eliko mo nu nilu o koin kannwni. 0 nu kuloko a mo ua liunn kuwalio, ua liko nio na wai mapuun e puapuawai mau una kona mau knhi wai mo'nona, a o na kanawai i lioopuka ia uiiihopo iwai noi, he mau lioololi wale una 110 ia i k« ano o ka pili ana i keknlii wa, a me ka uui o ka mnnawao l;a noho nna o ka lahni, a nie na hann knwnlio, eliko mo kn lmlo nna o ke flti o ka (.-uinawa o nn aupuni o ka lionna. 0 ka liooii'ihonolio nna o na oiliana a me iia kulnna iiiliana mii o ke nnpuni, iuJ» i «"i, aole i panoo, ua knpaa loa, a o na welu o na oihana, oia ke panee ana imna, a i hope olileo me ke au o ka manawa. " līo wa kaua, a ho innluhia." 0 ke kanuwai lioonohoii'ho i na hniia i haawi'a ina kiiliiua alii o ko Hawaii pao nina. Un waihoia i pi t>a kuliikuhi no na hnna oilianu a na kuliina, nolo in ho kanawal no ke nupuni i keia mnuawn, un pan i ka hookoia kana muu oiliaiu. a pnn. Un pau ka hoonoho ana o na kuliiiu' nia ko lakou haawina elike me ka lakou nian oihnna. 0 ke kuliina kokna lunakanawai imi o k'aupiinj, ua hoopau ia ke nno oia inon, elike no me ka olelo lioakaka a ua knnaka la oliko me kana olelo i hoike ia ae la mahiiia. Hookahi kanawai hnnohnno loa ma ke kanawai hoonolionoho i na linna i haawi ia i tia kuhina alii o ko Hawaii I'ae aina. 0 ko kanawai e haawi ana ka mana hooko i na luna hoona i ua kumu kuleuna aina no na'lii, no na makaainaua, a me na hnole, a mo na malihini. A o ke kanawoi e hanwi ana ka mana i ke knhina kalaiaina, e kuai nku i na aina. o ke aupuni, i k.a poe makemake i ke kuai aina. Mai hemolele loa keia mau kanaO ke kanawai e haawi ona ka mana i na luna hoona kumukuleana ainn, mai hemolele !oa keia kanawai, i na i hoopanee ia ka manawa a loaa na makahiki he 20 e hookomo ai i na kuleana aina. I na paha, ua hookoia Uela wnhi olelo, " ina kipalule a ka wni ahulu." No Ua mea, o ka lehulehu e noho nna mn ke kuaaina, he kpkaikohi loa ka poe i hoonaauao ia e hookomo i ko lakou mau aino i kuleanß no lakou, a o kekahi poe, he mnkee no i ka aino o na'lii » Inkou ; a i keia wa kuui, a hoolimalima na'lii a lakou i ka haole, a laa ka hewa la, kipaku ia, auaoa hele i ke ala a ka hewahewa. " Ua kuewa i ke ala me ka waimakn, "aoka hope o ka haawina i loaa mai. " Ua piliwāle ka ia o piliwale, aa lielo ke kai makamaka." A o kekahi poe ua noho naaupo wnlo iho no. Eu ke kumu ; aole mnu luna i hoouna ia e ke nupui\j e paipai ma na kuonina, o hoounn mni i ko lakou mnu kulenn», i nn lunu nin Ua Imlo hoonu kuleuna oiua. Aku o na huole, un mnknuknu mua lakou la, un kakali loihi lakou rim Hnwiiii nei, f lilo kumu ai ka ninn in lnkou, a Uoekeehi.Uiilunu ; u ia la, un weho in Uu puka n hamama, a o komo una nn knmaaina a mo na mulihini, ma iu puka hooknhi, un kani iki ka akanka henehene aiu poe Inuaua, e noho nnn Ua hoomaliuulii iloko. 0 ko kanuwai o lmawi ana ka niuna i ko kuui i na aina o ko aupnni na ko Kuliino Kalaiuiun. 0 ka luakoia o ua kua awai hoinolele īna no i nakoiki kauohn wale noaKamohamoha I wale no e kuui makepono ai ka aiua, i> e lilo ka luhi a mo na kulu koko o Kaiuohameha I i pnpai ma Konau maluna wule no o ni koiki nua i aloha ai, a i omo ai i ka waiu o kana mau liana kaulana. Aka, ko omo noi kana mau koiki ma Uft liokuo o ka waiu, a o ka poo koiki kanniehal, aia ia lakon ka omaka o ka waiu, a ko nali nei na koiki i hooknuhuaia i ka nlualna', a o na koiki i iliki ai ko knakoko, " Hooliemahema Kahuwa me Wuimea, waiho wale ia LanimaOmao." 1 ka pau ana o na kanawni hoonohonoho i na hana i hanwiia i na kuhina o ko Hawaii pao oina, a mo ko hui iho i ke akoa imnu o ku Moi, ua puu ka pilikia o ke aupuni, aolo man hihia nui me na nupuni e, o hoopilikiiHion mui. A ku ao la ua kokuo lunaknnawai nni noi o Uo Aopvnū Hawaii, a lioi aku la ma koua aupuni, a ma na aina e a pnu nna e lielo ui kona rfiou knpuai. I kft noho paa nna o na kuhina ma na oi-> liana 'o ko nupnni lio poo kuhina haolo no, a mailoko oo o na kuhinii hnolo, hookahi kuhinft no lea laliui kupa o ka aina, o oia ke "kuliiua i h'linai nui ia o kn lnhni knpa knmanintt o ka oin.-», lio knnnko Ha-wnii oia I hanaula e ka wihino Hawnii. 0 Kooni An

