Ke Au Okoa, Volume III, Number 17, 15 ʻAukake 1867 — HE KAAO NO VARARIALELE. Ka Olali o ke Aupuni Uwea. I unuhi ia mai loko mai o ka olelo Pogudara a i ka olelo Hawaii. [ARTICLE]

HE KAAO NO VARARIALELE.

Ka Olali o ke Aupuni Uwea. I unuhi ia mai loko mai o ka olelo Pogudara a i ka olelo Hawaii.

HELU 1. Ka manao koakaka oka mea kakau Kaao. Ke waiho aku nei au i ko'u aloha imua o oukou e na hoa puni Kaao, puni lealea olelo Eia mai ko kakou Kaao hou ke hele aku ia ma kou home; e huli aku ana ia oe e kn mea i lawe i keia nupopa Ke Au Okoa, mai ka Hikina a ka la a ka welo ana a ka la i Lehua—Aloha oukou. O ko kakou Kaao hou kā mea nona ka fnoa e kau ae la maluna, he malihini hou oia iraua o ko oukou mau maka e na hoa puoi Kaao, a e lilo ai oia i mea kamaaina i na ia he nui e hiki mai ana iwaena o knkou, au hoi e haanui ai me kou akena iho i kana mau hana, ka mea hoi nana e aihue i kou manao holookoa o kou kino e ka mea h.eluhelu, ka mea hoi nana e hoolele i kou hauli, e li ai o kou io, a pii kou okalakala me ke kunahihi, a lilo ia i mea nau e moeuhane ai, ka mea hoi nana e nowelo i kou puuwai holookoa, nana boi e kaihi ae i kou noonoo moikai ana, mai kou kino ae, nolaila, o ka mea nona kea Kaao, no |o'ā o mai no ia o na aupuoi nui o Europa ma ka honua nei, aole nae no Pogudara ponoi ua mea la nona keia Kaao, aka, noloko mai o ka hohonu o ka moana kai lipolipo o ka moana Akelanika, e pili ana i na welelau o ke Moana Anu Akau, he mau haoiri tausam mile mai Norevai aku ma ke komohana akau, nolaila, e kamailio ana kakou no ka mea nona keia Kaao, a me ka iawe ia ana o kona kino malaio aku o keia honua, a maluna ae o keia lewa; a pela aku. A malaila no hoi kakou e ike iho ai i na hana ma□a a ka mea nona keia Kaao, a ine kekahi

poe e ae, i ka ui a me ka nani, i ke koa a me ka ikaika, nolaila, e bcle ana i ka loa a me ka laala, a nolaila, ua pau ka aianao hoakaka o ka mea kakau Kaao, e hoomaka kakou e kamailio i ka mea nooa keia Kaao. JVo ka hanau ana o Vararialele. Oka mea nooa keia Kaao, o Vara*alele oo ia, do loko mai oia o ke Aupuni Uwea; a mninila oia i hanau ai, he kaikamahine oi aku o ka ui a me ka nani, malalo iho o ka malamalama o ka !a, oiai, ua like kona mau maka me ka momi, a o kona ili hoi, ua like no ; a me ka opuu pua rosi lani i ka wa kakahiaka nui. Ua oleloīa hoi, aole e hiki i kekahi mea ke ike,'a ku aka mamua o kona alo, a nana aku ia ia iloko o ka minute hookahi, ua haule koke oia ilunā o ka ili o ka honua, e like eie ka manu ikui ka poka. He nohea mau oia i na la a pau, mai ka po a n>e ke ao, aohe mea iike me ia ma ka honua nei, a e olelo iho paha auanei oe e ka mea heluhelu, kainoa Ia hoi o Hedi ka oi oka ui, aole ka 1 Eia kff hoi ka oi loa aku o Vararialele; a wapj hoi a'u a ka mea kakau Kaao, ,he mea pau ole ka ui ma ka 'olelo ana o nei mea he Kaao; ua like pu nei mea he Kaao, e like me ka poe haku mele o Hawaii nei, kainoa ua pau ka lea i kekahi poe, aole ka auanei. Nolaila, e hoomaooopo kakou i ka