Ke Au Okoa, Volume IV, Number 50, 1 ʻApelila 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. HELU 110. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III. [ARTICLE]

Kōkua No ke kikokikona ma kēia Kolamu

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 110.

NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III.

A me ke aupuni o Parani e lilo ke aupuni Hawaii, i aupuni hoaaloha oo laua, a e ike ma: laua ia ia elike me ka ike ana i kekahi aupuni e ae, a e kaokoa ana ma kona, a makaukau hoi ma kana mau hana kuloko me ka makaukau ma na hana aupuni. Pela laua e ike mai ai i ke aupuni Hawaii, aole kekahi o laua e Jawe waie i ke aupuni Hawaii i Panalaau no kekahi o lana, aole no hoi kekahi o

laua e lawe wale pela, aka, e ike mai laua i ke aupuni Hawaii, he aupuni kuokoa. No KE KŪKA ANA O Na'lll E IKE IA MAI KE acpūni Hawaii, he aūponi kuokoa. I ka wa i alaa ae ai ka hoopuoahele ia o kekahi poe haole Beritania a me kekahi poe no Aaierika e noho ana ma ke aupuūi Hawaii a ioii ae la ka manao o na'iii ma ka pono a na misionari Puritano Amerika, a o ke komo pu ana mai ma ka lawelawe pu ana i na oihana pili ike aupuni, ame be kau ana i na kanawai o ke aupuni Hawaii no ka lahui holookoa, nolaila, ua make akoa eleele ioa lakoa i ka. hahu a me ke paonioni, a manao ibo la e lanakila ma ka imihala e hoopilikia pu i ke aupuni, nolaila, aa kukaheleke mau ke Kanikela Beritania, a ua hoopii pinepine ia ke aupuni Hawaii, e ua Kanikela nei īmua o na'lii manuwa o Beritania a ua hoopilikia ia. na'lii me ke aupuni Hawaii. Oka aina ih a awi wale ia e na'iii i na haole Beritania ma ke aoo noho ana hoaaina, a no na'lii no ka aina, ua lawe ia kela tnau hihia e ke Kanikela imiia o na'lii manawa, a na hooko ia aku la e lilo loa"ka aioa i ka haole, a pela kekah» mau hihia i haopilikia ia mai maluna o ke aupuni ame na'lii. Oia ke kumu o na'lii i manao ai e kūkakuka a hoopii aku i na aupuni mana oikelakela o ka honua, a e ae mai me ka ike mai ike aupuni o Hawaii he aujmnf kiroivoa. • • - Aka, he moeiihane wale aianao i kukaknka iae4ia'lii, aole kumuhinu e ike ai i k a pono a me ka bewa ke lawe aku ka lohe ina aupuni nui oka honua. Ua poina paha na'lii, aua hoopoina i ka lokomaikai kupaianaha i haawi mni ai.i koua aloha oiaio. Owai ia ? O King George 11. Oia ka Moi o ke aupuni Beritania, a nana no i hana hoohiluhilu mai i na kupapau o na Moi o ke aupuni o Hawaii, a hoihoi ia mai la maluna o kekahi manuwa kaua o Beritania, a o kekahi alii ka mea nana i hoihoi mai o Lo Bairana. Ua ku no ia hana i ke aloha oiaio, ua • haawi mai no o King William II me ka Moiwahine o Aderaite i ke aloha haahaa olnolu i ka Moi Kamehameha 111. Oa haawi mai no ke'lii wahine Victoria i ke aloha ma ka Palapala i ka Moi Kamehameha 111 i kona noho ana ma ka noho'na Moi o ke aupuni nūi o Beritania. Ua maopopo he kumuhiuu 'aloha paa ole ko na'lii Moi o ke aupunio Beritania ia Kamehameha I a me kana mau moopuna a me na maoao a pau o Kamehameha I. Iloko oia mau makahiki, aia oa ale kuwaho ke popoi la i ke aupuni Hawaii, a o na'lii me na makaainana, ua leomo mai ka JhulubuInii no ka ulia mau ia e ka kuakea, a ua kuonou na hookele o hope.

