Ke Au Okoa, Volume IV, Number 48, 18 March 1869 — KA MOOLELO HAWAII. NA S. M. KAMAKAU. HELU 108. NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NA S. M. KAMAKAU. HELU 108.

NO KA NOHO ALII ANA O KAUIKEAOULI MALUNA O KE AUPUNI, A UA KAPAIA O KAMEHAMEHA III.

E koi ikaika aku hoi an ia oe e ka Moi, e hoolilo mau ioa mai i ka poe Misionari Farani ka aiaa i haawi ia mai ia lakoo e Boti, oia no ke Kuhina o ke aupuni, a ua menao mau ia ua aina la no ua poe Misionari la ua aina la, ae ae mai oe i ke kuai ana o kā aina>a kuū Haku ka Bihopa o Niopolis, a e iilo mau loa ia i kuu Haku -ka Bihopa o Niopolia a me kona mau hooilina. Aole e pau ka'u olelo no na kahuna Kato]ika me ka olelo ole aku ia oe ka Moi, e haawi lokom.ikai mai hoi i l<a mea au i ike ai, ua kakau o Abbe Mai»ret i ka palapala e ae oiai oia he kanaka Beritania; ina pela he mea ia e ino ai ka iooa maikai o kekahi kahuoapule Farani ma ka'manao o na kanaka o keia paeaioa, a i manao oe e ka Moi, e hoike yau, e hoole i ke kumu oia olelo ino, o ke kahukula nui o loane li, e hoole ia olelo ma ka palapala, i ka olelo ana mai ua wahahee, a i ole ia, ua alakai ia. He mea nui ia ia'u he kanaka Farani e oluolu ma keia wahi. Eia kekahi mea e pooo ia'u e koi aku ia oe eka Moi a nau e hoomaopopo mai. Ma ka pauku eono o ke kuikahi o ka la 17, o lulai, ua ae ia na waina a me na wai awaawa i hanaia ma Farani, e kooao ma na-aina o ko'u aupuni ke uku mai i ka uku o ke dute e5 keneta. Aolo anei be pale aku i keia pauko ke ae ole ia o Farani e kuai ia ma ka mea uuku iho o kekahi mau galani, aole hoi i kue. Aole e hiki ia'u ke hooki aku ia oe e ka Moi i ka hana i na kanawai elike ibe kou makemake e hoomau aku i ka poDo, a me ka pomaikai o ko'u poe kanaka, aka, ke manao nei au he pono ia'u ke ninau aku ia oe e hiki ke hoohalike ai i ka pauku eono o ka Ia 17 o lulai me ke kanawai hou no ke kuai rama ma kou aupuni. Nolaila makemake au e maopopo oluolu au Adimāralu alii nui niaiuna o na moku manuwa o Farani ma ka moana Pakipika, e hiki pono ia ia ke hanā elike me kona manao, e hookupaa ai i na kuikahi, a me ka hana banohauo o ko makou aupuni. Owau no me ka mahalo nui e ka Makua, ko kauwa hoolohe. Ke'lii manuwa oL. Embuscad. S. Mallet. Captain of the Sloop of War Embuscade. Eia na olelo pane a ka Moi me ke Euhina Nui o ko Hawaii pae aina. Honolulu Oahu, > Sepatemaba 4, 4842. ) Aloha oe e S. Mallet, ke Kapena o ka Moku Manuwa Farani o Embuscade. Ua loaa mai ia makou kau palapala i ka kau ia mā ka la mua o keia malama, a ua noonoo pu makou me ka ahaolelo, a ua oluolu makou i kou hoike ana uiai, ina he hihia a me ka hoomaau paha ma keia pae aina i keia wa, aole ia i hanaia e keia aupuni, a ke hooiaio aku nei makou ia oe, ua mahalo mai"fcai aku makou i ke aupuni o Farani a me ko* na mau kanaka ke noho hanohano lakou. Ke manao paa nei ke aupuni e malama i kuikahi ma na aina a pau, aka, he mea hou na kanawai i kakauia, ua naaupo na kanaka, a oke kaaawai wale no ka mea e hiki ai i ke aupuni ke hoomalu i na mea a pau ke hoopii mai lakou i na ahahookolokolo kupono.

