Ke Au Okoa, Volume III, Number 17, 15 ʻAukake 1867 — Untitled [ARTICLE]

l[ Mālalo iho nei e ike ia ai ka haiclelo>6 Sf*K Kaai, ma Kailuu, Hawaii, raa ka-^3ll ij|Ma i iho nei. H. ] ' Kailaioleloa-i»a KsīHia, Hawaii, no ka L.a Hoilioi Eo. E na makamaka, na hoahanau, na hoa lahuikanaka no hoi o'u : Aloha maikai kakou. Ma keia la nui kamahao a kaulana hoi, o ko kaiou aina papa nei, ua hoohui mai nei ia kakou iho malalo o ke apona o ke kuikahi, me ba manao lokahi, e hoomonao, a e malama i ka La i hoihoi ia mai ai ka Ea o ko kakou aina makuahine nei, mahope iho o ka lawe pakaha wale ia ana e na lima kakauha o ka enemi; Nolaila, e hoolohe mai e na kawowo, a e oa plapula hoi a Hawaii, o Keawe; a e hawanawana iki aku no boi au me ka boopu-a ana'ku ia oukou e na keiki hookama, na pokii 'hoi o Kāmehameha 1., ponalo ole, ke koa ,kaulana mau o keia kuopa o ka honua, ka mea i kapa kanalua ole ia, o ka Napoliona o ka Pakifika, ke koa hoi nana i kanu paa loa i ke alina o kona mau kapuai ilnna o na kahua kaua, Kepaniwai, Koapapaa, Nuunnu, a me Kaipalaoa, a nana no hoi ka mapuna hoe i Kepuwahaulaula nei, i pulu ai o Maui, o Kama; Oahu, o Kakuihewo; a me Kaua, o Manokalanipo. Oia ke koa nana i paa i ka haunu o no moku, a loini iho la i na aina i ka poho o ko-

na )ima, a mailaila mai i kuni ai ia Onipaa ke Sila o ke Kuikahi mau, a olelo iho ai Oia i keia olelo kaulana ano wanana i na Kuhina amo na 'Lii Ona. Ika i ana mai, "Eoni wale no onkou i kuu pono—a aole e pau." He 48 na makahiki 1 hala aku nei, o keia kona Kapikala, ia nei na poo aupuni, a maanei pu no hoi na oihana aupuni a» pan. 1 kela uka waokele iu, ma keia mau kapakai olinolino o kakou, i kapio ai Oia i kona mau keehina wawae. I kela aina uhane i Kaiakeakua on£, iloko aku i kela wahi onoano i noho ai Oia a ewe; a ilaila i aui ai a napoo aku la kona la. Ua iho aku la kona ohohina ika lua me ka lanakila. Ma keia wahi, ua ale ia ka lanakila e ka make; nolaila, e ka lai a Ehu, e ke kai kaheka o Kona, e ke kehan o Kapelekei, e hoomanao oe i kou mea i lanakila ai. Kamehameha 11. Ma keia kauln mai oko i kakou kuamoo olelo, e hohola aku uo au ina kumumanao nui o pili ana i ka lua o na Kamehanieha. He muo a he-liko no ia i mohala ae, mailoko mai o ka naho Alii Akua o ko kakōu kuamoo lani, mailoko mai hoi o na pela o lakou i nenelu i'ke kapu. oka Liholiho I keia, a kakou e kapa kupono aku ai, o lolaui, louli, lemea. 1 ke au o keia Moi i aloha nui io, i ka hoomaka ana o ka ui o kona aupuni, i ke kela ann i ka hanohano, hoomaka iho la oia o hana i kekahi hana mamina a kekahi mau alii ona, oia kona ou ana i ka niuo o kekahi lala nui o ka pouli (o ka aiuoa aua), a nie ko kakou knhihewa i na wa a kakou e nolio pegana ana.

