Ke Au Okoa, Volume V, Number 4, 13 Mei 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. HELU 115. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III. [ARTICLE]

Kōkua No ke kikokikona ma kēia Kolamu

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 115.

NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III.

" Nuni na lolmu kupiU_.\vi\i u ka maiin, Nani im lohuo lu lolma a ka iiuum, Nani na pua o kT\ x aom\ >Juni im uln luia paliKi ka hui, Nani na kiowai o KulaWi, Niini wai o iin ihm i ka pali, l'oku aku la i na pnli, Uio na lau o na wai i ka makaui, Nolio paku i kc kuoliiwi, E hoi ma Uiku i ka ukn, Ka lala i ka wai la kuua, Kuua 111 ai nuumn kolokele, Uookelea mai e ka la, 0 Mīīknukaokao o Makililioehoe, Ka lala i ka naauao la kuna, Hooiuiu ilio a ku kahauli." A pehea ka poe iini ikaika i ka nnauao i keia nianawa, na like pu ka poo naauoo nie ka poe naaupo i ao 010 ia, ua like pu me ka poe iwi paowa i ka lawnia, ua like pu ka loaa me ka poe naaupo, a piiu kn noho ana i ke kulunui, aia uia na hana koupaa i na kunuikaluki, olike me ka hana a ka poe hupo; a o ka poe i ao ia, a i hoonaauao ia ma ka olelo Beritauia, e aho iki lakou i ka unnhi uini i na wahi kaao Uuole, pela ke emi ana o ka inii ikaika i ka naanao. 0 ka poe i prtka iki o kalu' uaalioo, o ka poe i lioomauawanui o Uoopahinu m» kekahi oihana Uaiolelo, a o lako(i kai loaa ko oihaoa. 8 Eia hekaUi mea knulana, 0 ka poe Unna ma ua.kuaaina a pau, i Uana me ka ik;iika loa i ka hana i haoa ole ia mamna ma keia pae aina, a Ue Uana hou Uoi ia e waiwai ai ie aupuni, a me ka poe i mauao e ' huna ma ia'Uana, a he hona hou ia i ka maka o na kanaka, eia kona olelo, aole ia & Uele i na la koele o ke'lii nui, a me kona konohiki, aole Uoi i na haua e ae o ke anpuui, aole e auhuu ia i ke dala o ka inakii'iiki, e haawi aku ke 'lii uni i umi dala na kek. kouaka na keia kauaka imi hana hou nm kt:a. pae aina ke Uoomau ka UijLna ana, oia np ka ke'iii e hanwi aku ai na ka p©o~imi Uana hou ma ke aupuni s pau o Hawaii nei." 0 keia mau olelo maikai ma ke kauawai i kau ia e ka Moi no ke aupnni Uolookoa o Hal waii nei, ua Uoopau ia e na aUaolelo maUope inai nei oia na' aUaolelo i huipuia e knu kanawai me ua luuamakaaiuana, aka, i ka wa o ke'lii wale no ka mea mana ma ke kau ana i na o ke aupuni; a nana no i UHawi lokomaikai i ke kumukauawai no ke aupuni Hawaii. Ua ike ia ma kana kuinukanawai a me na kanawai ana i kau ai no kona anpuni, a malaila i moopopo ai ka nui o kona aloUa, a me ka pilia i ka lokomaikai o kona nianao aloha alii. Ua nui ka waiwai iloko o keia kanawai, a ua Uohona ka aooooo o ke 'lii, me ka manao Ue Uiki koke ke ala mai ua makaainana a mo kekahi poe i Uoonaauao ia, o Unpai koko i kekahi mau hana akamai a naauuo e knkulu 'koke ma kela wahi ma keia wnhi o ke aupuni holookoa, a lie mau hano ano naauao in e wniwai ai na makaainaua, a c waiwai ai hoi ke aupnni. Un nui ka, waiwai, uole nue i kupono i ka _wa ilihune o na makaainana, a ua ililuine pu kc aupuni, aole ke anpnni i malaiua i waiUona waiwai paa, uu lilo wale ka waiwai i mea haawi wale na na'lii i ka wa mamua. 0 KameUameUa I ke alii nana i Uoohui i na mokypnni a pau i aupuni Uookalii; a Ue alii naauao maoli no i ka nana aku i kana mau hana a pau. Ein kana mau hanu i maopopo i ka laluii Uolookoa, a me na Uaole o na nnpuni e i noUo mai maanei i ke Jiupuni Hawaii, a ine nsv maliUini o na qina e. He alii makemake o KameUameUa i na Uana kameaina o kaaina, ua mahele oia i kela poe i keia poe, ua kuawiile ka poe luaUiai; ua kaawale ka poe la- , waia, na kaawale'ka poe kalai waaf*lnrtni papa, kalai Uoe, kalai ipn laau, a pela kela ano kalai laan ano kalai laau,. a ua kaawnle ka poe kuku a me ka poe kapala, ā' me ka .poe a pau e pili ,ana i ke ano o keia oiUanui un kaawale. ka poe hanhi puaa, hanai ilio, lianai nioa, ua.kaawale ka poe Uoe wna me ka poe kamaikahulipu a mo ka poe a' pau e ■pili ana ia may Uana, a me ke ki!o hoku. Ua kaaw.ale ka.pōe inii i ku pono o ke iiuponi, ka poe kalo.iai.nn, ka kakaolelo, ka poe pupa hulihonua, kiihikuhi puuono, kilokilo lani, ka pnpa kahunapulo o Paao a mo ka "Popa.,kahunn o Naliulii, u ua kaawale ka papa kaUuim lapaau a Lonopuha, a o ka poe -kliula me ke kaawnle.o ka .p.m. kuialna m« ke o ka poe■ lōnoi\)'u]cajho me ke kAawalo; g ka poe knnuUau alii, mn ko kaawalo, k me kela mea koia mea a Kumehameha I i'lmokaawale) «i i ka kola inea, a mo , kein tt»ea i iUo ipa ku lakou, num tJn iioii aku o Kamehnmelia i ka pOe akanmi o