I ka wa i komo mai ai ka pule Roma, ua maopopo kahoomalu maikai ana i na kahuna a pau a me na haumana a pau oia aoao, a ua hauaia keia eliko me ka hiki pooo mai ia makou, aole hoi e hiki i kekahi ke hoike oiaio i .ka mea kue i keia, aka, aole e hiki i ke aupuni ke hooki aku i ka hoopaapaa ana, a me ka hakaka ana mawaena o na aoao pule kue, a me na hoino, a me na kina, a ma na hoopii ana ka hope oia mea. Ke kokua nei na kanawai i ke ao ana i ka palapala, a ina e makaukau na kahuna Farani, e hookumu i kula nui eao ai i na haumanaa lakou ika palapala, a ua makaukau na kumu ao, e loaa no ke kahua oo ia kula Ua hanaia na kanawai kula i mea e kokua ai i ke ao palapala ma keia Pae aina, aole na ka aoao pule, hoi e pono ke koi mai i ke aupuui kekahijf4 hoolilo ae i na kanawai no ka hoopinahele i keknhi aoao pule. Ina o ke kanaka akamai ika palapala a ua noho pono, e loau no ia ia ka palapala kumu, no kona akamai, aole no kona aoao pule, aole e hiki i kekahi kahunu o kekahi aoao ko haawi aku ika palapala kumu. Pela no ka raarc ana, ua hooponopono ia e ke kanawai, aole loa e hiki i kekahi kahuna o kekahi aoao ke hooko i ka more, me ka loaa ole ia poe ka Palapala Mare mai ke kiaaina mai, a mai ka Luna mai. Ano ke aha la e hoololi ai ina kanawai ? Ua nui na hihia ma keia mea, a o pono ia makou ke hooponopono i ko makou mau kanuka.

Ke olelo nei ke kanawai e hele na kanalea i ka hana ma kekahi mau la, no ke aupuni kekahi, no na hakuaioa kekahi, aia no i ke kaaawai, a me ka manao o ka haku aina ka mea nana ka hana, aole e koi wale akuke aupnni i na kanaka e hele e hana ma na halepule o ko lakou aoao kue akn.

Aole i paa loa na kanawai ma na wahi a pau o keia pae aina a hiki i keia wa, a nolaila paha ua hanaia kekahi hana kahiko, penei, e wawahi ka mea aina i ka hale o kamea knkulu me ka ae oluolu mai ia ia, aka, ina e hoopii mai ka mea hale i ka poe L'inakanawai, e hookolokolo ia no ia, a i pono ole, e hookolokolo ke hiaaina, a i ponoiole, alaila, e hoopii mai i ka poe Lunakanawai Kiekie elua maoawa e hana ai lakou i ka makahiki. Ua like pu ka noho ana o ka aina o na kahuna Farani ma Honolulu, me ka noho ana o na kahuna kue i ka Pope, a me kekahi poe haole e ae, aua hoomaka ia ka hana e hooponopono elike ai ina mpa a pau. Pela ka manao. Aia a hiki mai o loane Ii mai Kauai mai, alaila hooponopono, a ina e hoole mai oia ia hewa au i hoike mai nei, alaila, hookolokolo. E lokomaikai mai oe i: ka hoike aku i ka Adimarala,.aolo i kue i ke kanawai o ka pauku eono o ke kuikahi o lulai 17, ua komo nui ka barani ame Iw waina maukanei. Ina paha e makemake i ka palapala kuai rama e loaa no ina Luna mai. oka poe kuai liilii i ka rama, aole i ioaa ka palapala i hoopaaia. E hai aku hoi oe ia ia, aa hoouna aku makou i Farani i mau Luna, e noi haa haa aku i ke'lii i kuikahi hou mawaena omakou a me Farani. Kamehameha 111. Kekauluohi. Maloko o keia mau makahiki, ua uiuaoa na hoopaapaa ma na kuaaina no na aoao hoomaua elua, ua kue aku i ka hoomana kahiko oia ka hoomana o ke aupuni i ka aoao hoomaoa Kato)ika Roma. Oa hoopaapaa aku na kahuna Katolika Koma me na haumana a lakou i ka aoao hoole pope ma na kuaaina a ; pau mai Hawaii a Kauai. Ona kahukula kekahi poe hewa no ka hoopilikia i na makua j ona keiki kula o ka aoao Katolika. Oke j kii aku o na kahukula me na lanakula o ka j aoao hoolepope i na keiki a ka poe Kato)ika

WU uiwy ■ ĪHO 'kU —I hoopaapaa ai a oki p'oepoe akn i na kihapai mahiai a na makua mea keiki o ka aoao Katoiika, a ohi wale aku i kekahi mau waiwai o na makua mea keiki o ka, aoao Katolika me ka ae oie o na makua i keia hana hookaumaha ana kahukala a mau Lunakula. Oka pau ika wawahiia o kekahi mau halepule a me kekahi mau halekula o ka aoao Katolika Roma e ka aoao hoole pope.

