Ke Au Okoa, Volume III, Number 14, 25 July 1867 — HE KAAO NO TONEIAHUANU. Ke Kilohana Pookela o Mesiko, i unuhi ia mai loko mai o ka olelo Paniolo a i ka olelo Hawaii. [ARTICLE]

Help Learn more about this Article Text

HE KAAO NO TONEIAHUANU.

Ke Kilohana Pookela o Mesiko, i unuhi ia mai loko mai o ka olelo Paniolo a i ka olelo Hawaii.

HELII 29. Kauoha ae In o Hedi i kona Puuku Nui e btomaknukau ia na mea ai a pau maluna o ka papaaina; a pane koke mai la kona Puuku, " Ua makaukau na mea a pau loa i hana in, oka ai wale no ka roea i koe." la wa i hele mai ai o Hedi me kana mau kane a me kana punalua maloko o ka rumi ai, a noho iho la lakou maluna o na noho; a ai iho la lakouS na mea ai he nui wale. A he mea haohao loa no hoi ia i ko Toneiahulia inanao, me kona eehia pinepioe; a malaila no hoi oia i ike pono aku ai i ka ohana a!ii a pau o Hedi e ku like ana ma na paia o ua rurru la me ka nani nui loa. (Ja hoomaopopo oia ika nani 'a me ka hanohano o na mea a pau o Hedi; ua hiki nle ia ia ke noii aku; ao.na koa hoi a me kona mau kenela, aole lakou e lihi kokoke mai malailn, he r loa ko lakou wahi e kiai ai me ka n. . ka maluhia o ko lakou Moiwahine H a mea hoi i l<ke me ka malamalama o ke i holo mai ai kona wela a me kona mau ..ukuna i na welelau o ka honua a pau. Ka heopuka ana o Erdi i kana olelo im.ua o Tontiahuanu ma a me Toneiahulia, e hoohui ia lakou ma ka berita mare. Mahope iho o ka pau ana o ka lakou ai ana, hoi aku la lakou ma kahi mna a lakou i nnho ai, a malaila lakou i hoonanea iho ai no kekahi mau minute pakole me ka luana maikai ana me ka oluolu, oiai ko lakou mau helehelena e hoike ana i ko lakou ano oluolu wale no, me ko lakou nani, i oi ae mamua o na mea a pao oia wa. Ia manawa no, hoopuka aku la o Hedi i kooa manao imua o Toneiahulia kaoa punalua; a hoonoho eku la oia ia Toneiahuanu maluna o ka noho Kalaunu, a pela no hoi o Tonalafaie, a o ua o Hedi a me Toneiahulia ma kekahi aoao aku 0 ke pakaukau i hoonani ia i na pua aia he nui wale, e hoope anā i ua rumi holookoa la 1 na ea maikai wale no, a ma ia wa o Toneiahulia i lalau aku ai i kekahi pua a boni ae la oia, aia hoi, ua punia pu oia i ke ala, a ua paa loa ke ala o ua pua la ma kona wahi i hoopa'i no na la elima, a ua pili aku paha keia mau lalani malalo no aa pua la a Toneiahulia i honi ai,