Ina malamama mua okaA. D. 1841. Ua hiki ae kekahi Beritania e halawai pu me ka Moi a me na 'Xiii ma Lahaioa; he kanaka koikoi me ka hauohano, a he Luna nui no kekahi hui waiwai ma Keomolewa, a ua noho iki laua me kaoa keiki ma Honolulu me ko laua moku hui waiwai, a ua ike i ka hana okupe wale a na kanaka o kona aupuni hanohano Beritania iwaena o ka Lahui waipehe o a o kela mau lahui, he akamai i ka luaapana, a o ka imi a hookupe i ke aupuni, ke ike ua poe lahui nei i ka moliaola ole, ao ka alualu o ke kaula ka, piaao, a o ka neinei o kahi kakaiapola, alail'a, ua olioli nui lakou i kalakou mau olelo kamapuka, ua huhu loa ke aupuni Beritania me ke aupuni o Farani. Pela ka lakou mau olelo e kamapuka ai, pa iho i ka manao o na'lii eloelo, e kuhi ana he oiaio. O kela mau olelo, he mau olelo hookaumaha wale a me ka hoopilikia me ka ae ole mai o ke aupuoi o Beritania ame Farani. E nana kakou i ka olelo a ka Earl Lord Aberdeen i palapala ae ai ia H. S. Fort ke Kuhina Noho o Bentania ma Amerika Huipuia. O kela lawe wale ana i ko Hawaii pae aina, he hana i kauoha ole ia e ke aupuni o ko'lii wahine hanohano. I ka ike ana o ua kanaka Beritania nei i ka hanu lauaua a kona lahui, kupu mai la ke aloha oiaio i ka Moi i na'lii i na ame ke aupuni Hawaii. O ke aloha oiaio maoli; aole i komo kahi apana onihinihi i ka waha, ai la hoi paha a kuu ka nae, a paa ka houpo lewulewo, alaila, hewa ae ka waha, aku, o ke aluha oiaio, ua komo iloko o Aweaweikialoha.

O ka inoa o keia kanaka Beritania, o Sir George Simpson. Aia ma Lahaina i Maui ka Moi me na'lii, a e makaukau ana i ka ahaolelo kau kanawai no ke 'aupuni Hawaii. Ua fc«lawai o Sir Geo-ge Simpson me ka Moi Kamehameha 111, a haawi aku la i na olelo ao kupono i ka Moi elike me na olelo ao a V*nekouwa ia Eamehameha I, a pela na oleloao a Sir GeorgefSimpson ia Kamehameha 111. Eia ke kumu oiaio e pau ai ke kamaaua o na haole e noho nei maioko o kou aupuni, a me ka.imihala anu ia oe me kou poe alii a me kou lahui, e ae mai oe ia'u e hoi au a Beritama, e nonoi aku i ke'lii wahine hanohano a me kona aha kuhina alii, e ike mai ia oe ame kou noho Moi ana. He aupnni Kuokoa. Oka nui ona hihia i hanaia ena kanaka Beritania ma kou aupuni Aole no i lohe ke'lii wahme i ka hana hookaumaha a kona poe kanako ma kon aupuni, a na nui na oleloao a Sir George Sīmpson i ka Moi Kamehamehn 111, elike me ka hoaaloha oiaio, me ka olelo m*i e hoi mua aui Berit<inia, a hiki au ilaila, alaila, e hoouna ae oe ia William Eikeke a o maua pu na mea hooikaika i ke aupuni o Beritania e ike mai i ka pae aiūa Hawaii, " he aupuni kuolioa" no ka ikaka o ka Sir George Simpson mau olelo paipai, a me na oluolu me ke aloha i na'lii. Ua hilinai ka Moi Kamehameha 111 a me na'lii ia Sir George Simpson, a ua koho aku la i alele no ke aupuni Hawaii, e kuka pu me ke aupuni o ke'lii wahine no ke kuokoa o ke aupuni Hawaii. Ua waiho aku la ka Moi i na palapala hoopii ma ke lima o Sir George Simpson no na pilikia a ine oa hihia o ke anpuni Hawaii a na kanaka o ke'iii wahine i hoohihia'Wale mai. Kokua no hoi keia kanaka Beritania la ea ! A hala aku la « Sir George Simpson mai Lahaina aku, ua piha iho la ka manao o na 'lii i ka uluku e imi i ka pomaikai kuok(A, a e ike ka pae aina Hawaii. He aupuni kuokoa. Ua hoomakaukau iho la o Rev. William Rikeke i kana man pono e ike ia mai a"i ke aupuni Hawaii, he aoponi makaukau, e biki ia ia ke malama ia ia iho, & e hookomo aku&i i na augnni mana o ka honua, ua naauao io ke aupuni Hawaii, a ua naauao ka lahui, a 3a ike i ka Palapala, a he lahui Karistiano -ka Hawaii. Ua piha o.Mr. Rikek«i j ka n«4noo a melta ha"na, ala-* ila, imi ibo la oia j Juui>iiJiinir « ike ia ai ke aupuni Hawaii, he lahui naauao.

