Ke Au Okoa, Volume IV, Number 14, 23 July 1868 — Hoouluhuaia ka Honua. [ARTICLE]

Hoouluhuaia ka Honua.

Ua hoonankinki kekahi Keiki Alii no kona nlūhua i ka imi nni» ana i na bake boonaanao o kela ano keia ano. Ua haki mai oia i ka ihn o kana kumna'o, a na pai aku hoi i na pepeiao o ke Knhina Nni o kona makuakane. Ao ke kumn nni oia, no ka hiki ole iaia ke hai mai, "Inae make hookahi paona palaoa i na keneta elima, heaha hoi ke knmnkuai o na paona eiwa V " Hoonankinki loa au i ka imi ana i ka helnnaan, a he ulnhna hoi au i ka hoopaanaan ana i ka hoikehonna," wahi a na keiki alii nei, a nhae iho la ia i ka helnnaau i elua, a kiola aku la i ka hoikehonua ma ka puka aniani. "Ke makemake nei au aole au e lohe .hou i nei maa mea be helunaau me ka hoikehonua," wahi hou a ua keiki alii nei. Hamohamo ae la ua knmnao nei 1 kona ihu, me ka holoholo ana mao a maanei, a ku iho la oia a olelo mai la, " 0 ka buke au i haehae iho la na'n no ia." " Heaha ka her.a, aole no o'n manao nui ia mea," wahi a. ke keiki aliL " Aole e loaa hou kekahi helunaau o keia ano ma ka honua nei," wahi a ke kumnao. • Panehou mai la ke keiki alii, " 0 ko'u makemake loa o ka ike hou ole aku i na bnke helu no na makahiki elima e hiki mai ana. Ke makemake nui loa nei au e puhi ia na nhane o na hninahelu, hoikehonua a me na pili olelo. " E papalua," wahi a na kumuao nei me ka manao huhu, a holo aku la ke Kohina Nui me ke kahea ana ika moiwahine e kii mai e hoomalielie ike kanaka naauao. No ka mea, he mea apiki loa ka olelo ana aku pela i ke knmuao, oiaī ke kanaka akamai loa o ke aupuni oia mau la, a ua kauia ma kona ipuka a hale na huaolelo, "'Kanaka naauao loa B. 6. L. 0. F. D. F. D. D. B. A., a me kekahi mau huaolelo naauao o ae; he mau haneri makahiki kona ola an-., a na ike loa na kanaka nei i ke kilokilo a uie kekalakupna. E hooluu ana ka moiwahine i kona lei i ka manar:a i lohe ai oia i na olelo leo nui a ko keiki alii, a holo ino mai la oia a loho i ka olelo ana ake keiki, "Ua hai aku nei an ia oe, olioli.loa wau, ina aohe wahi buke hookahi iloko nei o keia ao, alaila, maikai loa keia honua, oohe e hooluhi ia na kanaka."

" Akoln au olelo ana māi ia'u penei," wahi a ke knmu, a lalan iho la ia i kona kookoo laau a pnka akn la oia iwaho, a iho aku la ilalo o ke alanni pii, me ke ku-ku sna o kona mau kapuai, a pani ino mai la oia i n? puka oka halealii a nauene iho la. Ma ke kauoha a ka moiwahine, ua imi ia akn la ua knmn nei, eia nae aohe ona loaa iki. Ia manawa, na ane pahaohao a makan na mea a pau, no ka mea, aole e ike ia akn kana mea e "hana mai ai, malia paha e hoolilo mai ana oia ia lakon i man ipū pu, a i ole ia i mau holoholoaa; a me he mea la hoi e nlu aku ana he man lala laau ma ka a-i o kahi poe; .amakau iho la hoi lakou e lilo paha anei lakou i mau noho laan. Ua knpilikii na manao oka poe a pau loa, koe wale no ka manao o ke keiki alii, aole ona manao iki he pilikia e hiki mai ana; hele aku la no ia mao a maanei o ka pa alii e paani ai. Aka,; mahope iho, holo mai la na keiki alii nei mai loko mai o ka rumi knla, a olelo mai la, " E mama e, e hele mai oē e nana I" " Oia ka'u mea i olelo akn ai ia oe e kuu keiki," wahi aka moiwahine. " Pela no hoi ka makon mea i manao mua ai,'' wahi a na kanwa a pan e kiipuni ana. Ke knmu o keia ua hoomaka mai la maloko o ka rumi knla"kekahi man leo nwe, nwa, akaaka, hoonakekeke. * Ke pani keia ona pahu palapala na hemo. Ua hamama ku ke.pani ona rumi palapala. Pela pn no hoi naj>nke me na palapala.