O ke kumu o ka wawahiia o ua halepule me na halekula, mai ua konohiki mea aina o ka aoao hoolepope, aole o lakou'makemake e kukulu i na hale o ka aoao pope ma ko lakou mau aina ma qa kuaaina, ua makemake lakou e kailele loa, a e hoopilikia aku i ka aoao Kalolika Roma, a o ua palapala mare kekahi, ua aua na kahukula i na kahaua Katolika Roma i ka palapala mare a me na Luna i haawi ia ka mare, aole he loaa o ka palapala mare iua kahuna Katolika Roma. 0 keia mau kumu na kumu hoopaapaa ma na kuaaina me ka aoao Katolika Homa. Ua hoala ai mai ka hakaka a me na kipikipi kaua e hoomokuahaaa ana i na ohana ma ke kuaaina. Ua lilo ia mau kumu hakt.ka ofe ka poe i hoo nohoia ma ka mana o ke aupuni ma ke kuaaina i mau kumu e hoopii ai oa kahuua Kato!ika Roma i na moku manuwa o ke oupuni o Farani, me ka olelo ua haihai ia ka pauku eono o ke kuikahi a Kapena Lapalate oka moku kaua Aratimese ika A. D. 1839. Pela na Kahuna Katolika e olelo aku ai ma na aha- hookolokolo ma na kuaaina.

O keia aiau hana i hana ia e na luna me na kahukula a me na konohiki, ma ke ano hoopili hoomana ka nui, ua iilo ka hoomana Katolika Roma, holoholona hihiu hae, a he meai-ino loa e pepehi ana i ke aupuni a me na uhane, a e alakai ona i ka po pau he mau kaao paha ia iloko oia mau makahiki. 0 ka Moi ke'lii nui o ke aupuni, aole ona makemake i ka hana a na Luna me na konohiki, aole ona makemake e hoopilikia wale i kela hoomana i keia hoomana, i na he hoomana Kuristiano e hoomana ana ia lehova ia lesu Kristo a me ka uhane hemolele, oia ke kolukahi hemolele. Elike me ke kumukanawai. '' II E hoomalu ia no na kanaka a pau o kela pule o keia pule, i ko lakou hoomana ana ia lehova, a mo ko lakou malama ana iaia, elike me ko lakou manao, aole e hoopai ia ke kanaka no kona malama ole ana i ke Akua, ke hana ino ole oia i kekahi kanaka, a hoopoino ole paha i ke oupuni.'' 1 ka manao o ka Moi ke'lii nui nona ke aupuni, ua make o Kaahumanu 1 a me Kaalnimanu 11, na Kuhina Alii, nona i hooponopuno kona aupuni me ke kumukunawai ole, a ua hilinai laua ma ka laua hoomona i paulele nui ai, mc ka nui ole o na'keakea e pili ana i ko laua ranawa o olu ana, aka, mamuli no

nae o ka laua mau hana ana i hiki mai ai na hoopai ana maluna o ke aupuni no ke ano o ka hoomana, a me na hana aia maiz Kuhina,

