Ke Au Okoa, Volume IV, Number 38, 7 January 1869 — KA MOOLELO HAWAII. [ARTICLE]

KA MOOLELO HAWAII.

NAS. M. KAMA.KAU. HELTJ 99. NO KA NOHO ALII ANA 0 KAUIKEAOULI MALUNA 0 KE AUPUNI, A UA KAPAIA 0 KAMEHAMEHA HI. NO KA MAKE ANA 0 KEKAHI MAU ALIĪ. ■ Hoko o ka "wa hannaele i ka A. D. 1834, Tia make kekahi man keiki alii, o ke keiki ag Paali Kaolioka, ke kaikunane o Kōnia* oia' ke kaue i ho6{salan ia na ke kaikamahine alii Hariat» 2vabijenaetia. 0 Kaanamokn, o Kainanele ke kaikamahine a J. A. Koakini, ke alii aimokū o ka moknponi o Hawaii; oia ka 'wahine hoopalan mare a ka Moi Kamehameha 111., he mao alii opiopio laoa a elua, ma ka iwakalua a oi ae ko laoa maa makahiki. _ N0 KA PAU ANA 0 KE ADPtJNI 0 KAOMI. 1 ka wa e anhalihia ana ka mokuponi iiolookoa o Oaho ma ka lealea ame ka hewa. 0 Ulameheihei Hoapili ke kahu nni nana ka JMoi; a o Kaikioewa ke kahu Hawaii. Ua makemake o losebeta Kinau a me Miriama Kekaalaohi i keia man makuakane o laua <■ ' noho pn i Oaha, a e noho ka okoa aku ma--waho, a e nana aka i ka hana a ke Keiki Moi a lakon. He makemake ko laua, aole e hooulnhna aku i ka makemake o ke Keiki Ii ai ka manao a kaumanui no ka poe haipule i ae ka-Moi, a na oluolu ame na haipule. Ika ia, a i ae o Ulumeheiikulanoia, "Hunaia oki hoi paha ia he kahu ke aia ka! ka poe ma'ka lele ino no ia o na Misionari a me ka poe iale ke hele imua o ka e, he ae oluola mai no . hana lealea a me ka lo ia ke kumu i loihi ai ipan ole o ka Moi i ka ona rama, no o kekahi maa alii o Liliha, o Paki a mel«kabi mau alii e ae. oka hooilina nae o Sa hewa a pao-, aia malooa o-Kaomi, ka mea i hooliio ia e ka Moi "He alii kai." Iloko oia maa-la, ua hu ae na olelo hauwawa ma ke kulanakauhale a laulaha loa . ma na mokaponi e, " £ lilo ana o losebeta Kinau oia ka Moi oke Aupuni." Ua kaapuni ka Moi me ke 'lii kui a me na 'Lii a me na Holomanu ia Oaho nei, a ua kaulana ako la ka hauwawa olelo he kaua ko ke kulanakauhale ke komo mai ka Moi i ke kulanakauhalei " He olelo pupole paha na Kaikioewa." 1 ka biki ana o.ka huakai a ka Moi i Moanalua, alaila, -hoonohohoho ka huakai o na Lio mailoko aku no o Honolulu kekahi a huipo me ka huakai Lio o ka Moi, aia no ka hope i ke kula o a komo no ka maka mua o ka Huakai Lio a ka Moi i ka Papu; a ike ka Moi me ka makuahine losebeta Kinau a me na 'Lii, a 010010 ae la na pihepihe uwe kumakena a na 'Lii no ka ike ana. Mahope iho o keia ike ana o na 'Lii, a ua launa oluolu ka Moi me na 'Lii mokoahine haipule ame na kahu. Ua ae ka Moi ia losebeta Kinau ame Ulumeheihei Hoapili, e hoopau i na lealea mawaho, ako, ua hoopaakiki na 'Lii ike puhi rama. He nui na (iapoahi puhi rama ma Koolaupoko, ma Kona, ma Ewa ame Waianae. Ua hooliloia o

Ulumeheihei Hoapili i Ilamuku Nui nana e kioai ka inu rarua ame ke puhi rama. Ua hele aku la o Hoapiii e kinai a e wawahi i ke kapuahi puhi raaia a kekahi aiii wahine, he kupunahine no ka Moi, o Kalola ka inoa, aia ma Kailna kana kapuahi puhi rama, a pau i ka wawahiia ke kapuahi a me ka eīniniia oka rama. Ma Kekele ke kapuahi puhi rama a Kaomi a me kekahi poe alii, a na pau i ka wawahiia e Hoapili, a' pau na kapuahi puhi rama o Koolau. Hele aku la 0 Hoapili ma Ewa a hiki loa ma Waianae, elua kapuahi puhi rama i manao ia malaila, aole e.pio ia ia Hoapili; na Kuini Liliha, a na kekahi alii wahine luahine na