0 ka roea kupanaha loa nae e pnka mai ana na hna palapala mai ko lakon mau wahi mai ma na aoao o na bnke, a me na huahelo, a o na palapala aina e haehae ana no lakoii ia lakon iho. 0 Europa, aia oia ke noho mai la iluna o kahi kau waki ; o As;a hoi aia ilunao ka nme palapala kahi i noho ai, e pnha a e kikoo ana, me he kanaka molowa" la; a o n» hnaheln 8 me 5 e holoholo nui ana me 3 ma, o 6,1 ame 9 e kai hele akn ana mahope; a o 1, 2 me 4, ua pulki nui aku la kahi i kahi tne ka hnro olioli ana, " Alua .kahi alua !" 0 na uinan paakiki loa, me ko lakou mau hai loaa iloko o na pakeke maho~ pemailakon. A mai loko mai o ka Buke Unuhiolelo, hoea mai la kekahi huaolelo maikai loa, penei kona inoa, Ses-Qui- rRe-Da-Lia I a uhai mai 1» mahopē onā kekalii. maa hnaolēlo a paū loa-iho oloko o ka unuhioleīo—o na hnaolelo loloa mamu» lakou, a o kau haa liilii mahope mai lakou e pnukiuki liilii hele mai ai. 1 ka pnka ana mai no o Sesqnipedalia iwaho, nana ae la ia mao a maanei, kunnknnu iko la, a hoopnka mai la i kona manao, penei, "Ua lanakila kakou, pau ko kakou hoopaaia ana iloko ona buke. E oleloia ai 00 he hainoa ia. Aeiia ai hoi, elna 3hui mai-4. E ala ena hoa'loha, e hauoli ikō oukou mana. Haalele aku ina aoao, na nokuna me na paukn. E laina !a e maki go hele aku !" "Ka ! e pan nni la ika hele. Ihea nni la e moe.akn ai ?" wahi a ka moiwahine, iaia 1 ike 'aku ai ika hele ana o na hnahelu me na hua palapala. " Ano, e nana oe i ka ino au i hana ai !" Vahi a ka moi i ke keiki alii. " Aloha ino ka hoi na bnke, wahi a ka punahele a keiki alii, "ka ! na aoao hoi, me he mea la, aohe i paiia me ka Rha mamna. Pehea iho la ananei e ike ai ke kuke i ka wa e moa ai na io bipi koala !" " Ua hiki iho la no hoi paha," -wahi a ke keiki alii, " e kii oe i mau paa kakini maemae no'u." " Ae," wahi aka pnnahele, " a ehia anei anei man kakioi ia ?" j " Ehia ! Ehia !e na wahi keiki," wahi a ke keiki alii, " kainoa hoi i mea—." A oki ibo la ke kamailio ana mai, aole oia i ike i ka nui ona kakini oka paa hookahi. Aia hoi paha la, ua poina oia i ka helu ana. " Kupanaha maoli," wahi a ke keiki alii, " ua ike no hoi au la i ka nui o na kakini o ka paa hookahi. Kii akn oe, a lawe mai £ like ka nui o na kakini me ka nui o na wawae.". r " Aloha ino ka hoi kau huahelu," wahi a [ ke Kuhina nui, ",ke iho nui la la, o Kina aku ma ka panina akn o ka huakai. Ke puka la kela poe huahelu mai kela kauhale ae me na hua palapala.-a-keribo nor la no. E nele ana ke kulanakanhale holookoa nei i ka buke kula ole, ke ana a me ka palapala aina ole ! " Ua oi loa aku ka maikai," wahi a ke keiki alii me ke ano haakei, " no ka mea, i keia manawa, e paani wale ana no na kamalii, aole lakou e imi palapala." I kekahi kakahiaka ae, ala mai la ke. alii opio, a lohe iho la i ke kamumu malalo. Nolaila, kahea mai la oia i kekahi kauwa, a ninaa mai la i ke knmu o ke kamumumu ana. Hai mai la ke knmu, " Aohe mau huahelu maluna o na wati, aohe mea ike i ka manawa. Ua ala poe ma kahi wa, a o kahi poe hoi i kahi manawa; o ka aina kakahiaka aohe i makaukau; aohe hiki mai o ke kanaka waiu, aoho ike ia o kona mana* wa e hiki mni ai!"

