Ke Au Okoa, Volume III, Number 44, 20 February 1868 — HE MOOLELO NO KANEWAILANI. KE KEIKI A MAOLOHA. I unuhi ia mailoko mai o na Moolelo kahiko o Hawaii nei. [ARTICLE]

Help Learn more about this Article Text

HE MOOLELO NO KANEWAILANI. KE KEIKI A MAOLOHA.

I unuhi ia mailoko mai o na Moolelo kahiko o Hawaii nei.

HEJLU 1. He Olelo Hoakaea. E haohao paha auanei oukou e ka poe heluhelu i keia Moolelo a kakou, oiai ua olelo au mamua, e pani ia ana ka hope iho o Kana i ka Moolelo n» Kamnpuna, aka, oo ka paknwa, a me ka nui no hoi o ka poe e malama nei ia Moolelo, e laa me Eawelo ma, Keaniniula ma, a me kekahi mau Moolelo kaulana e ae a kakou i lohe ai. Nolaila, ke hoopiha nei ko oukou mea kakau Moolelo a Kaao boi, ma keia wahi, i keia Moolelo a kakou i lohe nui ole ai, he kakaikahi paha ko kakoo poe i lohe i keia Moolelo, oia hoi ka Moolelo o Kanewailani, ke keiki a Maoloha. Aole nae keia Moolelo i pili i ka ikaika a me ka oiaoa, e like me Kana ma, a me Kunpakua ma, a me Kaao]e, aole loa no. He Moolelo maoli no keia, ua hoololiia nae ke kamnilio aua, a o na hana nae i hanaia e keia kanaka i kona mau la, he oiaio no. ' A he mau lisawioa no h"i i loaa maria ia, mai luna m:ii. Aole nae au e kapa ana i keTa kanaka he kanaka pono oia, a he kaoaka hewa paha, o ke ano o kona noho ana a me kana mau h»na, oia ka'u e olelo nei. Ua loaa mai no hoi keia kanaka mailoko mai ona makua ilihune, e noho ana ma na kuaaina, aka, o kona mau kupuna, mai lalo mni, ua komo i ke kulana kiekie, aka, no ka hele loa ana a aoho ma kuaaina. Nolaila, ua hoohaahaaia a ano ilihune maoli, a ua mau mai ka ilihune a hiki mai ia Maoloha, a loaa mni o Kanewailani, ka mea nona keia Moolelo. A ina ua hoahewaia keia Moolelo, a opu punnlua paha, almla, o ka manawa no ka mea ike i na mea a pau, oiai, ua halawai mau mai ka manawa me na mea a pau, a eia r.o nae ka hoike oinio o keia mea he Moolelo a he Kaao paha, a o ka kakou ka kanaka, he paa kapekepeke, a haule wale hoi. Nolaila, ke hookuu aku nei au na oukou e kaana iho ma ka heluhelu ana, a e loaa no ia oukou nn mea a lia maka e eha ai, e kapae ae no, a e loaa no h'i ka mea a oukou e olioli ai, alaila, e hookau pu maioukou e olioli pu me a'u, me ka mea nana i kakau a hoolaha aku imua o oukou, Ina ua kanmaha oukou no ka hoopiha wale o keia Moolelo i ka karfou pepa, alaila, ke kulou haahaa aku nei au imua o ko oukou alo, e kala mai 'no ia'u. Be Moolelo loihino