nana ana i ka moole"lo o keia Kaao. O ke Aupuni Uwea i oleloia, he aina huna keia iloko o ka hohonu o ka meana Akelanika. Eoio mahina o keia aina e emi ai iloko o ka moana, a e ono mahina e lana ai iluna o ka ili o ke kai; e like no me ka aina maoli nei, he mau mauea me na kuahiwi, he awawa me na pali, he mau puu me na kula, he mau mea ulu me na kula neoneo, he kahawai me na muliwai, he kaikuoao me na lae, he wai ono huihui e like me ka meli. no loko mai o ka lepo o ua Aupuni Uwea la. 0 ka mt!e o keia aina, aia no ia i ka papaku o lalo o ke kai e lana nei, aia a hiki i kona manawa e emi ai iloko o ka opu hohonu lipolipo oka moana, alaila, pii ae no kona uwea a puni ua aina la o ka Olaii i noho ai, & hiki ko lakou kiekie maluna ae o na mauna a me oa kuahiwi, alaila, pio mai no ko lakou m«u welelau a hui i kahi hookahi l4 alaila, ua paa pono ka aina i ka hoopuni : n ena uwea he nui wale, e like pu paha me ka hinai laI waia aka poe kahiko o Hawaii nei. Aia a hoomaka ua aina la e luu iloko o ka hohonu, e hoomaka mua māi ka ili o ke kai e aleale, a pii ae la kehu o ke kai iloko aka lewa, ia e kani ni na uwea a pau mawaho o ua aioa !a, e like me ke kani ana o ka hekili n me ke kani anao-ka pu kuniahi iloko o ka wa hooili kaua, alaila, e ike ia aku no na ao ua oka lewa maio o-o a puni ka lewa, alnilo, e leokolo mai no ka ohu a me ka' noe a uhi iho (hnluna o ua aina la; ia wa e lohe ia ai ka halulu a me ka uina a me ka paapaaina o ua aina la, alailn, o kona hoomaka ana ia & luu iloko o ko koi. Pela ke ono o kona luu ana a me kona hoea ana iluno; he aina paoa mau i na mea nla he nui wale, aia uia keia aina na manu oi loa aku o kn maikai a me ka nani, mamua o na rttnnu a pau o ka honoa nei, nolaila, ua lawa ko kokou kumailio ana no ua aina la, a mahope aku e kamailio hoa kakou no ia aina. Nnlaila, ina kn hoohalike ana i ko ano o keia ainn a me kona moolelo, un like paha me ka nina o KaiiKliunomoku, oia hoi o Ulukaa ma ka olelo Kaao o Hawaii, ke ole hoi au o loho hews i na inoa i oleloia o ko Hnwaii nei.

Ka olelo ana no na koa kiai o keia Aupuni Uieea, naki ame na heleuma e paa ai ua Aupuni Uieea la. Ua olekia no hoi ma keia £aao, eha poe kiai ma na kihi o keia aina, na lakou hoi e malama a e kiai i na enemi a me na pilikia e hiki mai ana, i malama ia ai ka maluhia o ka mea nona keia Kaao, he poe koa me ka ikaika loa i ke kaua a ine ke kipaku ana aku i na enemi; ma ka akau hookahi, pela hoi ma ka hema a me ke komohana; ua hoonoho pu ia hoi keia poe me na holoholona ikaika loa eha, e like me ko lakou nui; e hiki ai ia !b--kou ke pulumi a huipa aku i na enemi, he poe mana me ka ikaika. loa, iloko o ka wa pokole loa, mahope e ike ai oe ka mea he|uhelu i ka lakou mau hana. E hoomaka kakou e kamailio no Vararialele a me kona mau makua, a me kona moeuhane ana i ka po, a loaa ia ia ke kino wailua o kekahi alii o ke at«pup.i malalo aku o keia honna. Ua hanau ia mai o Vararialele mai loko mai o ka puhaka o Saiteria kona makuahine, a