Puuheewale, he makuahine no Boti. Iko HoapHi hiki ana ma Waianae; na pau koke i ka wawahi ia ame ka nininiia oka rama. A pau ko puhi rama a me ka inu rama ana ma na kuaaina, a hoi mai la ka ratna ma ke alo alii. Eia kekahi hana nui a na 'Lii, o ka hoihoi 1 na wahine i ka lakou mau kane mare, a o ka hoihoi i ka lakou mau kane i na wahine mare. He poe kaukaualii kekahi, ahe poe koikoi kekahi/a o na- makaainana ka nui, ua nui ka uwe o lakou, aka, ua hopu koke' na 'Lii a kau ana i ka nioku, no Kauai, no Mani a tne Hawaii. Ao ka pau koke ae la no ia o ka haunaele, a o ka maluhia koke iho 3a no ia; a o ka hope o keia haunaele nui, o ka huli nui ana o ka lahui holookoa makagono 0 ka olelo a ke Akna. } I ka noho ana o Hoapili ma, ma o Oaho, a ike iho la oia na pau ka haonaele, a na maluhia ka aina a puni o- Oaho; alaila, hoi akn la oia i Maui me Kaheiheimalia Hoapili wahine a me na 'Lii a pau o Maui. N0 KA HOX ANA 0 HARIATA NAHIENAENA I MAUI, A lIE KA MAKE ANA. I ka pau ana o ke aupuni kui o Kaomi a me na heunaele ma Oahu. Hoi aku la o Hariata Nahienaena ma Maoi malona o k& - moku " Hooikaika," nae kekahi poe alii wahine ukali i holo pu aku me ke kaikamahine alii; o Konia, o Alapai, o Kahololio, o Kapoli a me kekahi poe e ae; a me na 'Lii wahine alii aialo hoi o na alii kaikamahine Ia a Keopuolaui I ke ku ana o ka moku " Hooikaika" me na 'Lii i Lahaina; <> ke ee iho la no iao Hoakane e holo i Hawaii; e kii i >¥ane" hoo- ! palao msffe''ha 'k£~Alit £nsra& enaena, o Leleiuhok'n. I ka hiki ana i Kailua, ua hala na 'Lii o Kailua aia ma Wainieai ka Pa Bipi. Hoi mai la o Hoapili a ku ka moku "Hooikaika " ma Kawaihae, a halawai pu me J. A. Kuakini ma mauka o Waimea. Olelo o Hoapili i ke kamu o kana haakai 1 hiki aku ai i Hawaii; i kii aku oia L.ke Keiki a laua ia Leleiohoku, i kane na ke Alii a: laua. 'Ua ae koke oJ. A. Kuakiui, no ka mea, oka lukoa puoi no ia o ka loaa' o ka Imialii, a o ka Imihakn. Ua hiki mai o Leleiohoku me kona maa kanaka he nui loa, a he Hualena ka iaoa o kekahi okona poe kanaka, a ua makankan na 'Lii no ka mare. Ua hiki mai ka palapala mare i 'ka Moi. Ua hiki ae ka palapala a ka Moi; e lohi ka mare, e komo o Leleiohoku i keKulanui o Lahainaluna, a maopopo ka naauao, ka ike a me ka noonoo kanaka makua; ua olioli na 'Lii a me na Misionari, no ka manao hohonu 6 ka Moi, a no ka manao no paha kekahi e loihi aku ana ke ola o kona kaikuahine, a oia aku no paha kona Hope Moi. Ua komo o Leleiohoku i ke Kulanui o Lahainaluna, a i kona makaukau iki ana ma ka naauao. Ua mare ia o Hariata Nahienaena me Leleiohoku ma ka Luakini o Wa.'uee, ma ka Poakolu 25 o Novemaba, i ka A. D. 1835, na Kev. William Eikeke ke Kahuna nana i mare. Mahope o ka mare ana, 5 ka malama o īa. nuari, ika A. I). 1836. Ua hele aku la o Hariata Nahienaena rae na 'Lii a noho ma Wailuku, a mahai o Kahului. Ama Wailuku, ua akaka ua hapai ke Alii wahine i ke Keiki. Ua kauoha mai la na 'Lii o Oahu e hoi malaila e hanau ai, a oa hana o īosebeta Kinau i hale e noho ai o Kahalekauila, a ua hoi ma Honolula a hiki i ka manawa i hanau ai i ke keiki, a o ke kumu no ia o ka mai o ka hanau ana ike keiki. Ua hanai ike keiki a meke mua no ke keiki, a ua nawaliwali ka makuahine, a ua hoihoi ke koiknnane k& Moi mauka o Kahaleuluhe, a nake iho la o Hariata Nahi'enaena i ka la 80 o J)ekemaba, i ka