Hoomakaukau iho la i na kumu ihoonaauao ia ai keia lahui, mai ke kumu alakai o ka Piapa a hiki i na buke, a me ka Baibala, hoiiiili mai la ia i na kanawai i kau ia no ka hoomalu ana i ka lahui Hawaii hesl mokuna aoi aku a hoomakaukau mai la oia i kela mea i keia mea i makaukau ai na kumuhinu e hapaimemeua ai i ka holo mua o ks lahui Hawaii i ke akamai a me ka naauao, a be kumaka kekahi i ka ike poooi ka pu ke kanbka o ka lahvi Hawaii me Mr Rikeke, a rae ka hoao ana-i keia mea he ikeja jie akamai, owai ka mea hoohalahala i keia mea he naauao i ka lahui kanaka Hawaii, he okupekee iho na ka naau ka ike ole o ka lahoi Hawaii. Ina malama hope paha o ka A. D. 1842, ua kau aku la o Rev. W. Kikeke a me Hon. T. Haalilio na elele hanohano kiekie a ka Moi Eamehameha 111, e imi ana i ka ike ia mai o ka pae aina Hawaii, be aupuni kuokoa aia laua ma Lahaina i holo aku ei ma ka le_ wa llpolipo o ka moana, ma ko laua wahi waa moku uuku loa, i kupono ole i ka holo ana i na ele kawahawaha o ka moana Pakipika, e pupuu āna ko laua mau iwi no ka uuku kupono ole, aka, ua hoomanawāiiui i ka pono kuokoa a kakou a lakou e uaua mai la, lulu kohekohe hohola ka moena, kau ka pakakeha ka hanohano, lele kahili ma ka puka holo ka uhai kapaeleele, holo pee iki ma ke kuono, kuu ka luhi, kau ai kanana aka moe. Aka, ua hoomanawanui laua i ke anu a me ka make i ka moana, ua kokua ia mai laua e ka mea nona ka mana pau ole, ua pae laua ma na kapakai o ke aupuni o Mesiko.

Ua hala na pilihin ma ka uioana, aianapopilikia i koe imua o laua, be aupuni powa o Meaiko, a he waonahele me na waoakua, he mau muliwai hoh<yiu, me na pali aknku loloa a poopoo ilalo, he mau bea me na holoholona hihiu hae. Eia ke kauwahi o ka Haalilio palapala ia G. P. Judd. Aka o ka lahi o oa kioo ka i loaa ia maua? no ka loihi o ke alenui. 'Ua nui ka wela o ka la, a me ke enu, ua pulu i ka ua a me ka hau, ua komo iloko o na mauna a me na kahawai, iloko hoi o na wuonahele loa o Meriko nei, ua au hoi i ka wai o na muliwai e waiho ana ma ke alo o na kuahiwi i ka la a me ka po, i ke anu a me ka wela, ua hoomanawanui hoi i ka pololi, ua kau hoi i ke kua o na miulu a po kn la. Ma Weletabu i Mesiko keia palapala ana mai a Haalilio. Ua nui ke aloho o keia palapala a Haalilio i hele ai e imi i ka ae ia mai o ka pae aina Hwwaii e kuokoa. Ia kakou ka manalo, ia laua ka awaawa, ia kakou pekue, ia laua ko anuanu, ia kokou ke kalelemuku, ia lana ku pau. Alohn luua na mra nana i imi ke kuokoa, o na wahi wahine ole iho me

na keiki a laua, oki 100. 0 keia hele mehameha ana oMr Rikeke laua o Haalilio. Ua hele laua me'ka l»he ole ia e ka poe a ua keni!ki ko laua hele ana, o ioaa ke keakea ia e ka poe enemi, aole laua i bolo ma Panama. he alanni ia e halawai pu aī.me na enemi powa a naau ino; a ua hele mehameha Jaua ma na kuahiwi a hiki i ke capitala nui o Mesiko, aua kiai ia laua e na koa me ka hele pu ana ma na mauna. Mai Mesiko aku laua, ua kau ma ka mokuahi a hiki ma Wasinetona ke caf ;tala o na'lii Peresidena oke aupuni hu i o Amerika. Ua ae no ke aupuni o Amerika i ke kuokoa o ke aupuni Hawaii i ka la 19 o ka malama o Dekemaba, i 0. 1842, aole i hoopaa ia ka hooholo loa, aia a lobe ia ka manao o na aupuni lanakila o Europa, aohe no e kanalua ana ke aupuni o Amerika i ke kuokoa*cna o ke aupuni 0 Hawaii, heaupuni makuahine ke aupuni o Amerika no ka aina o Hawaii. 0 Amerika Ke aupuni nana i alakoi mua i na kumu mua oka noho k&okoa ana o ke aupnni Hawaii. .10 Amerikake aupuni nana i hoomaamaama a i alakai mua i ka lahui Hawaii i ka launa ana ma ke kalepa, a me ka imi waiwai ana roe na'lii ame ke alakai ana i kekahi poe o ka lahui Hawaii i ka naauao ma Amerika Huipuia. 2 O Amerika ke anpuni nana i alakai mua 1 ka lahui Hawaii i ke ao palapala, i ke ao i ka naauao, ame ka hoohuli ana ma ka hoomana Akua Karistiano, he mau kumu alakai maa ia noka hooniakaukau ana i ke kuokoa.