o kona makuakane o Kini Uwea no ia. Ika manawa i hanau mai ai o Varariālele a hiki i kona mau la oi kelakela o kona mau kulana maluna o kona aupuni, aia hoi, pauhia iho la oia i ka hiamoe i ke awakea, oiai oia e hiolani ana iloko o na lumilami ana a na lihilihi o kona mau maka,.oiai, ua haaleie mai kona noonoo ia ia iho, aia hoi, halawai aku la kona mau onohi me na helehelena o ke keiki alii o ke aupuni po, a ia ia i ike aku ai" ua leie ino ka hauii o kona puuwai holookoa, a maule iho la oia i ka naai lua ole o kana mea i ike ai i ka moeuhane, a hala ka manawa loihi o kona waiho a maule ana, aia hoi, nana ae la kona mau maku, a ike ae la oia i ke kino wailua o kana mea e ike nei, e ku ana oia me kona nani nui loa, bie kona lei alii a pau, a hoolei aku la oia i kona lei alii nani ma ka a-i o Vararialele t A ano hooipoipo iho la laua ma ko laua mau kino uhane. Ua hoomau loa ko laua hooipoipfana a hiki wale i ka wa ana i ala ae ai, aka, ia ia i puoho ae ai, a nana ae la oia inao a mao, aole kana mea i ike ai ma ka uhane, aia hoi, ua lilo ia i mea ino no kona puuwai holookoa, a hoemaka mai la oia e uwe me ke aloha maule e hoopuni ana i kona kino, me kona ninau iho ia ia iho, Ooe e ka'u mea i aloha ai iloko o na poluluhi ana a ka hiamoe, oiai, ua halawai mai kou kino waiiua me a'u a hiki i kou nalo ana aku mai ko'u mau maka aku, nolaila, ina la paha oe noloko o ko'u aupuni nei, alaila, ke olelo paa iho nei au, he mioute hookahi, alaila, e ike kiooauiaoe." Ua hoomaka oia e haalele mai i nei mea he ai, a hiki wale i kona wa i aneane aie pau kona ola, oia hoi kona ike ana i ke kino holookoa oua keiki alii la. Ua noho wale oia i na la a pau loa me ka ai ole i nei mea he ai; nolaila, ua lilo ia i mea haohao ioa na kona mau makua, me ko laua ninau aku ia ia, " E ka mana makahiapo aioha, ka mea hoi a maua e malama nui nei me ka hiilani aku hoi ia oe i na wa a pau lo'a a hiki i keia la, nohii!a, ano, ke haohao nei maua me ka ninau aku ia oe i keia wa? " A pane koke mai la oia ia laua, "No ka olua ninau ia'u i keia wa, nolaila, ke hai aku nei au ia olua, ua halawai aku ko'u mau kiionohi maka me ka nani oi kelakela o kekahi keiki kahaka maikai loa, i like kona mau helehelena a me kona kulana me a'u nei, nolaila, nana i hoikeike mai ia'u iloko o ko'u moeuhane ana, a oia iho Ia ka mea nana i keakea mai ia'u i nei mea he ai a me na mea a pauloa, i lohe olua e o'u makua, nolaila, Jce hai paa nei au i ko'u manao paa ia olua, mamua o ko'u hai ana aku ia olua, ina aole au e ike frino aku i ke kino o ka mea nana au i hoopiiikia i nei mea he aloha, alaila, me he mea la, o ko'u kaawale ana mai ia mai ko iua alo mai e ko'u mau makua aloha, i kahi hiki ole ia'u ke pane mai ia olua, nolaila, la'u e kamailio nei me oiua, me he mea ia oia pu kekahi me kakou e kamailio nei, nolaila, ano, e noonoo mai olua i ko'u mea e pono ai, a ina aole e loaa ia olua ka pono, alaila, e poino ana au mamuli o keia manao kuhihewa ana o'u ma ka launa uhaneana."