ko knnnina, u nu uln imu i pop kiimmio i keln iikainiii ii i koiu uk.nnni, ti lilo kn liikon uknmni i niiin limn lawt>l;i\v<> no ko Kium>liivniolui i\n])iiiii; ii lolu' o K iuii<*luuw>hn, lu l kftuukn nkiunui ki> koln ulii koii» nlii, o ko kii koko i\k\i ls\ īio iu o Knmoliiunohu, a lilo in knuak» nkaiiuii iu KaiiH'luiineii, » Imnwi > ka nina. oka uku uui .a. KnmeUaiweha. ol wi ai i keia poo ii pnn ioa; o ka ainu, ho ahnpnaa okoa, h<> nuui iliaina ai k.ipono. () k» hoopunaholo o Kaniehamolia i kn ni i ka ia i ko kapa i ka malo i ka pnn i kola inoa a i keia nu>a, ao ka lioolako aku i un lnko. 0 kn poi> I,Tīv;h» i)a hooliiko nki) o K :imrhn. inohn, i ka waa nni i kn wnn iki i k>. nponn nui, i ka npoiia iki i kola inoa i koia inoa o lako ai, a pola ka poo kalai wnn, mi hoolnko, aku o K:uin>hameha, a niaknnkan nn> ka lako i na mon paahana o niakankan ai ka poe kulai wan, pola kola poo pnnhnna koin poo pnahana, na lako i nn tnea ; inlnuia i ke nlii. Pola kolu oilmna iko, koia oihiuia nkiwnni a pnn loa aia n<> ia Knniphnmoha. Aole o na akiiinni kahiko wale no o ka ainn ka Knmehiinioha i pnulelo ai, o na pono hou no keknhi. Ike an o Kamehaini'ha I, im nni ka poe i ao i ke kamann inokn; o Waipa ka men kaulnnn, ua nni lon na raoku i kapili ia e ko kanaka maoli i ko au o Kumehnmeha, aole ao i« e ka haole, tia hann ia na mokn ma ke akamai a me ka ooonoo o ke kanaka Hawaii, tue ke ao ole i ke kula, nie ke ao 010 ia e kokahi hnole, (Peln mai o \Vivipn i make ika A. D. 183'2V He ulu moku okoa ka Wnipa i kapili i ka hel atia i b:i ninnkani, n lie ulnmoku okoa i ke au o Kanieliamehii 11. A he-iuoku wiliwili ko Waipa i holo niai ai i ka Pelelen nei i ko au 0 Kamohameha L Nuni ke aknmni o ke kiinaka Ilawaii ,i ao ole ia. Eia kekalii mea i hiki ai iu Wnipa he kanaka alii o Waipa, ua lako i lu-kulii mao mea, a ua kokua mai hoi <> Kiimehanieha i kekahi nwn niea, ua hihiu loa ka lako. Eia keknhi hnna hou i huna ia 1 ke au o Kamehameha 1. 0 ka iuiinra, he aniara kui huo iio o Wuipa, tapili no i ka moku, kui no i ka hao, kui no i ka pu kahiko inoino n me na ano hab inoino a pin, »a kui ia ke koj kila, ke koi opnnpu, !:e koi lipi, ke koi kuhi)a, ke koi holi), ka 00, a me kelu mea hao keia mep. hao, koe ke apuapu,«i me ua hao uuo no ka luko ole mn Hawaii nei. 0 ka amam ka hana nui i Inha i na kanukn Hnwaii, mai H.iwnii a Kauai, ua akamai'loa i ke kui ana 1 ka pu, aole-he paudn inn kapuahi, ua liikiwawe loa ke kani ana.