" He ala paoa okoa ko pua o ka hala, 1 owili pu ia me ka niaile laulii o ka wao, Aole no e loaa aku ke ala o ua pua la ; He ala moani ka lanae i na pali, I kipona ia e na kulu kehau o ka po, Aole no e loaa aku ke ala o ua pua la ; He ala ka pua o ka rose ke hopu aku, A he nani boi Ka pualaniuma ke ike aku, Aole no e like aku me ke ala o ua pua la." Ia lakou e noho nei maluna o na noho, huli ae la o Hedi a pane ae la i kana punalua, " E Toneiahulia e, ka pua nani iuiu hookahi o Mesiko, ka mea nana ke kane oia nei, (Toneiahuanu) nolaila, ano, ke hoopuka au i ku'u manaō ia oe i keia wa, e nana oe i kau kane e makemake ai o laua nei, ina o Toneiahuanu, alaila, o ka'u hoi o Tonalafdie, ina hoi o Tonalafuie kau, alaila, o Toneiahuanu hoi ka'u, no ka mea, o oe ponoi ka mea i boopalau ia na ToneiahuBnu, he kino holookoa mai luna a lalo, ua lilo oe ia ia, a pela hoi hoi oia nei, ua lilo ia oe a hiki i keia la, a owau o kaua nei la, he wahine au i hoohiki iho ma ke kii wale no, ma ke a-ka wale no oia nei ka'u ike ana iho, aole ma ka ike kino ana, e like me oe o kaua', nolaila, aole e hiki ia'u ke keakea i kou makemake, a hopohnpo iho oe ia'u, mai kanaluu oo a mai mikau, nolaila, e koho no oe e like me k<>u manao paa, a o ka raea e koe iho ia oe, alaila, o ka'u ia pulami aku i ko'u inakeinake." Ma keia olelo a ua Hedi uei imua o kana punalua, kelou ih» la oia ilalo, a nalu iho la oia iloko ona mtt ka noonoo nui i ke ano o kana mea e koho ni, aka, ua manno no o Tonoiahulia o Toneiahuanu kann kane, ina la paha o ko lakou wa i Meaiko, aole hoi e hihi, ua lewa kn noho nna i ka aina e, nolaila, ua kanalua konn maiiao me ka minamina no ia Tuneiahuanu, a ua hoopuka ae a : a i kana olelo hoopnlai maka imua o Hedi, o Toria!af«ie kana kane, a no kona hoopuka ana i kana mea e mare ai, oia hoi o Tonalafnie, nolaiIr, ua pane koke nku o Hedi ia Toneiahulia, "E Toneiahulia e, he oiaio, ano, kelohe nei au i kau mea e mnkemake ai e lawe ia Tonu?nfaie i hoa kaana no kou noho ana, ka mea nßna e uneune i kou puuwai mu keia ola ana, aka, iua o kou inannoio keia au i hai mai nei me ka hoopunipuni ole ou imua o'u i kein wn, oiai, ua huna paha oe i kaoiaio maoli iloko ou i keia wa a liaua e k»ntailio nei, no ka mea, o kaun na waha olelo i keia wo, # aole hana a na knne a kaua." Paneaku la o Toneiahulia ia Hedi, " Aolo e hiki ia'u ke hana pela imua ou e kuu haku aloho, oini, ma ko'u ike maoli iho no i ko'u ano mnoli, ua like »u me ia nei, (Tonalufdie) ko maua kulnna, a o oe hoi o koua, ua kohu no olun, oiai, ua like no ko olua kulana i hiki ole i keknhi nani ke ukali aku mn ko olua liope," a o k*a pnu no in o ka Tonciahulia olelo ana. A pnne mai la iioi o Hedi i kana olelo ia Toncinhulia, " He nnni in, nau no i koho iho In i kou makemake, oiai, ua haawi miia au ia oe i kou makemnke nu i mnnno nui oi, a ua koho mai la oe ia Tonalnfaie ke