A. D. 1836, i ka 21 o kona mau makahiki. N0 EA MAKE ANA 0 HARIATA NAHIENAENA, A ME EA HOIHOI ANAIIA MAUI, AME K. NOHO ANA 0 KA 1101 JfA LAHAINA. I ka make ana o Hariata Nahienaena, oa nui ke kanikau o ka Moi Kauikeaouli i ka makp ana o ke kaikuahine, ua ku-o maoli me ka lielu i ko laua hanau ana, a me ke koe hookahi iho "ia i ke Aupuni o laua; a ua nui kana uwe helu a uwe kaukau ana i kona kaikuahine. Pela no hoi na 'Lii ame na makaainana, ua kaumahu no ka minaniina i ke Alii, C loua hou mni ai lioi kekuhi alii. ī kamake ana o Bariuta Nahienaena, ua holo ka manao o ka Moi, e hoihoi ma Lahaina ma kona aina i hanaiia'i a me kona wahi

i aoia'i i ka nnauao, a me ka aina i waiho ai o kona makaahine o Hariata Kenpuolani "0 ta lai malino o Hauola." Ua kuai iho la ka Moi i kekahi moku kiakolu "Quitote," aa kapaia o " Kai Keopoolani" ka inoa oua moku la, a ua hooliloia i manuwa 110 ke Aupuni. Ua hanohano io no ke aupuni. I ka makaukan ana e holo ka Moi me na 'Lii, a me ke kino kupapau o Hariata Nahienaena i Maui. Ua kupu mai la kekahjfinanao hohonu, a he ano Karistiano no hoi iloko oka naaa oka Moi. Eia ka manao i kupu mai iloko oua : 1. He aina kaulana o Maui i ka malama i kuu mau kanawai, a mc kun mau kauoha, e malama na makua a me na keiki. 2. He aiua kaolana o Mani i ka haipule i ke Akua mai na 'Lii a na makaainana, a ua hoolohe i ka leo kauoha a Keopnolani, e malama i ka pono a e haipule i ke Akua. 3. He aina kaulana o Maui, no ka mea, ma Maui i kukulu mna ia'i ke Kulanui c hoomalamalama ai i ke ano o ka ike a me ka naauao. 0 keia raan manaolana kai ulu mai iloko o ka naau o ka Moi, a ua komo mai ka manao aloia i kona mau makaainaoa no na kanawai ana i kau ai malnna o kona Aupuni. • Nolaila, aole'he pono iaia ke holo i Maui me ka hoihoi pn aka i ke kino kopapau o koiia kaikuahine i na makaainana i aloha nuiia e kona kaikuahine me koiia pilikia pu, a me kona hoohuoi pu ia mai no ka pono a me ka malu o na kanawai ana i hoomala ai maluna o kona lahui. I'ka la 14 o Feberuari, i ka A. D. 1837, ua lawe ae ka Moi *£auikeaouli Kamehameha 111., ia Kalama Kapakuhaili, ke kaikamahike a lahnnla me Naihekukui, a na mare ia Taua e ke Kahunapule Rev. H. Binamu, maloko o ka hale o na makua hanai 0 ka wahine mare, o Miriama Kekauluohi a me Charles Kana; :ā, me ka hoohanohano ia no ka mare ana. Ua loaa ka inoa. kiekie o ka wahine mare maluna o ke " Ka Moi Wahine." Mahope iho o ka mare ana, na hoolewa ia ke kino kupapau o ke Alii Wahine, a oa lawei: maluna o ka moku manuwa o " Kai Keopuolani,'.' a na lawe ia i Maui. S0 KA HOOLEWA AXA 0 HAEIAIA KAHIEKAENA MA LABAISA.__ . .. A hiki ka mok)fi nianajva Kai moku kuna he nni lot>; a he nui no na Ui e olu. ana ia maiiiiwa, nie kd pee kaukaualii a i'ne ka pue koikoi o ka uioa, na puali o 'Lii, a o nn Hulnmanu me na manuwa a me na koa, aobe o kaaa mai o ka niii l;>a. Ua loihi no ka waiho aua o ke- kupapaunialuua o ka moku, no ka huoponopoao onu 1 ke alanuihonlewa, me ka hoakea ana, me ke oki ana i kekahi inan kumu nlu a me ka ulu kou o Molakia, me ka uhi ana i ke one me ka halii i ka mauu a me ka hoonani iho i ka moena. Ua hoomakaia ke alanni hoolewa ma ka puka Lio ma Pannewa, a 'malaila aku pii manka, a loaa ke alanui kahiko o na knpnna mai, ma ke kibi o ka pa o Maluo, alaila hnli' i ka Pea Hema o Lahaina, a hele aku la mauka o Kapahnmanamana, a mauka o ka Pa 0 Mr. Kaluina, me Mr. Eikeke a me ko Kalaikoa, a puka i ka Ulu kau heana a hiki i Wainee a puka ma, kahi o Kanemaikou, a mauka o Kananapuaa a hiki i Alio, a huli i kai o Molakia, a hnli ke alo i ka Pea Akau, a iho i ke one o Makalaukalo, a hiki i ka mak'&ha o Moknhinia a hiki i' Hale&nki, o Halepiula ia, oia ke alanni hoolewa. 