K.iiU'i pnihaIa. Ho koiki oiu nu Kaon.u'ha, ko knikuiiinhine n Koliimaikui i Kepoookulnni i 01010i.., a o Knliokahmi ka maknwnhine o Knouiiuoha, nolnila, komo iloko o ka papa nlii o Hawuii, a o ka luiipu ona tne ka niuiino punnliole mnoli i.ka nianno o ku'Moi;' 0 kulii ike hawawa, i hooiiialuinhua ia mai e kola akninai wale iwnho, olaila, un kohu no. Kia kanu muu 01010. hoiko mnu i konn noho mna nna ma ka noho Kuhina Kalaiaina, pe//»■palapaln hoakaka na ke Kuhina Kalaiama \ heluheluia i k<i ahai'lelo }lawaii t imua o ka Moi Jlu(/a/c 1, 1 N-Hi H nu'lii ahuolelo n me ka poeikohoia, aloha oukon. I kn la 1 o I«ne o kola mnkahiki i hala ukii nei, nuike ka men kiokio !\!iriuma Kokanliiohi, ka mnkna in ia ka oihana o Vitoria Knniehauiulii ke Kuhiua Nui o ko Ilawaii pno aina, ka liooilinu hoi o Kaaluimann 11. I ka huna una a ko'lii ka Moi, i ka hana a ko kuniilkanawai i kau ai inaluna onn, i kona lokomaikni nui, kolio mai la oia ia'n i Kuliina \ui iio keia aiipuni, ana haawi mai ia'u 1 [iiilapalu hookohu oliko ino in i honkukaia ma ka leo o ke anpuni. E nmiino nuenei oa'lii o ka ahuolelo, ua kupono ole keia hioe, hou i kaum inaluna o'u, ku hiiipu me ku lumn kiauinn a'u i hHiia mun a'i. Ht hnna nui ku ke UinninH o Muui, n<>lnila, he pono i ka uhnolelo ke noonoo i kuia men, a e hana e like me ko-īakou mnnno, ua

l.u i ka pomnikiu oin mokupuni, g nie ke aupuni. N'o ku hnawi mua una oka Moi i ka oihana kaluinina ia hai i ka wa o nlu ana Uo'u inua, nnluilu, o ka oihana o ke Kuhina Nui wale no ka'u hana, a hiUi i ka mulama o Muiaki mamua aku nei. Ia munawa kau ke knonwni hoonuhonoho i mnu '.{iihin:. Alu ma Hawau nei, a hooili ia inai maluna o'u ka oihana Kuhina Kalainina aohe nae he kanawai ia manawa e mahele ai i na hana o na wnihona. I ka la e 4 o Maraki ka hoomokn ana i ka hona mamuli o ke kanawni hoonohonoho ,i na hana 1 huawiia i na kuhina. Ia la haawi mai na luna hoona i na kumu kuleana aina, a ua komoia hnawina i ko'u waihona ; aole olelo i hoolahaia noia oihnna a hiki i ka la e 4 o Aperila, ōlaila Unu Ua Haawina 2 a me ke 3. o ka-Mokuna 2 oia knnawai hookahi no, kakou i ke kuai rama. Aole i kau ka nni oia kanawai, a i ka la 20 o lune, nolaih, he hapa ko'u pili ana i na hana Kalaiaina i keia makahiki i liala akn nei. Aka, e hoike aku au ike ano oka waihona, elike me kamea liiki ia'u.