keiki koa hoi o ko oukou aina hanau, nolaila, o mamvo mai oe auanei; na'u ke koho mua i kekahi o laua nei, nolaila, aolo he baoa i koe aku, oiai, ua akaka kou makemnke, a oia nei hoi, (Toneiahuanu) ka'u," a o ka pau no la o ka Hedi olelo ana no ko lakou hoohui ana.ia lakou ka berita mare. Ka hai ana o Hedi i kana olelo kauoha i leona ohana alii a pau, a me kona lahui holo* okoa a pau o koiia aupuni, no ko la• kou la e mare ia ai. Mahope ihp o ka Hedi olelo ana ia Toneiahulia no ka laua mau kane, e like me ka mea i hai ia ae la mamnß, he mau la loihi ma ia hope ilio, hai aku la o Hedi i kana olelo knuoha i kona ohana alii a pau o na kulanakauhale o na elima, no kona mare ana i ke kane, a ua ae mai no lakou me oamanao mahalo me ke aloha, aole i keakea mai kekahi o kona ohana alii, ua hoopukg mai lakou i ko lakou mau leo ma ka huro ana me ka olioli a no ke ano iwini maoli no paha kekahi o ke keiki o Mesiko, ka mea nana i hahai aku na lihilihi o ke kaikamahine Hedi, a loaa aku oia ma ka Hikina kahi i kau ai, a ua hai pu ia aku no hoi ka lohe i kona mau makaainana a pau, aia lilo iai mea lealea loa na lakou a pau me ka olioli nui loa. Mahope iho o ka haia ana ona la 5, aia hoi, ua ike ia aku ka lahui holookoa a pau maio a-o e liuliu ana i na mea hoonani a pau 0 ke kulanakauhale alii, a me na alanui hele a pau i hooudtii ia i na mea a pau loa, a i kau ia hoi i na ipu-kukui ma na hnina alanui a pau, a i kukulu ia no hoi i na 1 pahu hae he nui wale, a e na hale hoi kekahi i hoonani ia me ka hiehie nui i ku i ko lakou ano iho, aole oia wale no, o na aumoku kaua kekahi e ku ana ma ke awa ku moku o ua aina la, e lawe ia ana a linohan, oiai, na ulili a me na o-Ie a na'lii moku e kupinai ana iloko oia mau la, a he mea paia-kuli ioa paha ia no na pepeiao i ka hoolohe ana, a ua olelo ia no hoi ina keia Kaao, ua ehoomakaukau ia na pono a psu a me na hemahema o ua aupuoi la maloko o na la 5, aia hoi, ua ikeia, aole he hemahema 1 koe. E na hoa heluhelu puni Kaao, e wehewehe iki au ia onkou no ko lakou mau lole no ka la e mare like ia ai lakou, ua oleloia ma keia Kaao, mai ka hoi ana mai o Hedi ma ka moana i holo pu ai me Toneiahuanu ma, a hiki hou oia ma kona aupuni, a he mahina hookahi paha i hala ia ia o ka noho ana ma kona aupuni, ua maopopo ia ia, e ko ana ka makemake o kana mau kane i hoi hou ai i ko laua aina makuahine o Mesiko, e hoohoka i ko laua enemi, (Arapunita) a ua ike ae nei oukou i kona haole ino imua o na maka o ka lehulehu holookoa a pau, a ua hala ia mahope o kakou, oiai, ua lilo mai o Toneiahulia ma ka poho o ko laua mau lima, ake ike ae nei oukou a pau ia ia, ke makaukau nei ka huipa a ke keiki Tonalafaie e hnipa ia ia, a e hoomakaukau i kana hana- ame ka palau e eku aku ai i ke kihapai o £dena, ka hooilina o na manao o ka puawai oiu o ke kanaka, e kauli ai hoi na aa koni o ke kino holookoa

o ua poe aiwaiwa la, ene h6 laho-lio la, kahi hoi e ala mai ai na manao lehulehu wale o ke kanaka, e kupikipikio ai, me he ale la no ka moaua la, nolaila, ua lapuwale ka manao hoakaka o ka mea kakau Kaao imua o oukou e na hoa, nolaila, e hali aku kakou a nana i na hana a ke kaikamahine Hedi, i maopopo ai ia kakou o'a mea i hoomaknukau ia eia no ko iakou mare ia ana. la Toneiahuanu ma enohoana ma Mesiko, aia hoi, ua lioliu iho oia me ka hoomakaukau mua i ko -Ukou mau kapa e mare ai, nona iho a me Toneiahulia a rne ko na kane a laua, ua lako pono na mea a pau i hoomakaukau ia eia. Mai ka piko o ke poo a hiki i ka poli o'ia wawae o lakou, a palulu wale mai no mawaho kekahi m'iu mea nani e ae lie nui wale no ka la e mare ai. Nolaila, aole he mea i koe, he noho malie wale no ka ia la hana a hiki mai i kona manawa e hooko ia ai kona makemnke, malia puha he lohe no o ua Hedi nei i keia mau hua olelo o Hawaii nei, " I ka lani no ka ua, waele e no ke pulu o lalo nei." A oia kana hana i noho ai ia manawa mai ka hoi una aku ona a hiki wale i ka wa i hoea aku ai o kaiy mea aloha a me Toneiahulia, nolaila, i ka holo ana in laua ko laua makemako no ka lawe ana ia Toneiahuanu i kano na Hedi, a ia Tonalafaie hoi i kane na Ton«iuhulia, nolaila_, ua kani iki ka a-ka a ua mau kaikamahine la, oiai, aole hana i koe, o ka hooluu wale no koe, a na laua ia e ike maka iho i ka ai maneo o Hawaii nei he ape, e uilani ai i-o ianei a pau ke aho, nolaila, huli ae kakou a nana aku no ka U e mare ai o ua poe kamaeu lo oia wa, i manao paa ai e ko nei mea he makemake i kau nui ai, a me na liana hanohano a pau me ka nani nui i hoomakauknu ia e ke knikama&ne Hedi. Ka mare ana o Toneiahuanu me Heāi, o Tonalafaie me Tone'tahulia ma lee Aupuni Powa. I ka aneane ana aku e kokoke i ka la e more ai, aolo he la i ikeia o ka nani a uie ka hanohnno ma ke aupuni Powa, mai kinohi mai o ko Hedi noho ana maluna o ka noho Kalaunu, e like me kona !a i mars ai i ke Kilohana Pookela o Meaiko, ka mea nana e euneuno kona puuwoi holookoa, e hin-a ai i na po kohaihai o ka Hooilo, e knona ai hoi i na pono hooluhi kino o keia noho ana, a e kukeehu ai o na wahi waa liilii, a piliki kahi hookele. I ka wa a kala e aneane aku nna e nalowale i ka ili o ke kai, aia hoi, ua ki mai na pu o na aumoku kr.ua o Hedi, aolē i kana mai, me na hae e luhe ana maluoa o ka welolau o na kia, aolo hoi oia wule, o na kula-