"k' ia, a e komo aku ana no paha iloko o ka Bilie IV., o " Ke Av Ōkoa/' Na Makua o Kanewailani. O Maoloha ka maknakane, o Kekahalau. mano ka makuahine, he wahine ui opiopio, pilalahi keokeo kona kino, he lauoho kalole uliuli ma kona pno, na hooomalu pono ia oia e kona mau makua, oia hui o Kauakilinoeawa kona makuakane, a o Kapauoluukiakaahakona makuahine. Aona makua hoi o Maoloha, o Kahalemaluokekoa kona makuakane, he ano polupolu o Kahalemaluokekoa, he leo pe, a he ano maakiki eleele ili kou, o Kamalamalamaokala ka makuahine, a na laua mai hoi o Maoloha ka mua, he kaoaka koe-le kiekie ano eleele, he ohulehule ka lae, me he bia loa ala ke nana aku, he apiipii ke oho, a he wahine mai kona hope, o Kaluaikono, he poupou eleele, a be wahine mai no kona hope, o Kahuailanawai, he palauli ili kou no, a he Wiihine mai no kona hope, o Kulohiakainuu, he palauli eleele no, ua ku like wale no keia poe keiki tne ka makuahine o lakou, me Kamalamalnmaokala, aole o lakou keiki i kai ka makuakane. Ka hoao ana o Maoloha me KekahaLAUMAN», A JIE KA HANAO ANA MAI 0 EA I.AUA MAU KEIKI. Ua lawe ae la o Maoloha ia Kekahalaomano, i wahine hoao nana; ekolu nae wahine hoao a Maoloha mamua iho, a e like no hoi me ke ano tnuo o ka wa kahiko, ka moe aku no a haoau mai na keiki, haalele iho ana, a lilo hou no i ua wahine hou, a pela aku ana, nolaila, ua lehia wale o Molokai, i ka lele ia kawa;-a ma kona lawe ana ia Kekahalaumano, i wahine hoao hou nana, aole oia i haalele hou ia wahine ana, ua noho maikai kua me ke aloha, n hiki i ka wa i haalele mai ai k«kahi i keia aO, a lehulehu no hoi ha keiki. Mahope ibo o ko laua hoao ana, a lialiu iho, ua hanau mai ia ka laua keiki makahiapo, he kaikamahine, o Nawahineokamae, he pilalahi ano keokeo, he apiipii nne e like me ka makuokane, ku no n»e i ka makuahine, hf pe ka leo, e like me Kahnlemaluokekoa, he oluolu ka nanaina. A mahope iho, hanuu hou mai na laua he kaikomahine, o Kamnikeeku, a mahope ona, hanau mai o Kapauoluukiakaaha, he palauli eleele ia, a mahope niai ona, hnnau mai o Kaumiumiakea, he kane ia, a mahope ona, hanau mai o Kane, a nona keia Mo«lolo, oia hoi o Kanewailani, he kane oia, he nno apiipii kona ohf>, nole hoi i eleelo loa, a aole hoi i keokeo loa, mnwaena pahaolaila, a mnhopo mni ona, i hanau mai ai o Kekulianain, he wiihine ia, a mahope onn, hanau ir.ai o Kahuailanawai, he kane. 0 keia poe keiki nae, ehiku ko lakou nui, ua make mua o Kam iikeeku a me Kaumiumiaken, mnmua ihokaiianau ana o Kanewnilani, a mahope iho hoi make o Kahuailanawai, i kona wa ua

kolo, a koe iho eha mau keiki i koe, ekolu kaikamahine, a hookahi keiki kane. Ka hastaū ana o Kanewailani. E ka mea heluhelu, ua ike ae nei kakou i ka hanau ana o Kanewailani ma, aka,en.tna hou ae kakou i ka hana a Kekahalaumano, k» makuahine o K»newailani, a ine Kapauoluukiakaaha, oia iioi ko Kekahalaumanō makuahioe ponoi, he ano wahine kilokilo oia, a he ike no hoi i na ieina o ka po, a i huiia nae me kekahi wahine kilokilo e ae. Ama ia ano, ua lawe aku o Kekahalaumano ia Kanewailani imua o laua, e aana mai i ka pono a me ka hewa o ke keiki, a i ka hiki ana imu* oua mau luahkie nei. Ohaoha mai la laua me ke ano paulehia, "Uahanau ka ko opu keiki." "Ae hoi, ua hanau, ano ia hanau hoi i lawe mai nei au ia olua, he keiki pono paha keia, heaha la, aole i maopopo ia'u ?" ■wahi a Kekahalaumano. Kahea mai la kekahi luahine o laua la, "Homaiana," oko ia nei haawi aku la no ia, ke nana la ua mau luahine nei ma o a maanei, a ke hoohuli la ma ke kua a ma ke alo, a olelo mai la ia Kekahalaumano, " He keikimaikai nokeia, he keiki imi naauao, aohekae e ku i ka moku, aole e loaa ko ia nei Haku nui, a Haku waiwai paha, he pakalaki ka ianei imi ana i kawaiwai, aole e loaa ana ia ia neikekulana hanohano, a hiki Ihe kanaha ona makahiki. Ina oka wa kahiko, he kakaolelo a be kuhikahi puuooe ka ia nei bana, be keiki holo keia o na mea ike, aole nae e hiki i kulana o ka ike loa, he keiki puni ike nae, a puni mea hou, a he keiki puni Moolelo ke loaa ia ia, a ke aoia paha oia.