Ia wa i pape aku ai kooa makuakaneia ia, " He. pono paha e kauoha au i na kiai o ke aupuni nei, na lakou e noonoo a hali aku i kahi e lo&a ai," a ae mai la o Vararialele, o ka pau no ia o kana olelo ana; ka haule aku la no ia o kona poo iluaa o kona wahi moe, aka, ia ia no i hoomaka iho ai e hiolani, oiai oia e ala ana no, aole hoi i lilo loa aku i na kaialupe ana a ka tiamoe, aia hoi, hiki hou mai la no ka uhane kino wailua o kana men e aloha nei, a ia ia i ike aku ai, aia hoi, puiwa ae la oia a uwe iho la. me ka manao kaumaha, nolaila, me be mea la, na hahai ae ka olelo ana o ko kakou Kaao ma*keia Wahi, e like me ka inoolelo o Pele raa me Lohiau ka oi kelakela o Kauai. Ka hoouna ana o Kini Uwea i na kiai o ke Aupuni Uwea, e lule e imi i ka mea a kana * niapo i aloha ai. Mnhope jho o ka pau ana o ka olelo a ka laua knikamahine, aia hoi, ua kuka ibo hoi laun i na mea e ko ui ka mea a lea laua hiapo i aloha ai. A he mnu minute paha, aia hoi, ua kauoha aku Inua i na kiai o ua aupulii nei e hele mai, a i ko lakou wa i hiki mai oi, hni aku la kona makuakane i kana huaololo a pau imua o lakou a pau, e like me k:i rnea i hni ia ao la mamua; a pou kana olelo ana, nia hoi, pii ao la ke kūnahihi me ka okalakala o ua poe kiai nei, ia wa, hoomoka ao la lukou e ki i ke Aupuni Uwea; a mohafa ae la na uwea a puni ua aina la, alaila, hoomaka ao la ua aina la e naueue mai o a o, a pii ae la oia iluna o ka ili o ke kai, iloko o

ka hohonu ljpolipo o ka opu o ka moana, ua like me 5 minule ka loihi o kona wa i pii ae ai a lana iluna, aia hoi, hakukoi mua ae la ka ili o ke kai a lilo ae la i mau ale nui e hai ona, ia wa i hoomaka mai ai ka ohu e uhi iho maluna iho o na mauna a me na kuahiwi o ua aina la, e like me ka mana i loaa i kona mau makua, a uhi paa iho la kanoe maiuna o ua aina la. Ia wa no hoi i lele aku ai na kiai ma na wahi a pau o ka honua; ua buli lakou iloko o na la he nui, ua pau loa na wahi a pau i ka huli ia e lakou, ua pa» ka akau a me ka hema, ka hikina me ke komohana, ka paa iluna ka paa ilalo, aole he wahi i koe ia lakou a nau o ka honua a me ka lewa, a me ka opu o ka moana, ua huii ia e iakou, ua nana, ua kilohi, ua halo, aole he wahi i koe, oiai, ua ike lakou i ke ano o na keiki maikai loa, mai ka noho Moi & na makaainana, aole he mea i koe mai ko lakou mau onohi aku, nolaiia, ua loaa ole ia lakou ka mea a Vararialele i aloha ai, a no ka leaa ole ia lakou okona makemake, ua aneane !oa ka mea nona keia Kaao e haalele inai i ka la i ka mea mehana, a he

mea kaumaha hoi ia i ka manao o kona mau makua, nolaila, e waiho iki kakou i ka olelo ana no lakou, oiai, aole a lakoa waiwai, e hali ae kakou a nana i ka mea nana i huli a loōa ka mea i aloha ai a ka mea nona keia Kaao, i ike pu ai kakou i kana moeuhane. Ka olelo a Hiuwe ia Vararialele, a me kona hnli ana a loaa ke kino o ka mea i aloha ai a kona kaikuahine % ke Jīupuui Po malalo akti o keia honua. E hoalu iki e na hoa puni >Kaao i ka helu* helu ana i maopopo ia oukou, mai uluhua oukou no ka hiki ole aku i kahi a kou punwai e hauoli ai, nolaila,'e. kamailio kakou no ka mea nana i huli aku ke aloha o Vararialele a loaa aku i ka pali p'aa o lalo, nana hoi i wawahi ka papaku a me ka mole o ka honua a puni msi-o a-o. 0 Hiuwe, o ke kaikunaue ponoi keia o ka mea nona keia Kaao, he keiki oi aku o ka ui a me ka nani, e like me kona kaikuahine, oaka, o kona nui ia wa, ua