nakauhale holooii'oa kekahi e hoike mai ana i ko lakou mau kukui hoomalamnlama he nui wale, me he mea la, oka nao ka la i kupnno ae ai i ke awakea loa, oiai, aole be walii nalowale o ka aina ia manawa a me na mea a pau, ua hiki loa ke ikeia aku ke kanaka ma kahi mamao lon iloko o na mile loihi wale, ua oleloia, aole he mea hiki i ke kanaka ke hoomaopopo aku no na mea e piii ana i ks nani a me ka hanohano i hoomakaukau ia e na'lii a me na kenela a Alihikaua, a me na Akimnrala o na aumoku kaua, a me na makaainana a pau loa; ua hoomau ia oa hana lealea a pau i ku i ka mahalo a me ke aloha alii, a hiki wale i ka wa a ba la i hoea mai ai, o ka monawa ia i uhi holookoa ia ai na kulanakauhale elima i na mea hihiu loa o kela ano keia ano, ia wa no hoi i liuliu like ai na mea a pau mai na'lii na makaainana, oka Halealii hoi, ua hiki ole ke heiu aku i kona nani. 1 ka nana ana aku i ua Hulealii la, aia maInna o na pahu hae eha, ua kau ia ika hae like oie o ko lakou mau ano, e like me ko lakou nui eha, me na hoailona kalaunu o ka inoa Kiaaina o ua aupuni la. A i ka aneane ana ae e hiki i ka hora 10 o ua la lā, ua ike ia aku na makaainana e hele mai ana, na kane a me na wahine, ka kaniko-o me na opio; ia ws,no hoi i ikeia ai na puali koa a pau o kela ano keia ano, i hiki ole ke helu aku i ko lakou nui, o ka leo hoi o na mea~kani, na lilo ia i mea e ino ai ka puuwai o ke kane a me ka wahine, i ku i na iini aloha o ka poe ma ka aoao palupalu, aia hoi, ua poai puni ia ka Halealii e na'lii koa a me na koa, o ka ohana alii hoi o Hedi, ua hoonoho ia lakou a pau maloko o ka Halealii, me ko lakou mau 4cahiko nani lua ole. I ka hiki pono ana aku i ka h'ora 12 o ke awakea, aia hoi, puka mai la o Hedi me Toneiahuanu, o Tonalafaie me Toneiahulia, i kahiko ia ina kioohinohi o hanohano, ika □ana aku ia lakou, ua like pu me ka wailiula o Mana e haale ana, i ukali ia mai ko lakou hope e kooa ohana alii wale ho. Ika hiki ana aku o lakou ma kahi i manao ia ai e mare, ua haawi ia mai la ka leo o na mea kani a me na huro a me na pu, a he mau minute paha i hala ae, hoea mai la o Wosirone ke Kahuna Eaulana o ke aupuni Powa, he kanaka malama akua, he hoopono, he ike itrfe mea be nui wale e hiki mai ana mahope aku, ma na wanana he nui wale, o keia kanaka o Wo* sirone, o ka mua ponoi keia oke kupunawahine o Hedi, a'u i hai mua aku ai mamua, ka mea hoi nana i hoola ae o Toneiahuanu mo, mailoko mai o na poino.. a me na pilikia, i pae olulo aku ai ma ke aupuni Powa, a loaa wale iho ai ia Hedi. Ua ike oukou e na hoa heluhelu i keia Kaao, ma na helu i hala ae nei, no ka hiki ana mai o ur> kauoha la, ka mea nana i hoohui ia lakou ma ka mare aua, ka mea hoi nanae linoko paa loa i ko lakou makemako'a me na iini a ka manao. -ka mea hoi nana e uilani na aa koni o ko lakou mau puuwai, ia manawa no, ku mai !a o Wosirone, a hoakaka iki mai oia no na mea e pili ana ia Hedi a me ko laua mare ana, a ma ia hope iho, ku mai la o Hedi, a olelo mai la imua o na mea a pau, me kana mau olelo naheoahe, e like me ke ano mau o ka wahine, a penei kana'mau olelo : " E ko'u mau hope moi a me ko'u ohaoa alii, a me na poe a pau loa o ko'u lahui holookoa 0 ko'u aupuni nei, ko'u poe alihikoua oka aina nei, a me ko'u poe akimarala o na aumoku kaua ma ka moana, ka poe nana e alai ka maka o ka pahikaua a me ka elau, a me ka lele ana mai o ka poka, ka mea hiki ole ke pale ae, a o ka manawa ia e haule aku ai ke •kino holookoa i ka make mainoino ana, nolaila, o oukou no na liona puni kokoo ko'u aupuni nei, na t<ga hihiu o na olulaau, na ilio h e hoi o ko'u aina nei, ka poe nana e pale aku i na enemi, mai na kapakai aku o ka aina nei, oiai, akahi no au a hai aku ia oukou 1 ke »no oui o keia la, i hiki kino moi ai oukou a pau loa maanei, a ke ike nei au ia oukou a pau loa, a pela hoi oukou ia'u i keia la, a akahi no au a lawe a hooko iho i kuu manao paa a'u i makemake ai, mai kuu wi opiopio mai a hiki i keia la, ua ike paha kekahi poe o oukou ia ia, a o kekahi poe paha, aole lakou i ike ia ia, oia nei (Toneiahuanu,) ka pua nani hookahi i loaa i ke aupuni o Mesiko, ka mea nana e hoonaueue iho i keia kino holookoa, nolaila, owau paha kai manao ...