" 1 na makahiki mua he iwakalua, e loaa ana ia ia nei ka mahalo ia a me ka hoino ia, no kekahi mau bewa e hooili ia ai maluna ona. Aia a loaa ia ia naioinoia a me na hoahewa ia, a me na hoowahawahaia, alaila, pau ka loioa a ke Akua i hoailonn mai ai ma ka ouli o keia keiki, he keiki weliweli keia i ka hewa, ama hoolauwili ia ame ka hoobuli apuka ia e loaa ai i keia keiki ka hewa, aole ma kona manao oiaoli iho, he noeau ka manao o keia keiki, he uu ka leo. Ina no e loaa i keia keiki he wahi hewa uuku, a ua kupono no nae i ka wa a ke Akua i hookahuii mai ai, aole oo e hiki ia ia nei ke alo ae, aia a hookoia ka hoopai a ke Akua ia ia, alaila, manaio kooa noho ana ma keia ao, aka, e mau ana no nae ka pakalaki o ka imi loaa ana. Mahope ibo o na makahiki he iwakalua, a hiki i kona wa elemakule, ua oi aku kona weliweli loa ina hewa eae a pau. Ao ka hewa moekolohe nae, aole ia e weliweli no kekahi menawa, a na ke Akua do nae e keakea a haalele paha oia, aka, aia nae a elemakule ia, alaiia, oia paha ka wa e hoopololei ia ai. 0 ka hewa moekolohe oae, oia ka hewa nana e hoemi maii kona hiki ana aku i kulaoa o ka haoohaoo. Aia a ike ko ia nei mau aumakui' mai ka po mai, e pii ana keia i kula□a o ka hanohano, alaila, o ka wa no ia a na

aumakua o oukou e hookomo ae ai i ka roa□ao hoowalewale iloko o kekahi wahiae. loa oia oei e hookupaa ia ia iho ma ka pono, alaila, e hoohapai hou ia ae no keia i kulana o ka hanohaoo loa. A ina ua puni aku keia i kekahi wahioe hoowalewale oiai, ao!e nae o kaoa wahine hoao ponoi, alaila, e ukiuki raaj no ke Akua, a hoohelelei mai i kona waiwai, a hoowahawaha iamai no e no e nahoa'loha ona. Oiai, ua olelo mua ae nei no au, aole e loaa i keia kanāka ke kalana o ka hanohano, aia ma ka hoomanawanui wale no a me ka hooluhe e loaa ai ia ia ia haawina. Aole ūo i like ko ia nei haawioa me ko na kanaka e ae, ua loaa ia lakon ka waiwai mainuli o ka hewa ame ka pono. 0 keia keiki, he aoo e kona, a he kanaka kupanaha no makeia hope aku, ke hiki aku i ke kanakolu a keu aku paha okona mau makahiki.