I keia manawa kaulana, i nahae aika pa-

kn nana i kipu ia kakon e noho ma keia aoao o ka moanawai make, a pu-a uiaiki mai la ka malamalama i kahi e kikilo loa me he uila la i auapu mai la, i kela pea o ka lani, aole hoi i upu iho, lohe'ku la he leo nahenahe, me he leo la o ka hanehane, e nwe holoholo mai ana i ka moana e lawea mai ana e na ale apiipii o Kepohoni, a iluna hoi o ko kakou mau kai ewalu nei; a ikeia aku la he pukoa naue e alo mai ana he waiwai lani, he waiwai makamae mae ole, he ola e ka ana a ka puaaneane; a oili mai la he mau kanaka ano kupua, noloko mai o ka aina o Kanehunamoku, o Kalakeenuiakane, he olelo ano e, e pahaohao ai kakou. He mau kukini, he mau elele, he mau koa, he maii kakao!c!c no ke Akua Kiekie Loa, no ke Alii.o na 'Lii, ka Haku o na Hakii, ka mea nona ka inoa e pono ai i na kuli a pau ke pelu iho, o ka 'poe i ka lewa lani, a me ka paa ilalo nei. ' O Tatina a me Binamu ma keia, na lakou nei i hookawowo i o kakou nei, i kipulu, i elieli, a kanu iho la, a ulu ae la he laau nui momona, he oha, a he a-a ka no lese, o kona welelau, ua hiki aku la iluna liloloa, i kawekiu o ke kolu o na 'lani la o loko loa aku; a o kona mole hoi, ilalo, ilalo aku, ilalo loa aku, 1 o Milu la, a ilalo lilo loa aku no; 'a o kona mau lala, übi ae la i ka laula o ka honua, a hiki i na paia o ka lani; a okona nani, aole loa ia e ma. Nolaila, eoa hoahanau o'u iloko o ka hoino hookahi ia, iloko o keia wa poluluhi, a molehulehu o ko kakou home nei, ua hookipaia mai la ka malamalama e ka pouli; aka hoi, ua hiki mai no ke kakahiaka a me ka po pu no hoi. Aole anei na keia lolani, lonli', lomea, a me kona kupunawahine Lani o Likapeka Kaahumanu, i hookipa mai i keia mau lamaku oke ola mau loa. 0 keia heiau, nona ke kaupaku a kakou e akoakoa ihoi nei malalo, he Kilohana, a be Kiahoomanao kupono keia e hoohalialia ana i kou puūwai aloha Alii, a aloha ain.a hoi. /0 keia mau !ala o Keawe, us moe aku la i ko laua hiamoe lani o Luluhiwalani, i kela kaulu o Kahiki, ka pea kapu o Nanaulu, Nanamea. Ileaina mamao, o kikilo loa mai o kakpu aku neL Aloha maha auanei a e ia'ku ua newa ana, aole, "Ke a-a mai nei ia'u ka laulu pali o Hea—E hoomanao ae ana ia Hamakua-i kahua o Hanamuimuia." lke ia'ku maluna o kela kuemakapali la i o ae i kela pali kahako, a maluna aku o kela kualono. i kela aina momona, a i lalo aku hoi i kela awawa uliuli e waiho kahelahela mai la, a ke aloha hoi e haiamu ae la, a o na kalo pelekei hoi kuhi i ka la kuhooa o Kalaieha i Kona nei. Ao no e nele ke auo wale mai no me he koapu, aia la i Lehua, ka onini mai i ka helu o kou aloha ē Hpwaii o Keawe, e Maui o Kama, e Oahu o Kuihewa, me kela aina mokukele aku hoi o Mano ike kai. I keia ka Lani ia Kalanihoaheleokekolea, ia Kalaniwaiakuawaikanakaole. O Kamehameha 111. keia, oa Kleiopapa, ke opu malumalu o na'Lii, o ka hu, 0 ka makaainana, a me ka lopa kuakea haalele. Na keia Lani i hookomo mai i kona aloha e noho ae uwe, e uiu a hihi iloko o knu puuwai e Hawaii, a o ka mohala ana o kona pua, aole loa