Mahope iho, mai iho la ke keiki alii, a boouua ia akn la ke kahnna lapaau. Nana iho la ke kanka, a ike iho la i ke ano o ka mai. | Lalan iho la i ka penikala e hoomaopopo i ke ano oka laau. Eia nae wanwan iho la oia i kona poo, a olelo mai la, " īla poina wiu ina huahelu. Ua ike aod ke ano ona laan. eia nae, na poina wan i ka -nui o kekahi laan e hni mai ai me kekahi. Ua ike an e piīi ana kekahi ina anneki. Aka, ua poina nae au huaheln." No ka poina o nahuahelu, nolaila, hoonna houia aku ia kekahi kanka, aka, na like pn np, aohe hiki ke hoomanao i na hnaheln; a me he raea la i hookahi paha tona laan e haawi ai i ke keiki alii. Manao iho la ka moi e pono paha e hoonna i ka mea hana laan, malia oia ka mea ike ike ano oka laau. I mai la nae ka mea hana laan aohe ana mea ana, na pan loa i ka nalowale i kahi po iho. Aka, manao ia e ! hoao no paha i ka hana ana. " Ua pono," wahi a ka moi, " a heaha la anei ka'n e nkn akn ai ia oe ?" Malaila hon no kan wahi oka pilikia, no ka mea, kole e hiki i ke kauka a me ka mea hana laau ke hai mni i ka nui o .ke dala e waiho ana iloko o ka waihona dala anpani. Ua makan ka moi i ka nkn mai, a o ka mea hana laan no ]g)i, makan oi£ o nnkn loa ka nkn e haawi ia mai ai e ka moi; a nolaila, kole e hiki ia lana a i elna ke hooholo like i. ka mea knpono. la wa a pan, aia no ke keiki alii ke waiho la me ka eha. Mahope iho, hiki mai la ke kanaka knai bipi e kii mai ana i kana dala; a i ka hnli ana akn i ka nni o na paooa iloko o ka buke, aia hoi, aohe man hnaheln oloko i koe, qa.pan lakon ike anhee akn. He mēa apiki loa ia no ka mēa, ia la no ka hiki ana mai o na elele mai ka aina kanaka ole mai, e halawai pn me ka moi no kekahi mea pili anpnni. Ano manao oke kanaka pepehi bipi o nuku loa anei ke dala a nni loa ka bipi, nolaila, ekoln hora ke knai ia ana o ka bipi.. ' • - Ka hana ana oka mea ono, aole i ike ke knke i ka hana ana, he eono paha hua, a he hookahi paha kakini; hookahi paha kiaha a he kakiiīi okoa paha. Kekahi no hoi, aohe mea ike i ka helu ana i na o me na pahi, pu-