Ua kokua na'lii i kela poe imi mea hana hou ma ka aina, uole ;t lakou mau kumu baole, ma ke ukamai Hawuii no ka imi anu, ua ike ia no lakou i ke au o Kamehameha 1, KnmeUiimelia 11, a nie ke au o KamehumeUa 111. I bu wa i huli ai ke aupuni i ke ao paliipala, na puu kelu poe i kn nalowale, he poe naaupo kela aia ka poe e oi loa ai ka ike ma na kulauui. Eia ke kumu i pnka ole ai ka hsna i nu kunaka Huwaii, ua nui ka nuauao i keia wn, ua komo i ke knlanui. Ua ao ia i na men ike liolionu o ke akamai a me ka uoonoo a me ka naauao, ua ao ia i ka holomeku, na ike i nh loina a pau oia mea, ua ike i ka imi ana o ka latitu a me ka lonitu ma na ohenann, ma ka ln, ma ka wni elala, mn ka mahiua ma na Uoku o ka Inni, ma kn wali, a mu na kuUu imi dogero, (> ma na hipnu hoolei kaula, a ma na hoailona e ue e lonn ai ka ilin o ku moku i mnkemake ia kalii o ka ainu, 'e Uiki aku ni, aia muloko o ka bnko huihni iielu latitu u lonitu. Ua ao in'ma kela men nkamai, a me kein mea akamai e kaulana ai ke aupuni Hnwaii a e puka ai ka naauao io a me ka waiwoi' io o ko aupuni. Aka, i ka puka ana iwnho o ke kulumii a mo i a kula iuii aknmai e ao Heahu ka hnna ? 0 kokuhi Uapii i ke knmuao kula, a o kekuUi Unpa i ke kahunapule, a o kekuhi poe i ka imi waiwai i na liaua i knpouo i ku poo i ao ole ia ma na kulunui. 0 kekahi poe ma na oihana o ke aupuni 0 ka hapanui o ka poe i ao in, ua noho wale, ua kupu mni ka huupu, a me ka hulialia e hopu a Uoopukaku ao i ke akamai a me ka uanuao io ana i ao oi, akn, ua keakea mai ka iliUune, a nolaila, aole e hiki i ka hana nui a kooa naau i noonoo ai e haua. 0 knlepa palia ma na moknpuni o ka moana, ,o ka ea, o ka hulu lei, o ko. aila niu, o Da pupu kupee o na pupu maikui o kola uno o kpi& auo, a me na waiwui o.kela ano o koia ano ,o na moknpuni o ka moana, me ka Uauhaa o ke kuiiiuknai. 0 ka hana ana o ke kunnko' Huwuii, tne k«t liolo knlepa ana, me ke knpona kii'naka Iluwaii una ma na moknpnni o ka mounn, a inu lapana n me Kinn, u mn Paniolo a inu Keamolewa, a ma Kaliponi; aole anei.keia he men. e aopuni Hawaii, ii me • k'a lālihi 'l I'ela uo kelo hnila keia, hnna i ; mimao io o ka poo i ao io, uole kokuu o liiki ni ke Uupni. A o ka hnnn no iu a liiki i ko lukou hoi ann i ka lua kupnpuu._,.... 0 ka lakon wahi hnnn, na hoi Ui'm nku i kn liunn a nu kiipuiiu,kuhiko trHiiwuii nei i ku ,uohu tritū iw, o k» uiuliiui a nio ka luwaia, o