he mea nana ia e upaiiho. He ku'mu a be kuleana auanei ko keia aloha ana aku ? A na ia aloha no paha i kipa wale mai ? Aole ! A nawai la? Na na hana. He oiaio, o hana"io ke kumu nana i hooūo- | nua mai i keia aloha; a heaha hoi ua mau linna la ? Ika M. H. 1840, ikal7o na M. H. o kona Nvho Alii ona maluna o kona Auponi nei, kukulu mai la oi he olelo paa, he mea hooponopono oa ka pololei kaulike, he mea kaana like i ka ilihone a nie ka lako, e like me ko ke oupuni Peleaia a me Media, he kanawai kona inoa a kakou e kapa kupono aku ai, a malulo iho o keia halau nui akea i luana iho ai, ine ke kohai, kolonahe o kona olu,*a luakaha wt-Ie ai kakou i na kauna M. H. i hala aku nei, me he ohana moa la mala--19 o ka hoppumehana ana a ke kinana. I keia manawa maopopo, a ke au e ko nei 1 Halae, ala mai la he mau»manao umiheu e nune ai o ka noho aoa*a ke nana aku oe ia Oahu a me kona hiohiona o ka JVI. H. Js43; ai ko kakou ewa ku. moku kaulana hoi, .« aku auanei oe i ka moku kaua nui o ka A. B. M. Curysfort o ka R. N. o Beritania Nui' &. Ilelani inalalo o ka hoopoeopono ana a ka Mea Honohano a Kaulana Haku Goege Paulet. Malia o ninau mai kekahi iwaena o kakou i kein lu, heaha hoi ka hana a keia moku kaua e ku nei, ma na huaolelo pokole loa, e hoakaka aku ai au ia oukou e na makamaka. E koi mai ana ka Mea Hanohano Haku Geogo Paulet, ma ka inoa o ka Moiwahine o Beritania Nui & Ilolani i ko ka Moi Kamohameha 111 nei aupuni. e ae, a e hooko pono aku i kana .nau koi ana o pau, i like loa me ka hoopii a Robert Chalton ma e pili ana no na waiinaka o ua R. C. i moeuhane walo ai nona, ma !:• ano pakaha, me he ohule la kahai ka limo nui.

Na ia mau wahi kumu naulihilihi i. waiho mai ia kakou e noho iloko o kapilihua, me na manao piliaiku, e hoohalike ana ia kakoa na kaūaka kanu o ka aina, me na popoki e hele ana iluna o na uinihepa wela, ke koanaana ole iho o ka behi ana o kona mau kapuai iluna o ka lepo au e ke kanaka Hawaii e olelo iho ai me ka hilahila oie, mailoko raai oe olaila i hanaiia'i a kua kanaka Hawaii oiaio. Maanei hoi au e hai aku ai ia kakou, akahi no kakou a launa koke aku i na kaialu o ka la a kakoa e malama ne. No ka mea, me na olelo malalo iho nei, i hoopilikia aku ai ka enemi i ko kakou Moi, ma kana palapala hope i& ia, penei: . " H. B. M. Cartsfoet, ) Oahu, Feb. 17, 1843. J oe :—Ke hai aka nei au ia oe me ka mahalo, e hoomakaukau ia ka H. B. M. Moku Carysfort, malalo iho o'u e kaua koke aku i keia kulanakauhale, ma ka hora eha o ka la apopo, (Poaono,) keae ole ia mai na mea a'u e koi aku nei maluna o ke 'Lii o keia Pae Aiua, ke hiki aku i ka hora i oleloia." Eia kana oleio hoolaha e hai mai ana i kona lahaikanaka, i kona haawi ana i ka Ea o ka Aina. E hoolohe mai oukou, ke hai aku nei au ia oukou, aa pilikia wau no. ko'a hoopilikia ia mai me ke kumn ole, nolaila, na haawi aku nei an i ka Ea o ka aina o kakou i lohe oukou; aka, e mau ana no ko'a Alii ana maluna o oukou a me ko oukou maa pono, no ka mea, ke laua nei no ko'u manao, e hoihoi ia nAii ana no