inae ola mai laua iloko o na makohiki mahope mai, e ike pono no laua, a e komo pu laua iloko oia mau popilikia, aole he aupuni mana, e hiki ke keakea aku i na pilikia kuwaho ke hiki mai e hoopilikia.Nolaila he kanalua ko ka Moi ke Alii Noi me ke Kuhina Nui o ko Hawaii Pae Aina, oia man m&kahiki ; i ka hana pono ole o na Lana me na Kahnkula a me na Konohiki mea aina, ma ka lakon hana ana ka hihia, a hooili maluna o ke Aupuni ka hewa ; a o ka o ke Aupuni ke alo aku i ka pilikia me ua aupuni mana o ka honna, a o ka poe nana i i hana ka hewa, ua alo ae lakou i na pilikia, me ka olelo ana : " Mana ea t Maua ea ! ! Mana !!!" 0 ka mana oiaio maoli, ua hniia me ka pilihua me ka pilikia o ka Moi, ua hoouna malu aku i na nlele me ka lohe ole ia e - na mea a pau, aia hala aku la i ka moana lipolipo, alaila, lohe ia ae la, ua hoouna aku, la ka Moi i Amerika i Beritania a me Farani i mau kuikahi, i kuokoa, i m&luhla, i kalepa' a e launa aloha me na aupuni nui o ka honua . oei, a o na luhi a me na kaumaha a me nalilo o ke aupuni, a ia ia ke kaumaha a me pilikia a me ka lilo.oke aupuni maluna o ka'Moi. Aoka poe nana i imi ka pilikia, a meī ka hookonokono ana i na mea e kue-e ai k,it. noho ana, a e paonioni ai ke ano o ka hooraa»j na ma ke aupuni, a e kue mai ai na lahui au-': puni mana o ka honua, ua noho ae Sa ua nei elike me ka olelo a kekahi poe. " kue Kaulahaimalama, o Kekuhaupio he ma» kua, hilinai ae i ka palekai, kaiele muku a£ mahope." Hookahi hana oke kilo a me ke, kuhiVuhi puuone;/ua pili o Halawa me Hof nouliuli ea ? ua pili, ua pili o Kuia me kila ea ? A peia aku. Pela iho lao hi Kalaikii na. " ' & Nolaila, kukala-aku la ka Moi nui oke puni, me'ke Kuhina nui o ko Hawai* Pa€*»i» na i ka laua olelo papa i na hana ino ihanaia: e ba aoao hoomana elua, pehei: Ina Kiaaina hoolohe, a me na wai a me na.kanaka a pau loa o ko Hawaii pae aina. ' E lohe pono oukou ea ! No ka mea, ua | wa#a wale ia iloko o ko mau pepeiatr ole iwaena o ka poe pope ame ka poe kue i ka pepe ma na wahi kuaaiaa o keia pae aina nei, be mau hihia mole loa ke ninaninau aku, a me ka pono ole i ka hooponopono aku, a oluolu pu na aoao a elua, a no ka mea, ua puka mai ka nui o keia mau hihia noloko ma l o na kula a me na kahua halepule, a nolaila, ke hoolaha aku nei maua. Akahi. Ua minamina maua i ka lohe anai keia mau hihia, a ke kauoha maoli aku nei maua ina mea a pan loa, e waiho i ka hoopaapaa a e noho malie me ka malu.

Aiua. 0 ka Oihana pnle kne i ka Pope, oia kn aoao pule o ke aupuni o ko Hawaii nei Pae aina, aka hoi, o ko ka aupuni manao, ua like pu me ka olelo a ke Kumukanawai a me na kanawai, e ae aku i ua aoao pule Karstiano a pau loa ke hanaia, a e hoomalu like i na mea a pau ma ka lakou pule ana, ke malama lakoa i na kanawai, me ka hoolohe pono mai hoi a o kela hana, a o keia hana o kekahi aoao, ua koho iki ma keeno hoomaau a me ka hooke aku; oia ka Maua e hoole nei. Mai keakeakea ia kekahi o ko makou mau kanaka pono ko lakou aoao pule. Akolu. Aia a hoi mai na Luna, alaila, hana hou ia na kanawai o ke aupuni, pela ko maua manao; aka, i keia manawa e malama oukou ina kanawai kula, a me na kaoawai mare, a me na kanawai hoi a pau loa o ka aina a puni. Aha. No ka powehiwehi o ke kanawai ma ke koho ana i oa kahua hale kula i kukuluia e ke aupuni, nolaila, e ae like na konohiki, a me na Lunakula i keia wa no na kahua hale, aka, i holo 010 ko lakou ae like na ke Kahiakula e hooholo. Alima. Aole i olelo na kannwai e pono e kukuluia na halepule ma ka hanā aupuni aole hoi he kanawai no io mau hale, a me ke kahua halepule, na na kanaka wale no e kokua i kela hana, oka, mai kuknluia ka halepule ma keia hope aku ma ka aina o kekahi, rue ka ae ole mai o ke'lii nui ka mea ponoi nona ka aina. Kamehameha 111. Kekauluohi.

No KA IMI ANA I EE KuOKOA 0 Hawall NEI. He aupuni kahiko loa ke aupuni Hawaii ma keia pae aina, aka, he aupuni liilii a mo kuakana nae o ka noho ana, n ua lehulehu wale na'lii Moi raa keia mau |>-.e aina, aol« i lilo kapae aina o Hawaii i ka Moi hookahi, i kekahi wa elua Moi o Maui, n he alii okoa ko Lanai, a pela ko Molokai, ko Oahu, a me ko Kauai. Ama ko Kamehameha ikaika i ko kaua a na'lii i kokua pu ia ia ma kokaua ana, ua huipuia ma ke anpuni hookahi keaupuni Hawnii. Mai ia manawa mai a looa walo mai ia kakou i ka poe o kein wa ke kal>a ia o keia mau pae moku ko Aupuni Hawaii. (Jlolcipau).