" He keiki maaao pono keia, e hooholo aūa ka imi ana o ka waiwai imua, aka, aole nae e hiki, ua hoopahua mai no ke Akua i kana imi waiwai ana, he kamehai ke Akua ia ia ke laUu ae i ka hewa, oia ka moekolohe ana me ka hai wahine, ka hewa ino loa a ke Akua i hokae mai ai ia ia. He kanaka puni malama wahine nae, iaa he wahine hoao e malama mau inai ana i kana wahine ina wa a pau, oiai e noho like ana laua, a he wahine hoao ole nae, oia like ana no kona ano malama, ina nae e mau mai ana ke aloha o ka wahine ia ia. Ina ua hoowahawaha mai ka wahine ia ia, he hiki no ia ia ke hoowuhawaha koke. Ee kanaka huhu keia, ke loaa no hoi ke kumu e huhu ai, he kanaka kuaki wale, ke lona kona hoa hoopaapaa, he kanaka aloha makamaka no hoi, aole no oia e hoomauhala, ke hoolauna ia akn no. E hooman no nae oia ma kekahi mau hana kupono ana e hana ai, i mea e loaa ai kona oln; aka, o keia kanaka nae, a he kanaka e hoopahua ole ia mau hana e na aumakua o oukou, (kuhikuhi i ka makuahine,) ina na oi o ke kanaka waiwai, he holo kona manao mihka imi waiwai ann, oole nae e hookoia mai, e boofttt kalaki mau ia ana kona mau manao imi waiwai a pau. Ona hana a pan a keia kanaka aole iio e ko, he kakaiklinī h aha ka mea eko ai, a ina e ko ana, aole no he hopena, oiai ua hoahewa mua uo ke Akua i na kupuna mua oia nei, (Kanewailani,) a na lakou i hana ka hewa, ua hooiliia noe malunn o keia keiki ka a lakou i hana ni. Aole no e nolio kuonoono mau keia keiki i kahi ona e noho ai, oiui ua olelo mua ae ne*i no keia keiki, a mnluna aku o ke kanakolu makahiki, e weliweli anaoia i na ano hewa a pau, mai ke Akua mai no ia, aole mai aia ae, aka, o ka hooko noe kana, aka hoi, ke minamina nei au i keia koiki imi waiwai nui wale, mamuli o ka hoopakalaki a na aumakua ona. Aia nao iko ia nei wa o

kanaka makua ai, alaila, oia ka wa a ke Akua e hoolanalana mai ai ika manao o n» ouli kahiko ame na ouii hou. Ina e koomaopopo keia keiki i oa hana kilokilo, alaila, e loaa no ia ia ka oihana kiiokilo, a oihana kaula hoi, a he mana ao ia ia e kamailio ae e like me ka mea kupono. laa nae e loaa kona Haku, aiaila, ua ko na mea a pau ke hoomaopopo mai nae ka Haku, e loaa no ia ia nei ia oihana ike me ke bo kumu ole ia; aka, e aoao mai no na aumakua o ka po ia ia, i loaa aiia ike. O keia keiki nae, aole oe ame kona makuakane e ai ikaia oei loaa, a hoi aku olua i kahi man o ka honua oei. Oia iho la na belehelena o keia keiki au i lawe aiai aei, o ai, ua hoike mua mai na helehelena i kfia po, a ma keia kakahiaka no hoi au i hele mai v % j nei." Ka hoi ana o Eekahalaumano me ke KEIKI ME EE ANO HAOMAHA NAE. Ua lohe ae nei kakou i na olelo a ka makuahine o Kekahalaumano, a me kekahi luahioe kilokilo e iho, ua hai mua e ia mai la no na ouli o Kanewailini, no kona wa e noi aku ai, a e imi ai paha i kana ioaa, a me ka ole, e nana aku kakou ma ka hope o keia Moolelo, i ke ko ana, a me ka ole oia mau olelo kilokilo. Aka, he mea nae ua maa ika poe kahiko, nolaila, aohe ana. Nolaila, oka hoi aku la no ia o Kekahalaumano, a hiki i kauhale o lakon, ua hoi mai o Maoloha, mai ka mahiai ana, a liuliu ibo, kamailo aku la o Kekahalaumano i na mea a pau ana i lohe ai no ke keiki kaoe a laoa, oia hoi o Kanewaila-