nae ke Ea o ka aina, ke hoaponoia mai ka'u hana ana. Iloko o keia la 25 moewaa o Feb., M. H. 1843, hehiia iho la ka Eanohano o Hawai, j a mē ka inoa o kou mau Poo Kalaunu na 7 Kamehameha, a ikeia'ku la ka Union—laek 0 ka Moiwahine o ke kai, e lawe kaiehnia'na ma na ehen o ka makani nui mai Hilo mai, iluna o na kahoaka o kakou. Ia oe e nana ana ia mea, me na noonoo kaniuhu, mae'wa a loha'ku la na manao aloha aina iloko o kou puuwai e ke keiki hanau mamo a Awakea laua me Papa, me he loha ana la a na lau o ke kaluha i ka la kikiki o ke Kau. Ia ee e noho ana īloko o . keia hoohaahaa ' ia, pa-e mai la he leo mai ka Noho Alii mai Qiai ana ia 1 oe e kalokaio akn i na aumakna o be ao, Ina aumakua oka po, aole ka ! Eia ka oka leo o Abera e hea mai ana inai na paia paa mai o keia honua haumia, mailoko mai o ka aina o mailuna loa thai no o ka piko o Sinai, e ualo mai ana ia oe e ka haipule oiaio a kuoo, e pelu iho i ou mau kuli, a e luai aku i kou mau manao hoano, ka mea an i hoomomoa makamae ai, e noho la i ka papaku o kou naau, i mohai, i alana no ka la pilikia o kou Papale Ealaunu, me kou aina

a me kou lahuikanaka imua o ka mea e nobo ana i ka Noho Alii Ina ole, e haliu mai ana ko iala alo i ke alo o ka mea pilikla, e kali mai ana o ka poha aku o kau wahi kanaenae imna ona, e like me Morekekai imaa o Hamana hewa. He ehn mahina i hala qe i hope, a ika mahina laki o lulai, nioini mai la ka laai i kono aloha nani pau ole, nialuna o ka lahuikanaka uuku, nawaliwali, a ilihune i ka ikaika. Ua hookoia niai ia ka mea a ka haku Halelu i olelo ai. "O ka manaolana oka mea ilihune, aole loa ia e hoka." Malalo o keia manaolana i polo-ke ai na mea kaua a ke Aūpnni pookela o ke ao nei ma ka ikaika, a pa'u iho la kaoa pauda, a lilo iho la ka ikaika o kana olelo kaua a tne ka ikaika o kona lima i mea ole; e like me Goria imua o Davida. Ma ka la 31 o lulai, o ka. 01. H. 1843, be la ia e like loa me keia Ja nona kahanohano, ka nani kumu a kakou e kipani iho nei, me na manao hauoli, i hele loa a loko o kou iwikau mai la ka hiohiooa o palapalaola iluna ou, me he mea la e i mai ana, na palekana, ua hala ka Hooilo, ua hiki maikeKan, ua ike ia aku ka palaluhiehu ana mai on& pua nani, a ua loheia hoi ka leo o oa m&na o Parodaaio ma ko kakou nei aina, e olelo ana, " Huro ! Huro ! ! Ua hoihoi ia mai ka Ea o ko kakou Aupuni, ua kau hou ka Hae, ka haoohano o Hawaii." t Ua haule ilalo mai kou mao hulili mai, kela mookahiko, ko Beritania Hae Huipa, ka hoailona kaulana o Lord Nelaon t ka mea aoa i huipa ai i ka poe Faraoi ma ke kaua Safeg<»r, a kulou iho In imua o ka leo o ka Lahuikanaka Hawaii, no ka mea, o jca leo o ka Lahoikanaka, o ka leo no ia o ke Akua. Eoluila, e hoomanao ae kakou, he okupe iao ana keio o ka Mea Kanlana, Lord'George Paulet, / e like me ko Maiimiliana mai nei ma Meaiko, e ike pu aku apa kakou ia Robert Charlton ma c ku mumule ana, me be la, na nuku ia a hoka, ka loihi, ka loihio naauwae. A ma keia la manao mai hoi o kakou, i kapala aai ia'ku ai kek pnau huaolelo puloku i ka hanohano, j muimui mau ia boi e ka nani, a me ke aloha aina, oia hoi keia. ' " l'a mau ka Ea oka aina ika pono." 0 keia aaei ka pau.o kou kilika ana iho i koa mau kiheahea waimuka malana o na lehn o