No ka hiki ole i ka manawa n ko knnawai i olelo ai no ka hoike o ka puuku paipalapala, nolaila, aole e hiki ia'u ke olelo nui aku i ke auo oko paipalapala oke aupuni. Ua hi/omakaukau nae k<\ honilona pai, elike me ke kanawai i olelo ai, a ua waihoia ia no i ka puuku, a ua kauia no i na pepa he nni loa. I keia makuhiki i h'al>. aku nei, ua mahuahua ke kuni ana mauka ī.oi, Na ko Knhina waiwai e hoakaka i ka nui o ka waiwai ona aina e i lawoia mai. Akn, oka mahu.aliua ana o ka poo lawe i ka pulnpala kuni, oia keknhi mou o maopopo ai ka malu mui kai aua o kn poo kuni, a mo kn puka ana o k<> lakou wuiwni. 0_ na pnlupalu knni liukna i hnnwiia no ko mnUuhiki i huln nku noi, he 18. O na paln|inln linai liilii, ho 30. Onn palnpalu i Inwo iu no na hnle hookipa, ho 24 Onn pnlnpnla holole, ho 9. I moa oUo ai na kuikahi, ua hanwiia muloko o ka pilikia i nn hnlo kuni kukna, e 9 palnpula Uuni nui i ka rnmn, i nn •holelo i pnlnpnla kuni ma Un omnle e5. A „a hnnwi hoi i e 7 piilnpuln knoi mmn ma Ue kinha. O keiu poo kuni nui i. ka rnmn, lie lnhui e wule no, aolo keknhi Uanakn Hnwnii. Ua mnnnoiu, aolo loihi ka mnnawa, o hnnlele Uu poe hanohnno u pan i lieln mea o poino ui na kanaka Hnwuii, n mo nn lnhui e, e hiuia una iUa hana ni:i koia pno nina. Un loaa i Ue aupuni ku waiwai no ke kuai ana i ka rama ke nn na ia ka helu, aka, ho men

ano mhhu wale no ia, no ka mea, o ka mnlu o k« Awo, ke ola in o na kanaka, ka pomaikai iloko o ku liniin, a ma na dul« okoa ke lilo Bku, a o na keneti wale no ke loaa moi. A he pono paha i ka poe nhnolelo, a me kn poe i kohoia o nn muknainana, ke imi bou i mea e hoihoi hou moi ni o Bcritnnia loua o Fnraui i kela koena o ke Kuokoa i lawo mua ia i ka manawa ioo e kekahi nlii manuwa, a hiki ole in kakou ke kau i knnawai kupnno i ka makemuko o knnaka, a mo kn pomnikai o ke aupuni, Elun no palapnln k«ai'kudßlß i hnawiia mn N Honolulu e liko me ka mnknhiki 1845. Hooknbi i hnnwiin no Lnhnina e like me ka olelo o ke knnawni. Ekolu palnpala nupnpa i pniin m» Hōnolulii, o ka olplo o ka Mskmnka n mn ka Poluneaio. O ka pepa mun, uo he,lulielu nuiia maniini, n mn na walii e ne keknhi, mn Amerikn Hnipuin, n me Europo. Ein kn homnhema. nole i pniin ka Poluneaia, mn kn 01010 mooli koknhi, n ma kn olelo Enplnni. E hooponoponoia nuanoi koia mi>a, mii koia liopei nku. I Uoia wa ke pni nei ka