oleloia n.a keia Kaao, ua hiki aku kona mau makahiki ika eha; he wahi keiki mana a me ka ikaika, nolaila, na Vararialele i hele mai mamna, a na Hiuwe i ukali mai kona hope, a. 0 ka pau no ia o ka hanau ana mai o Saiteritf, aole he mea mamua aku, aole hoi mea mahope mai, 0 laua wale no elua na oi oia wa. ī kekahi la, holoholo ae la o Hiuwe roa ke alo o kona kaikuahine, a, ia ia i nana aku ai 1 na heleheleoa o kona hanau mua, aia hoi, ua ano e, e like me ka lapalapa ino ana o ke ahi, oiai oia e u ana me ka haule iho o kona mau kulu waimaka, aole he mea hiki ke hoopaa i ka hana a nei mea he aloha, au e oleio iho ai e ka mea heluhelu, " aia hoi a ua hni kino, alaila, pono hoi nei mea he aloha nna, eia wale oo ka i ka lihilihioka anoi kahiT kau ai, o ka pilikia holookoa no ka keia o kona kino," pela io paha, alia iki paha la, aole ia ia wale, e'huli aku oe a nana aku ina moolelo Kaao o Hawaii nei, alaila, e lohe no oukou i ka poe kahiko i ka.olelo mai ia oe, e like me Pele laua me Lohiau, o Aiwohikupua ia Laieikawai, kaiwa kiani o Paliuli, alaila, e maopopo iho oo auanei ia oe. Ninau aku la o Hiuwe i kona kaikuahine, " Heaha kau mea e uwe nei ? " Pane mai la kona kaikuahine i kona wahipokii, " Aole paha e hiki ia'u ke hai a hoakaka aku ia oe i ke ano o ka'u mea e uwe nei, oiai, aole paha oe i hoom&opopo i ke ano oia mea," pane koke aku Ia oia i kona kaikaahine, "Ke hai paa nei au ia oe i keia la, aole he mea i koe •ia'u mai kuu maka aku, maluna ae o keia lewa a maloko hou aku olaila, ina he lani hou aku malaila, e. hiki ana au ma ia wahi, a pela hoi malaio aku o keia bonua, ai na he aina hou aku malaila, e hiki ana au ilaila, nolaila, owau hookahi nei o kaua ka mea nana e kaapuni ke ao nei a pau loa." Ma keia olelo a Hiuwe i kona kaikuahine, aia hoi, ua lele ka hauli oiliili iloko o kona puuwai holookoa, no na olelo a kona kaikunane uuku; a ma ia hope iho, ua hoomakaukau iho o ua wahi keiki nei i na mea e pono ai kona hele ana. Komo ihola oia i kona kapa, a lalau iho la oia i kana wahi pahi a hookomo iho la oia iloko o kooa pakeke, he wahi pahi mana keia; a lalau hou ae la oia i lauoho 'elima, a me ke komo lima o kopa kaikuahino, a.me elua huewai ola; pela no ia i lawe ai ina mea mana a pau loa. A makaukau oia no ka hele, hahai pono aku la o Vamialele i ke ano o kana mea i aloha ai, aia ma kona lima akau, he apo kula daimana. Pelaoia 4 hahai pololei aku ai i ke ano o kana mea i lia ai o kona po a me ke ao, nolaila, e wikiwiki oe i ka huli ann a loaa, a i na e po keia la ia oe, alaila, hoi mai paha oe ua poino nu. J I mai la o Hiuwe i kona kaikuahine, "Ina pela kou oianao, alaila, ua npekehewa ko'u huli uuku ana i kau mea e aloha nei, ua kuhi auanei oe he wahi ua kamoiiina ia kaua i ka ike ia, i pololei aku no alaila." A pao ka laua olelo ana, ia wa, hohola oe la o Hiuw» i loonn wahi hainoka a kau iho la maluna olai--1«, a pane iho la oia i kana olelo hope loa, " Ke hele nei au e huli i ko aloha, mamuli o kou leo e kuu kaikunhine—nloha oe." Oka hoomaka aku In no ia o Hiuwte o lele iloko o ka lewa, aia hoi, ua ano poniunia mai la ko ia nei mau mnka no ka ikaika loa o ka lele ana, noho iho la oia ilalo, no kona ano kulanalann, a i ike pono ia aku 'hoi o mua, kahi lioi nnn e lole aku nei o huli i ka mea a kona knikuahine e haaniponlpo nei, mo na kulu waimnka n ke ololia o hoopulu anai kona papalina nohea he nana aku. (Aoleipau.)