3. O Amerika ke aupuni nana i alakai mua aku i ke aupuni Hawaii e hana mua i mau kuikahi a e hoopaa mua i na manao paa a me ka noho aloha pu ana iwaena o na lahui elua.

Ua maopopo aole e kanalaa ke aupuni o Aoierika i ka ae ana i ke kuokoa o ka pae aina Hawaii. Aia ma ka palopala a Webster ke Kakauolelo nui oko na aina e o Amerika Huipuia. »'.

Ua holo loa o W. Eikeke a me Haalilio i Beritania, a ka lana hana me ke aupuūi o ke'lii a me na kuhina o ke aupuni Beritaaia nuf, ana kokua mai o Sir G. Simpson ia «aua, a ua loihi ka hanā malaila, me ke kan!fvtua o na kuh'na i ke kuo- " ~koā~, ua kiiia o ffir tx. simpsōci ninānfn«u ie en» b e kupone : ke aupuni o Beritania ke ae jjkn ike aupunī o Hawuii e kuokoa. Ua hoi&e aku o Sir George Simp--Bun ioa kuniu kupono y & tne dj6& & psu i 4fce makaai ma ktf pae aioa Hawaii. He mau kulanui, he mku kula liilii, he inau hale pnle Karistiano, he mau «haolelo kau kanawai, he aupuni makaukau loa ke aupuni Hawaii i ke kuonoa, pela na olelo a Sir George Simpson ua lilo kana mau olelo i hoike, ua kanalua ia na olelo a Mr RikeKe, e hooloiele mai ai na kuliina o Beritania. He hooloiele hooakamai paha, he hooloiele anolua paha. Aohe i akaka ka ae a me ka ole,' ua waiho ia nae na palapala hoopii a me na palapalaa ka Moi i ke kuhina o ko na aina e, i ka Earl Lord Aberdeen, a*Sir George Simpson ka mea hooponopono me na kuhina o ke'lii wahine o Beritania nui. Ua holo loa o Mr Rikeke me Haalilio i ke aupuni o Farani (kaele no hoi ua momoe ana imua ia e Haalilio ma, i imi ia hoi paha ka pono o na haku a waiho i Kaea na iwi o Kamahele) olelo mai o Mr Rikeke, he aupuni oluolu o Farani, aohe kuhikuhi kalaikii, ua &e koke ke aupuni o Farani i ke kuokoa o ka pae aina Hawaii. Ua waiho ia a huipu na Luna nui o na aupani elua ma Ladana, a ia manawa e hoopaa ai a hooholo na anpuni elua no ke kuokoa o ke aupuni Hawaii» Mr. Hikeke ma ma Furani oka lua oka hiki hou ana i Farani. Palapala mai la ke kuhina nui o Farani o Mr Guzot i ka la 4 o lanuah i ka A. D. 1844. Ua haawi na'lii o oa aupuni mana elua ma ka oleio akaka loa i ke kuokoa o ke aupuni Hawaii ma Ladana i ka la 28 o Novemaba i ka A. D. 1843.. Ua maopopo ina luna nana i imi ka ae ia mai. "He aupuni kuokoa ke aupuni Hawaii." Ua olioli na mnhiai mua, ua niho puaa na huli weo mua a-kau. Ua hooikaika hou na Luna imi kuokoa o ke aupuni Hawaii. K hooponopono bou ina hihia iwaena o ke aupuni Hawaii a mfe ke aupuni o Farani no na kuikahi a Kapena Lapalela. Ua ae noke aupuni o Farani, aole nae»ia wa, e hooponopono hou ia mahope, aole i loaa na palapala a ke Kanikela Mr Dudoit (Kuakuwa) no ia mau hihia.

Ua moe loa aku no ua mau luna nei a kakou i kuakeau, elike me ka olioli mau, he Hawaii imi loa; eia ua imi e Hawaii la, ke imi ia la ko kuokoa la, i ka hiki ana o Mr Rikeke ma i ke aupuni o Beleg>uma, oia ke aupuni taa ku aoao akau o Farani, ua pulnpala koke aku ko kakou mau luna i ke kuh-na o ko na aini/e oia aupuni o Mr Gobcle, a he mau la ho 12 mahope o ka laua palapala mua ua loaa mai ia laua ka palupala a Mr Gobele ke kuhina o nu oiaa e. e olelo mai ana, ua ae ke aupuni o Belegiuma i ke kuokoa o ke aupuni o Hawuii U»t holo ka ae i ke uupuoi Hawuii i ke kuokou, iwuena o koia mau

jau®ini nui mana o kahonua, o Amerika Hu- | ipu|a, o Beritania nui, o Farani a me ke auputi o Belegioma. Aole i pau.