kn ninunnnwu i oln ka wiiluiio n mt> m koiki n mo kuohmin, e peu uuit i ko opn wi>uw<>n; o nii iuihau o kt> niipum kn hukn O ka ike

o ko ukiimni o kn nnnuno n nit> na nt>i>ni>t> iniukai t> lelo kohui tfi\a 111» nu kuknna o ka l.v, ama n« lihiliUipoa o nu lioknpnn, a p»ai ae lu ka noouoo aua uia mv alaliui u u;v

hokviwc'lt)\veli) u Uiki aku i ku punopoo o na lani knnkna okolu, n hnule pu iho la ka nonuoo u nie ke ukumni 0 k<> uo niiu i lulo lilo i ku iho kaa o kn lionna, a piliwnle i k<> nla n ku hanehniu; ulnulu ako kuiikiiu. Heaha ka waiwai e lona i k<'iu Inhui, a i lona ke aknuini a nui, nnheu ke knkninpo);) ? 0 k;i mnhiai niu'i ? 0 kn loio anei ? oke kukauole--1 o anei ? oke kalepu niu'i ?/ Okn mannnnwa aiiei ? oka Inwaia nni'i ? 0 ke kahunnpnU' anei l Ao; lie mau hiuia maikni keia uit knpoiio i ke ki.nnka e ao ia, u un lona i k<' kunuku i ao ole iu, ua luwelawe ke kunukii i ao iu ma keiu niau huna, a ke luwelawe pu i)fi iio ka poe i ao ole ia ma keia mau alauni, uu loau inai na pono ulia ma keia mau liana elike me ke sno ninu oin mnu pono kino uua ano e ae ka loli urin o kn lalini ma kekuhi mau men, elike nm ke nnn o ke kino o

ke uno o na pono kino kuwnho, a tue na ao-

1 kekahi wtt, panee imna uu mau pono hou la, a i kekahi wn ua pnuee hou i hope, u pela ka puiieenee unn imun, a i hope. O ke knmu o keiu hele pupu, o ka mau o ka ilihune o kn lahui.

Uu olelo. ia i ka wa knhiko o na anpuni o Eniopa, ua ilihnne kn lahui, aku, kokua ke aupuni i ke kanuku, nauuuo a ina.ik.-ii ku noonoo, a lie Uiuia nn; kana i munao ni, n lie ha na e pom iikai ui ke uupuni, a e pono nt ku lulini, aluila, o ke koknu koke no ia o ke unpuni i u'a kunnka la. Pela o Kolona Kolu mehiai UikKai ia ia ka hoolako i kona makniikuu i ku imi mna una a loaa nu ninn mnn o Amorik;), no Kenoa i;t knnnka, na nu'lii o Sepaniu me Pottigaltv i kokua. Pela no ke uupuni o Berit.i,nia me DeiiemakH n nle n» anpuni o Enr.ipn a pau, he kokun i ko U.kon poe kunuka e imi nna i ,nu liniiu Uou u kaulnna ai ko lakou muu anpnni,