na a me na. noho. ī ka hoomoaia aiia no.ho* o ka io bipi, na paapaa loa. ■ Ua nnkn ]oa na wafai mea ai, a manao ino iho Ia na elele malihini, me be mea la, e hoonaukiaki maoli aku ana uo ia laua. Ia lakon e kali ana i ka lawe ia mai o na mea ono, aia hoi, kn ana ke keiki alii me kona kapa moe po. Ke knmu o keia holo pupale ana mai, penei no ia : No ke ano oluolu ana ae o na keiki alii nei, nolaila, ala ae la oia a noho ilnna o ka moe, me ka manao e hoao e paani. Kahea akn la ia no kana palapala aina i pan i ka nahaehae, aka. aole lakon, na pau i ka anwana. Kahea hon akn la no na hua mabela. Aka, i ka laweia ana mai aole e hiki i na keiki alii nei a me ke kauwa ke paani, no ka mea, aole laua i ike i ka helu ana e hoekaawale ai, alaila, panapana iho. " E paani ka wau me kuu kini popo," wahi a ke keiki alii. Aole nai i liuliu, ka molowa no ia, no ka mea, anhea anei ka lealea, ina aole e ka hela i ka nui o na enanawa e hiki ai iaia ke hopn. Lawe. ia mai la na mea a pan e paani ai, eia nae, aohe e hiki, no ka mea aole e hiki ke heln. " Lawe mai hoi 'ha kuu man buke kaao," wahi a ke keiki alii, " he makemake an e helnhelu i kekahi man kaao; o ke kaao noka bea nae ka'u makemake loa." Aka, aonae he mau kaao oioko o ka buke, na pau na hnaolelo a pan loa i ka hele; a o ke aiai aoao wale iho no o ka aoao o ka pepa. No ia mea, hnhn iho la ka manao o na keiki alii nei, a non.mai la i ke kamaa i ka maka.o ke kanwa, a-holo mai la ilalo o ke alanui pii me kona kapa moe po. " E kuu keiki," wahi a ka moi, " aole on mnnao o na elele keia mai ka aina mai nei o Nomana. Aole paha ou makemake e hoi akn laua nei, a e hai aku i ko lakon alii, ua ike aku nei maoa i ke keiki alii o ka aina a maqa i hele aku nei, <ne he keiki uwe wale la." ' " Aia ihea ia aina o Nomana ?" wahi a ka ninau a ke keiki alii. " Aia i—," wahi a ka moi, a wauwaa ae la ia i ke poo, me ka noonoo ana i kahi o ua Nomana nei. Eia nae, aohe loaa iki, na pjino pn i ka manao ke ano o ka palapala aina. Ia manawa, ua pan ka hiki ana o ka hoomanawanni no ka nuku o na wahi mea ai, a me ka nakeke mao a maanei o na puna, pa, pahi, o, bola a me na noho; a o ko. laua kti ae la no ia iluna, a puka ino aku la mai ka rumi aina aku, me ka manao he hana hoonaukiuki maoli keia a ka moi o keia aupuni. I ne la nae ka moi i kana mau kauwa, " E hooknu ia aki? laua. Aole an i ike i ke kumu nui o kakou e pai nui loa aku nei o kakou ia laua. Ua poina loa ia'u kahi o ka aina o Nomana i ku ai; aia no nae paha ma kela aoao o ka honua. Ia wa, komo mai la ka moiwahine me ka

• olelo ana, " Pilikia maoli maoli ! Pilikia maoli l Noi loa ka pilikia ?" wahi boi aka moi. " Heaha mai hoi kaa ?" wahi a ka moiwahine, "e nana mai paha oe o na kanwa hanohaiip aole o lakon kamaa, ke keke mai nei na-inanamana iwaho. Hele akn nei hoi ka hana, na nalowale ka mea ana a ka mea kumeKa kiimaa. Aia no hoi ka keiki alii aola&ona kamaa, kahi paa kamaa hope loa no leela, na aneane e pan ika nahaehae. A ownn no hoi kahi, a pehea iho la ananei ko kalnan pono ?" "Heaha io hoi," wahi a ka moi, a nana pono akn la i ke keiki me ka paipai ana i konā pepeiao mao a "'maanei. "Nan keia hana i hewa ai. Ke lohe mai la anei oe e nei keiki hana ino." TTwe ae la na keiki nei i ka paipai ia o ke poo, a holo aku la mai loko akn o ka rnmi ; a mai ana ke Kuhina nui, poholo ana na keiki alii nei iloko o ka pakeke o ka pnliki o-fce Kuhina NtS. E komo mai ana oia me kekahi poe kanaka he lehnlehn wale. " Heaha ka makemake o keia poe kanaka,:" wabi a ka moi, a hoopololei knpono ae laioi i ke kalaunn o kona poo, no ka mea, aowona makemake e ike ia mai e huhn ana me le kanaka makaainana la. ""E olnoln oē e ka moi,"'wahi a ke knhina nniT 0 keia kanaka, ka mea nana e kē ala kaa ahi; a ua olelo mai" nei oia/aole e hiki ke holo hou ke kaa, ana nni na'poino i loaa mai; a na olelo mai nei ia aole e hiki ke hoio hon, no ka mea, aohe maopopo oka manawa. Kekahi no hoi aohe:e ike kanaka ika manawa e kan mai ai , ilnna oke kaa. Aeihe e hiki ke nkn i kanaka mea, aohe e hiki ke helu a haawi ākiri kanaka. Aohe e hiki ika poe ohua ke kao aku iluna o ke kaa, no ka mea, na poi,no pn -na inoa ona wahi e holo aku ai. A oiei,- o oe e ka moi, ka mea ike i ke ano maoliM na mea a pan. Nolaila, o oe ka mea knpono i ka hahai ana aku ia lakon i ka lako& na'an mea a pan e hana ai."