ulole i kekalii olelo no ke aupuni ma ka olelo Hawaii,

l a nui n& hihia mo ko na aina e i Uh' , ;i, u lilo nui ka manao ona mea haua i na liana o ke aiipuni malaila, no ia mea, aolo nui ono mea hou i hana ia ma ka aina. Ua hauaia nne kukulii nuui mea, Uu hauaia ke alaimi hole inui Ilonolulua Koolau auiaikai loa, ka mea i oleloia i kela makahiki. I ka lal o lnne, 1845 ka iho mua ana oka lio, Mai ia tnanawn mai, ua hele mau ia e na lio ho mii wnh', u n ie na hoki, aua waiwai )oa ko Koolan ia hanu, no ka mea, i keia īnana hoki ka wiuwai o na konaka i auo mua mai ai ma ko lukou ai. Ua mahuloia kela hana e iio kanaku, E hoomaikai lion nno. Ua huna hou ia na alonui mai Honolulu a Puuoa, a me im alnnui tfkolu ma ke kula o Kiliuu, .. 1».• na holopapa pohnku. Ua hari»iu kt alanui a puni ka puali hikina o Maui. Ua panaia hoi ke alanui ma ka P>tl)iiiDHnarn!ion ma Lahaina. Ma Maui, ua bana hou ia o Halepiula a kokoke paa. E pono ke hana hou ih nu alanui u puni o.O,thu a me Maui, a me na mokupunieae, i hiki ui ka waiwai ke laweia aku No ka hoopii ana o kekahi mau mea no ka ninu e mai m, ka pono ole o na halepaahao ma Honolulu, i wahi e paa'i na haole, nolaila, kohoia nn mea ekolu o laUou iho, e hu.li a hoike iko ano, a mo ka mea e pono ai. Hookahi mea o lakou i kue i ka manao o na lua, a hnino wule no i ka halepaahao. Elua nn>B i like ka manno, a hnoholo i ka manao pono, a mahope ilio, hana hou ia kekahi hale a maikai, ma ke udo paa )oa, a hiki ole i ke ahi ka hoopau. Ina e hoohalahala-na haole ona aina e mni, i ko kakou halepanhao, he mea makemnke nui ia, e h*n.a ana lakou ma ke ano e pakele ai Ue komo ikiko, Ua kuu ke e hana i pa, i - wahi e hoopaa ai iuia holoholona he)e hewa, he nni ka manawa i hala ma ia hana, a ua hanaia i kanawai e hoailona pono na mea a pau i ko lakou mau holoholona e kolohe ana i oa mahinaai o lakou. Ua pilikia mnoli na kanuka no na holoholona kolohe. Ao'le i puu %o lakou pilikia a biki mai i keia wa. He nui wale ka olelo ana i keia wa o fea poe mahiai, me ka uonoi nui i na 'iii e hoomalu i Uo lakou mau aina i na holohholona ō hai, i ]r>aa ole ke kuloana iloko oko lakou aina. A hooko ponoia na kanawai hoo, he pono iki paha, a ole nae i malu loa.

He pono i ka ahaolelo ke iml hou ma ia meu, a e kau koke i kanawai no ke komo hewa. He mea pono paha ko keakea ponoi ka hanai ana i na bipi a me na lio, a lehnlehu 100, a e kokua i ka hanai nuku ana o kela kanukakeia knnaka, ma kona aina iho, e like me ka hiki pono ia ia ke malama, a e koi aku i na mea holoholona e hoopaa pono ia lakon maloko o na pa i ka po. Aoleihikiika inanawa a ke kanawai i olelo ai, e hoike mai na Kiaaina i kR lakou hnna, a.noln#ln aole e liiki ke olelo nui ia no na mea pili ia lakou. Ua lona nHe kekahi mau mea. Ua hoike in mni kn nui o na mpa i mnreia. .Aole pnhn i poiolei lon, u» UoUoke nne. Ma Hawnii 013, Maui n me Molokai 513, ma O.ihu 479, ma Ki.um 220, Hm 1831. Aole i hoikeU mai Uu nui o ka poe i oki i:t. keknlii mea i olelo ia mai ma ke Uau walii. ma Hiiwaii pnlia Ua. olelo nuiin, no Uit pilikia o na kanoka i ka pnlnpala innro, no ku hoonuho 010 ia o ka luna nana e hanwi i ka pnlnpuhi. Innno ke kanawai ka hewn, he pono Ue imi hou ia n» ka men, he make hewa ke kau ana i ke kaumnha mnluna o- ke knnn kn ma kei» niea. No Ua 'nnnau nme kn mako. Aole moololo i lona m« ke ann mnhualiua e hiki ai ko munuoiH e pnu paha keia hemahema i na Uannwai i laha »« noi. Ia kakou e iniii'imma ni i Uein poo, nole pono Ue poina ia kekahi poiro i loan pu in Unkou me la poino. Ua nele UeUnhi moku okohola i ke kannku 010, ina o loaa ole inanuei, «ole hiki ko holo iriui, holo no lakon ina kalii.e, a'-uu \e nui ia o na moku okohola ke kumu o ko Kakou kuai nui ana me ko na aina e. a no lukon niai ko kakou du.la. oka nui ona haole e noho liilii ana nin kela wahi kei'a wahi o keia pae niiiu, aole i liolu pololeiiu, ua unku nae ia i ko kukou poo e noho ann ma kn aina e. Ao!e palia o emi mai lakon i ka 1,000, ke pau lakou i kii. holuia. (AoUi-pau).