ka niea i kona hiumoe l;xii o Niolopna, ao!e, c lt'ha aku na maka, a e »ana aku i ka M. H. IS-IS, i ka 28 o ua īnakahiki o kona au, kaana, a puunaue mai la oia i koaa aina, ka Panalaan, ka luhi, ka mea hoi i eha ai ka ili o ko lakou kupunakane, a haawi manawalea mai la oia me ka puuwai hamama i na 'Lii, ka poe hoi ona o ka auna hookahi, a ia kakou hoi a pau, me he makua la e kai puu ana i koua waiwai iwaena o kona mau hooilina. Ike ia ka Latii e hehi la i ka newenewe opua, e pii la i ke ala koiula a Kane laua o Kanaloa. Komo mai la ke aiiu iloko o'u ua hele oe. Kamehameha IV. oke keiki mauu keia a Hina-waikolii, ka mea nona ka la Keliikukapu oke aloha ke hiki mai. oka Liholiho elua keia, oka eha o. na Kamehameha. O ka oi keia o na Poo Kalaunu nana i kahiko mai i ka Noho Alii o na Kamehameha, me ka maemae paumaele ole; he aloha oia, a he pnuwai nui a maemae. E hoomanao i ka Halemai Moiwahine, i ka Home o na Luina, ka Ahahui Mahiai a me na hana e ae he īehulehu. He mau hoike oukou e na makaainana o ke kukui pio ole o Kona, no ka mea, maloko o ka malu o keia hale eehia i oleio mai ai oia, " Aole au e pono e kapa ia mai he Moi, ua like no au me aa lala e ae o keia Aha." 0 ka naauao hoi kona mea kaulana loa, na hookahaha ia ka poe naauao o na aina e, a ua olelo kekahi poe o lakoū, he 'Lii oia i kupono ole no keia wahi aupuni uuku, a me keia lahuikanaka hapa. i kona wa e ola ana, haaa hoa ibo la oia i ke Kuikahi iwaena o ke aapuni o Farani a me kakou, a ua olelo ia, na like kona man Kuhina imua ona ia mau la, me he mau kakauolelo wale la no a •pan. 1 kona au, hoonnaia u»ai la he anela, he manaolana no Hawaii holookoa a pau, me he kaalanahi la mai ia Wakea mai, aka, ike e mai la ka Mea Mana, ua makaukau kupono \ ole ka honna nei no ka hookipa ana mai iaia, a lawe hou akn la oia ia puolo nani me kona > s ano anela uo. Aole hoi i npu iho, hoikolo N aku la he makua ma ia meheu hookahi a ke keiki i hoooioali ai, a waiho mai la he wahine, he kaiknaana, he mau kaikuahine, he

makaa e paīaama ana; a he lalinikanaka e uwe-na ole ans, no ka mea, aole ae nei laaa. Kamehameha V. O Maemneikekaikapuaokahala keia, o Aiiiolaai, ka Hua hookah: a ka Ao i koe me kakou, oia ka inea nana i hoopiha kaulana loa ka makalua waiho wale ' a na mua Onn i waiho iho ai e hoopiha ia eia. Ua lei oia i kona Lei Alii me ka ae hemolele ia mai e na Hoku he I2_o ke aouli. He puuwai nui a akea kona i like loa me ko kona mau mua. He akahele loa ma kana mau hana hooponopono aupuni, aole nae he helena i nele ka hiki ika pahu hopu. Oia hookahi no ia e lawelawe lima nei i kana oihana me faa hoomanawanuī. Ua haaiele mai ke koolua, ua naouaua, ua, i^mnFvfekf<> •»-"acrtiōomakili~£a pua, mae e ke onaona. Me ka mana kupua oia i holoi a*i i ke Kumukanawai, ka mea hiki ole i ka naauao o Kamehameha IV. ke