ni, oia ka lana keikikane hookahi i koe, elua kaikamahioe, oia hoi o Nawahiaeokamae, a me Kapauoluukiakaaha. I mai la o Maoloha, " Heaha la boi auaoei, aia 110 hoi paha ia i ka noho ana aku a kakou me ke keiki." Ua maa mau no nae o Kekahalaumano i ka lawe i na keiki, ia Nawahineokamae, he kaikamahiae malama makua ole no ia, lilo no kooa manao i ka hale kane, a make no ia malaila, a o Kapauolunkiakaaha, he kaikamahioe malama makua oia, a malama pokii hoi, ke hiki i ka wa e loaa ai o kana kaoe; a o Eanewaildūi hoi, ua ike kakou i kooa man Moolelo i hai ia mai uei mamua ae nei, a oia iho la no na na hoailona a me na ouli o lakou ke hiki i ko lakou wa e ooho aku ai. K/L AISA O KAHEWAILA.NI MA. E ka poe heluhelu, ua ike ae nei kakou i ke kuauhan o Kanewailani mai na kupuna mai, a hiki koe aku nae na knpnna loa aku mamua o Kahalemaluokekoa ma, a me na ohana o lakou. Aka, un kali loihi loa paha oakou no ka aina i hnnaa «i o keia poe, ae, o ka kakou wahi ia e hoopon»pono ae ai. U"a oleloia ma keia Moolelo, he inau pae aina okoa ma ka Akau a ma ka Hikina aku nei pahi o kakou, he pae aina no a e like pu ana no boi ka helehelena me kakou nei, a he poe kaniika 'Po e [Ātr" m» nei, a ua no ka olelo, he pao -oma u<?me i kapaia e na haole, "he pae aina aikanaka.*' A ma ia aina i naho ai keia poe ohana, he pae aina okoa no; 1, o Waihau; 2, o Uihama.; 3, o Ahua; 4, o Aikao; a he mau aina liilii e iho nokekahi, o Kaimalolo kekahiona aina liilii, aia malaila keiapoe ohana a kakou e kamailio nei, ma ka aoao kuao kaaina, ma ke ahupuaa i kapaia Ilunaikawao, he aina maikai no, he kakaipali ma ke kua, he kapa kaiuli a pali kahakai ma ke alo, he wahi ino ke hiki i ka wa ino, he wahi malie no hoi ke hiki i ka wa malie; o ke ano kua a noho naaupo, oia iho la na helehelna o na makua o Kanewailani. ua kohana ka ili o nakaoe, e hume ana i kahi kahei malo, a e hele wale aoa ke kino, a he wahi pau nae ma ka hope o 0 na wahiue a me na kaikamahine nui ae, a be hele wale iho- no na kaikamahine liilii, me na keiki kane e kahei aaa i kahi kahakahaoa ma ka hope, a he kulana ilihuoe io no ko Kanewailani ma. A ma keia wa oae o Kaeewailani i hanau ai, ua hiki mai na poe kahuua o na aina haole, ma ua mau pae ainn nei. Ka hanaū ana o Kanewailani, ka maKAHIKI ONA I HANAU AI, A ME KONA | ANO I KA WA X£(KI LIILII ONA. Ua oleloia ma keia Moolelo, oa hanwj ia o Kanewailani ma ke ahupuaa o Iluoaikawao, ma ka Mokupuni-o Kaimalolo, okapaeaina aikanaka, i ka m. h. 1724 a me 1758 pahi, a mawaeoa paha olaila, ke kohihewa ole oae au. Oka imi ana aku i ka pololei loa, he mea paakiki loa ka imi ana aku; aka, i mea e maikai ai ka kakou Moolelo a Kaao paha, wabi a oukou. Nolaila, e akahele no kakou ma ka helohelu ana me ka noonoo, ua kupono paha na makahiki maluna ae niei, aole paha ? Ina ua hewa keia, e kala mai no; aka hoi, i wahi e hoonanea ai no kakou, e pono no ia k'akou fce hele aku imua o ka kakou Moolelo. 1 kooa henau ia an& mai e Kekahalaumono, mai kahi mai o na luahine nana ouli, ua hooholoia no e lakou. e hoihoi aku ia Kahalemaluokekon ka malama ana, a na Kekahalaumano nae kn hanai wai-u ana. He moopuna punahele loa no keia ia Kahalemaluokekoa, aolo hoi pela i na moopuna mua ana, oia hoi na keiki a Kalueiknna a me Kahuailanawai, a o Kalohianuu hoi, aohe nna keiki e ola ana, ua make nokanakeiki hanau kabi. Ika hanai ia ana o Knnewailani, aole no.be ano omaimai, he hikiwawe no, ahe holo ka hnna oka honai ia ana. He poe ohana noho pu no nao o Maoloha ma me kooa mau pokii kaikuahino, a rno na kaikoeke, o me ka niokoaknne no o Inkou, ino Kahalemaluokekoa, a he ikoika no hoi o Kahalemaluokekoa i ka inahiai; o hele pu ana no me kona keiki me Maolohn, i ka muhiai, iloko o Lona wa olemakule loa. (Jlolt ipau.)