iho pela ia ia noi, (Toneinhuaau,) a o oukou pahn, ua kannlua paha ko oukou manao no'u a mo kuu kane, aka, inalie manao ko oukou, e hiki no ia oukou ke pane mai ia'u i koia wa, oiai, i alii au ia oukou, a i haoohano au a me ka nani, i ko manao aloha lokahi ana mai ia'u." Ma ia olelo ana a Hedi, ua pane like mai na mea a pau, " E ko makou moiwahine aloha, ano, ke ao, a ke hooko aku nej makou i kou mau munao a pau loa, mai ka maa a ka hope." Ama ia hope iho, ku mai la ke Kilohnna Poakela o Meaiko, a hai mai la i kona manao o pili ana ia ia iho, no kona ano a me kooa hoolei ia ana i ka aina e, me kona hni pa ae no hoi i na hana koa a kana aikane aloha. A pela no hoi o Tooeiahulia i bai mai ai i kona ano, a me kona hoopalau ia aoa i wahine na Arapunita, a me ko laua mare ia ana me ka holopono 010, a lilo i mea ole. A o ka nlelo hope loh, i ke keiki Koa knulana o Mesiko, Tonnlafaic, nnna hoi na olelo i knu-o aku i ka manao o na men a pau, e huli aku nn pepeiao me oa maka o ko anainn holookoa ia in, i ku i ka iini o ke oloha a me ka waimakn, oiai, iloko o kona wa e kamailio ana, ua oui ka olioli a mo kn mnkemake o ka poe a pau e hoolohe mai ana, no ka maikai a rae ka wuipuhe o kana 01010 ana. i (Jlolc i pau.)