1 kā la i hoolewa ai, aa nui loa na 'Lii, aia malaila ka Moi a me ka Moi Wahine, o losebeta Kinau, o Miriama Kekauluohi, o Kuini Liliha, o Kekauonohi a me Keano, e helu aku i ka nui o na 'Lii wahine a me na 'Lii kane—a aohe o kanamai. Oka hopena paha o na kahili nnnai akn la ia, a o na lala o kahili o-keia manawa, o k'e ano e o na hulu ko keia manawa. A pau ka hoolewa ana me ka haipule ia me ka uwe a me ke kumakena o ko Maai i ke /aloha minamina i ka lakou Alii. NO KA KOHO AKA 0 KA MOI KAŪIKEAOŪLI MA 'lIAUI. 0 ke aloha me ka minamina o ka Moi Kauikeaouli i ka make ana o Hariata Nohienaena, o kona kaikuahine, oia ke kumu i noho paa loa ai ka Moi ELauikeaouli ma Maui Ina makahiki ewalu. Ua hana ka Moi i Hale kupapau no kona kaikuahine ma Mokuula, a malaila i huipo ai ka Moi i ke kaiknahine a me ko laua makualiine me Hariata Keopuolani ma ia hale hookahi a me kekahi mau alii e ae. Ua hoolilo iho la ka Moi Kauikeaouli i ka la i make ai o kona kaikuahine, he la kulaia nui no ke Aupuni, a e kipn ai na pakaua o ke Anpuni mai Hawaii a Kauai. ■ He Ia noi no hoi e hoomakaūkau oi ka Moi i na ahoaina nui i kela makuhiki keia makahiki; a oia ka la maka maa i hoomanao ia, a i hookumn mua ia ma Hawairnei. A noho paa ka Moi ma Mani, alaila, hoihoi uku lii na 'Lii i ka Moi i ka mokupuui .o Mnlokai uo ke Alii Moi. A ike ko mau kanaka oia hoi na Hulumann, ua Lai

wi ia ka mukupuni o Maui 110 ka Moi; alaila kii aku la ua Hulumuuu e okioki i ka aina, auaae ka Moi. Nolaila, iia okiokiia o Molokai no na Hnlumaon; a ua lilo loa a loaa ka palapula alodio i ka hookuleanaia e lakou i keia aiauawa. Aohe be nui o na raea kaolana iloko o keia makahiki e pili ana i ko. 'nana o ke Aupuni, hookahi wule uo hana e pili ana i ke Aupuūi o ka pae hou ana mai o na Kahuna Katolika Eoma ina Honolulu; oia 110 na kahuna i pae mua mai ai-i ka wa o Kaahumanu; o Mr. Bakelo no Farani, a o Mr. Potiritio no Beritania. Ikala 17 o Aperila ka pae ana mai maluna o ka moka " Kalamakini,'? o ua mau kshuna Katolika Eoma nei, a ua noho mauka ma ko lakou Pa Hale kahiko i noho ai. A hiki i ka la 20 o Ālei, ua kii ke Alii Kiaaiua o M. Kekuanaoa, me ka Makai Nui o Kalaaulana a me kekahi poe e ae, ua hopuia ua mau kahuna Katolika Eoma uei, a ua kauo huluhulu ia, oa 'hakaka me na haole, a ili wale iluna o ka moku, a ila lilo i halepaahao o ■" Kalamakiui " no laua; a ua puhira ka hae o ke Aupuni Beritaaia, a ua lilo i kumu. hoohihia i ke Aupuni; oia na kumu hoohihia ia oke Aupuni. . - I ka malama o lalai, ua ku mai kekahi mau mokn manuwa elua, no Beritania kekahi, a no Farani hoi kekāhi, a he inau a3ii Kamadoa na Kapena, a ua laua i hooponopono me ka Moi a me na 'Lii, a ua pau hoi me ka oluolu. Ua nonoi na Kamadoa ina 'Lii e ae aku e noho mauka na Kahuna Katolika Roma, a loaa ka moku knpono nana e lawe aku i na K»buna Katolika Roma nia ka aina e. Ua ae na 'Lii oka aina, aua hoi aku ka Moi; a ua holo akuiīia moku manuwa. ( Āole i pau )