hoohuli. Ia mau la kaulana o ke Au Hou, ulaala ae ia he wahi noa 'a ka poe olohe huna noa o ke Aif'ia Kamehameliaill. Iloko o keia mau la hahana, e ikuwa ana na leo wdnana a ka poe nona ka hookaula ana ia lakou iho, me he mea !a o ka oha kaul'i a Baala, i pnle ai i na pule amama ole a lakou, a lilo iho la na wanana a lakou i mea h- i nele, me he moo huelo ole Ia ka pahupah»; no ka inea e oieloia ana ia man la, e lawe aoa ka Moi ina kaleana. Ua like loa no i;t mau mea, me hc p'ile kuni la e hoonioni ana i ka manao o kekahi poe, me ka olelo ana a'kn, eku mai hookahi, e ku mai elua, e ka noai no a pau e hoole i ka hoololi Kumukanawai. (Ja akaka ia kakoa i keia manawa, ua hoka, ua hil>ihila, ua maka-pa ke kuhiheeAi i ke alualū loloa ia e ka lokahi, a eia la i hea k«fri i pee ai? Ke nonoi aku nei hoi au ia oukou, e kiei I iki aku ia Wailuakio i Oahu, i kahi e ku la "ka Halepule, ona ohana o kakou i uluhia e na uhane ino daīmonio. He hale io ka īa e hooko ana o kona paulele io iluna o kona la_hui, e (ike me ka ka Haku hana ana, ia ia e maalo ae aoo ma ka aina o Dakala. He Ihmuku io ka oia no ke Akua, aole oia wale, o keia leo kekahi* "O ke kanaka pono, oia ko'u kanaka." He le'o kauoha keia no lakou mai ko lakou kupunawahine mai o Elikapeka Kaahuonanu. Nolaila, e oa kauna kanaka i koe o aa mau Lani nei, oia hoi ka Palena, ka I, ka .Mahi, ka poe nana i -alo, i hoomanawanui i ka weia 0 kaia o keia mau kaha kuakii, kahi hoi a na kupuoa o lak'ou i ooho ai a ewe, malalo iho o keia mau laau lauoho loloa, e loha ana 1 ka lai a ka wahine, ka poe hoi a'a i ike no lakou na maoaoio, kaliki ano mae ola. Ake hoolako kaulan» aku nei hoi au ia oukou, e hui mai me a'u me ka manaoio kuihe ole ana ak'u. I luna ona lokomaikai o k«u Poo Kaliuno, a me Woaa ohana ika haawi manawalea aoa mai i keia -Halepule a me keia kahua t ona eku nei. , Aole no kakou iho, aka, no ke Akua ka meaoona ko kaona o na leo iliilihia a ua mau Lani nei a knkou, e olelo akea mni ann, ••'O ke kanaka pono, oia ko'u kanaka." I like ai hoi me ka mea i oleloia, " E hooko aku n'a ke Akua i knu mea i hoohiki ni." Eia hoi keia. I ka wa o na Kamehatneha Mua. he lehuleho lakoo e kuka ia ai na pono okepupuni; aohe lua o keia kannka, i lehulehu ike kaoaka a ka ai a me ka i«, a ke na'na aku kakou mao aku ona, me he mea la he moana ahi e lapalapa ana, no ka mea, hookahi wale no oia i koe; a nawai e p«ni i kona hakaimka k« biki aku i kona wa e paJainuhala ai? Na ka Lanimemehu «nei ?. Na na Keawealieulu paha? Pehea hoi o Keliimiikai ? Minamina ino ka mea ono ike ino nai i ka nui o na kuke. 'Nolailo. « kuu mau hoa Inhui, e na hoa " kauwa ;loko o ka Haku, e hamama «ku na waha i ks paepae o ka ipuka lani, a e hoike 'iaoukoii iho he poe kauwa Akua, a e knlokalo aku ma na keena liiliii o oukou i ua Makua Noi la, a Haku. Nui la o kakou, e noi aku i kona lokomaikai lun ole, e ninini mai maluna o ko kakou Noho Kalaunu i na lokomaikei a pau. E.hooloihi loa ia ke ola oke Aui Huiiiehakiha V., a e haawi mai i hua ūana. .. . . *