1 keiu wii, na pii kelnkela ka nnauno, n im pii pu ku waiwni a me ka ikaika o na anpnni o Eunipa. 0 kekuhi mau anpnni o Ei>r.> pa, ke kokna nei no i ka pt e mnUiai, i kn poe lini ikalepa, u me kelu poe me keia poe Imi, na knpono i ku pomaikai o ke nupulii » me ka lahui, ulaiU, kokuu ikuikn ke nhpnni. Pela ke nupnui maknainaiiu o Ainin'ika'' Huipuiu, ua mukau ka lnhui Huwuii i ke kokim wale o ke anpnni o Amen'ka Uuipuiu i kn luina moknahi o Knleponi i niea e Uoom"n ui i ka huuu a k<> lukon lahui, u pela no kel.i liuna nui a iiie kein linna nui i hupui ia, « mukun palia ka ahuhui naiiu ii'hupai kela hu na nui/no ke puho puha, a no ka hiki ole puha no ku uuku o kuUi knuuipaa o ka waiwm <• hauu'i, u ua ike in ka li. pe o kelu he hana e pomnikui ai ka lnhui, a e kanlaua ai ke aupnui, alailu o ke kokua wale no ia o fee anpuni.

Ua ike kakon i ko kakon aupnni Hawaii, i ke au o na Moi alii 1 oonp kumukanawai ole ai o ke aupuni, ua nui ka hemahema o ke aupniii, aole wuihona dala, a ua like pu ka ilihune o ke aupnni me ka ilihnne o ka laliui kanaka, a i ka lilo ana o ke aupuoi i anpuni kiimukanawai, a kau ia r>a auhau, mai. Im ■ōuku a liiki i ka pii loa ana o na loaa iluuu <;like ka nul o oa aoliau me na kanawai, a pola ka nui o ria loaa maloko o ka wailiona o kn ūupuni, Ua lileo ka waihona dala o lto aupuni me na J<iowui mupuna o hnai muu aiui i konamuu wai ma na kahawai, ,a nie na uuwai, a o na knaua raua, a me nu kuaua Impe, ua ninini aku oia i kona muu kulu wai ma na iilulnnn uliuli, oliko me ka makomake o ka na e haliai ana ma na ainn uliuli, a hoowahawaha i na aina panoa, a he na mnKliini ka ua nana o hoopulu. Pola puha i liolo pnpu ai ka lahui me kn okupeknpee kailniiknlalo ai ha knpnai, loluhaa knpeainnhyrialia, pela iho IS ka moo malie.o ko noonoo iloko o ka poe i ao ia i ke nkamai a hiki i, ka luu knpnpau. 1 9 0 ke kuleana o ke'lii Moi, o ke knleaua 0 na'lii, a me ke kulenna o na mukaainHiia 1 ka wa koinukunawai'ole, ua hnikan. wale ka noho ana, liookahi wale no mea koleuna paa nriu ka aina,-iO ke'lii Moi nona ke anpuni ii pau. oke knleana o na'lii a mo na ma kaainana, ho mau kuleana lewa ma ka aina, Akn, i ka. nooiioo maoli aua o ke knnaku akamai, o na makaainana niuoli ka poe nona ka ajiin, a he kulenna pan ko na niiikaainiina. 0 ko knleanao ka Moi a ine na'lii he *kuloana lewa ko lukon. Penei ke koleniia paa o na mnkaainana. 0 na hnoiliuu kupapali ii ine nu aniihuua, u unka Inuhnna kupapau o nn kupuna, uu kaliik>> loa niai ka wa i ike ole ia o ke ao o na'lii; na hooili ia mai na knpui'ia kahiko mai a liiki i ka lakoii poe nioiiio'nio ke.kann 010 ia o_ kekiihi malihini īna ia. hooilina, aia a aoii» c lui poe niamo oia hooilina, inti i inako .i Ilawiiii li i'Kiiiini. « hoihoi ia i kona hooilinn pna, pola ko Mmii, ko Moloka'. ko Oiilni.'Ua poni na mokuponi o keia pae aina i> kein mea, lii> hooilina paa, o na hooilina kupiipiiu a'ho nimi hoopaa loa, hu'ihia ke an ii na Moi a me na'lii, pnu wnlc> ke an o, na konohiki, nka,'ua mao loa leo koLeohiina, ko keia ohii;na ina ko liiiuni aiua hanau ponni ilio. ; '(■/lolt i pau .)