Ta "wa, ane kopilikii iho la ka manao o ka moi. no ka mea, ina ia e olelo akn aole ia i knmn e hemo ai ia, alaila, aole oia i <ajae mamua o kona man makaainaua haahSfloa. .2ykamailio ana no lakou, komo mai la keme ka olelo mai, " E ka moi, — xjiiiake waa. e He wahine a e makemake ana an e hoi i Nara, he 40 mile mai -keia wahi akn. Ua uku akn i kua dala no ka holo ana maluna olaila, aka, i keia la i ka manawa a'n i makemake e holo, aa hoole ia mai la, aole f holo ana ka mokn, a aole no' ka i ike kanaka ia wahi ia Neara, no ka mea, aohe man palapala aina i koe. I knn noi ana aku e hoihoi mai i knu dala, aohe mea ike iki i ka helo, a nolaila, na poho wau." 1 ka pan aoa no hoi o ke kamailio ana a ka wahine, kn ana kehahi kanaka, " E ka moi, fae kanaka malihini au. Komo aku la an iloko o ka halekuai, me knn manao e kn ai i hookahi kakini hainaka no'u. Ukn maa akn la an i ke dala, aka, haawi ia niai la ekoln wale no wahi hainaka. I koi akn knn hana e hoihoi mai i knn dala, aole hiki ke hoihoi mai, no ka mea, aole i£e i ka heiu." Ua pan loa iho la i:ela mea keia mea i ka popilikia, no ka mea, ina e manao ana ehele i ka hana, a e lawelawe paha i man hana e ae, aohe wati e ike ia ai ka manawa e hana ai. Nui wale na kanaka i loaa ole o ka hana. 0 na kumu kula, ua nele i ka hana, no ka mea, aohe poe bnke, he mau bnke no aole nae e hiki ke nana, oiai, aohe man hua palapala a hna heln hoi oloko o m* Dnke. Ua nele pn ka poe hooponopono nnpepa i ka hana, no ka mea, aohe mau mea e pono ai ke kakau moolelo ana. Pela me ka poe kalepa, no ka mea, aohe mau mea ana; aohe no he hiki ke helu iho i ke dala; a aohe no hoi e siki ke hoouna i na waiwai ma na aina e, no ka mea, aohe ike ia o ka p&lapala aina o na wahi. Ka poe knmeka, no ka mea, aohe man mea ana e pono ai. Pela pn me ka poe hana na kaa ahi. Ua pilikia pn me ka poe iloko o na hale leta, no ka mea, aohe manawa, a aohe palapala aina e kuni iho ai a hooana aku ma kahi e. Aohe o keia wale no na pilikia, aka, hiki mni la kekahi lona mai ke a ir»i..i mai hoi o Nomana, e hoouna mai ana ko laila nioi aupani'i keknhi mau puali koa c kaua mai ai ia lakou. Aka, ka hewa nui nae, aohe mea 1 ike i ka helu ana i na koa i hookaawale ai kela poe keia poe—a no ia knmu hookahi no hoi, aole e hiki ke hai ia ka nui o na pahikaaaame napue kupono ai no ko kaua ana. A no ia mea hoi aole e hiki ke hoouka kaua ana. 0 ka moiwahine, ua ane pupulo; o ka moi ke holo hele la mao a maanei; a o ke keiki alii hoi ke moe la malu®a o kona. wahi moe, me ke kahea ana, " Ina e hoi hou mai ana kna man huke helu, pili olelo a me kuu hoikehonua, olioli maoli wan, ke paa lakou a pau loa i ka hoi hou mai I" " E hoi hou mai ana no lakou," wahi a kau

wahi leo nokn ma ka paia ka olelo ana mai; a i nana ae ka hana e komo mai ana kahi huaolelo 2 iloko o kahi bnke ana. Haalnla iho la no ka makan na keiki alii nei, a holo aku la iloko oka rnmi knla. laia i hiki aku ai ilaila, na npoi like ae Ia na buke a pau loa ana, na hoi hon mai la na haa palapala a me na hnaheln, a pela no hoi na palapala aina. A i kona nana ana akn iwaho o ka pnka pa, e komo mai ana ua knmnao nei ana me kahi kookoo no ona ma ka lima. Ia wa pn no hoi i hoi mai ai na mea ana a pan loa, a hoi pn mai la no hoi ka ike o kela mea keia mea i na naea heln e like ine mamua; a hoouna aku la ka moi i ka olelo mihi i ka 'moī o Nomana. Aka, mahope wale akn oia manawa, na moe man ke keiki alii me kana hnina heln malalo o kona nlnna i na wa a pan loa.