Ke Au Okoa, Volume III, Number 9, 20 June 1867 — AHA KIEKIE. [ARTICLE]

AHA KIEKIE.

pili ana i ka hoolaaia'na o ua wahi nei i alahele no ka lehulehu, ua ane paewa no ; oiai hoi laua ma kekahi mau mea ano nui e pili ana i keia hihia, ua like uo ma ka hai o ka laua mau olelo ma na mea e pili ana no keia hihia. Iloko o ko makou manao mamuli o keia malama hou i kiola ia mai iluna o na mea i hanaia i ka makahiki 1848, aole loa no ke Kahu Hanai o ka mea hoopii i manao, a aole no hoi i kauoha aku ia Mr. Ii ma ke ano Agena nona, e hoolilo loa, a e hoolaa loa aku no hoi i pono alanui maluna okapa e hoopaapaaia nei. Ika manawa oka haawiia ana i oleloia, he umikumamaiwa na makahiki o ka mea hoopii, a ua lilo no hoi ia ia ka hooponopono nui ana o kona waiwai, mamnli oka ae ana mai o kona Kahu Hanai. Ano ia lilo nui no ia ia pela, nolaila, ua hoike maopopo loa mai ke Kiaaina Kekuanaoa, aole oia i lawe, a aole no hoi oia e lawe ae maluna nona iho ka mana e hoolilo aku i kekahi wahi hookahi o ka waiwai o ka mea hoopii, me kona ike ole ame kona ae ole ana. Ua hai pu mai no hoi ke Kiaaina, i ka wa i noi mai ai ma ka aoao o na hoahanau o Lahaina, no ka haawi ana aku i pono alanui, na hai aku oia, aole ona manao he mana kona e haawi aku ai; aka, aia no na ka mea hoopii ke niki aku oia i ke kanaka makua ana, e kana e like me kana e manao ai ho pono maia mea. Oiai hoi, ua hoike mai o Mr. li, ua manao oia he mana no kona malalo o na olelo kauoha i loaa ia ia mai ke Kiaaina Kekuanaoa mai, e haawi aku i na hoahanau i wahi alahele e hiki aku ai i ka luakini, maluna aku o ka aina o ka mea hoopii e like me kona manao ; ano ia mea, ua wehe hou oia i ke alanui i wehe mua ia'i e Hoapili wahine, a oia alaiiui hoi mamua aku o kona hele ana'ku ua keae Polea, ka Luna Aina, ka mea ia ia ka malama o ua wahi la; iloko oka manao ana ina e kauaka makua ae ka mea hoopii, alaila, e apono ana no oia ika mea i hanaia; eia nae hei, ua hai maopopo mai oia aole ke Kiaaina Kekuanaoa i haawi aku i alahele mau loa i ka lehulehu, a e hookuu akn paha i ka aina o ka mea hoopii : a aole no hoi oia i hai i ke Kahu Hanai o ka mea hoopii no kona manao ana e hana ana pela, ia ia i hoi mai ai i Honolulu nei. 0 ka ninau no ka mea i manaoia ma ka aoao o ka mea i oleloia nana i haawi mai, he mea ano nui loa ia; a mamuli o ia kumu, aole na olelo hoike, wahi a ko makou manao i kokua mai i ka aoao pale ; aka, na ke kue, me he mea la ma ka makou ike iho, o keia wehe hou ana o keia pono alahele maluna aku o ka aina o ka mea hoopii e Mr. li, aole i oi aku kona ano mamua o ke ano hoopuka hou no i ka mea i ae mua ia (Permissive) e hele, a i keakea ia iho ai no kekahi manawa iki, a ma ke kanawai, aole ia he hoolaa ana ; aka; he ae wale ia aku no e hele me ka hiki no ke hoopauia, e hele no i ka mea hoopii ke hoopau i kela ae ana i kona e makemake ai a e hoihoi hou mai iloko o kona lima 1 locus in quo. Aole i koiia i pono alanui ma ke ano pilikia (i ke ala ole,) ma ka aoao o ka mea pale, a aole no hoi makou i manao iho, ua lawa na olelo hoike, no ka hooia ana mai ia koi ana. E hookuuia ka olelo hooholo e kakauia me he lano ka Ia hope o ke Kau, n'o ka pono o ka mea hoopii, no ke dala hookahi me na koina. Mr. Harris, no ka mea hoopii. Mr. Bates, no ka mea- pale. Feberuari 12, 1861.

AHA KIEKIE—ILOKO 0 KA BANAKO.

KAU 0 APEEILA, 1864. Ma ha Waiwai o Ka Moi Kamehameha IV., i make ahi nei. Ka moolelo o ke ano o ka noho aina ana iloko o keia Aupnni, a me ke ano o ke Kanawai o ka la 7 o Inne, 1848, ma ke ano e pili ana i na pono mahele hapakoln o na wahine kane niake, ame ka ili ana aku o na aina i hookaawaleia no ka Lei Alii, mamnli o ka palapala hookoe i hanaia e Ka Moi Kamehameha 111., ma ka la 8 o Maraki, 1848. Mamnli o ia Kanawai i oleloia, a i kapaia, " He Kanawai e pili ana i na aina o Ka Moi ke Alii a me ke Aupnni, o na aina i hookoe ia no ka mea e noho Moi ana, ua ili aku no ia a lilo loa, me ka hoohaiki ia no nae o ka ili ana aku, a i na hope ma ka Noho Alii, me ka hiki i kela a me keia hope ma ka Noho Alii, kc hoolilo aku ia mea, me he la nona kino iho ia waiwai, me ke komo no nae o ka mahele hapakolu o ka Moiwahine, oiai aole kekahī mea maloko o ia Kanawai nana i lawe aku i ka pono kuleana hapakolu o na Moiwahine iloko o na aina i haiia malalo o ia mea : A aole no hoi he Kanawai o keia Aupuni nana e hoolilo ae i na pono mare o na wahine a na Moi a emi iho, a ano e ae paha, mai na waehine a na kauaka maikai e ae. 0 ka ili ana aku o kela apana o ka waiwai o Ka Moi i make aku nei, na aina e ae m&waho o na aina i hookoeia no ka Lei Alii, mamuli 0 ke Kanawai o 1848, e hooponoponoia no mamuli o ke Kanawai, no ka hooili ana aku a me ka ili ana aku o na waiwai a Ka Moiwahine Emma, be kuleana kona makona ano hooilina ma ke Kanawai, ma ka hapalua o ia waiwai, ma kahi o ka mahele hapakolu (o ka wahine kane make,) oiai uakomo pu kela pono hope iloko o kona kule3na nui ma ke ano hooilina, mahope iho o ka hookaaia ana o na aie i kau maopopo ole ia maluna o na aina i hookoeia. Na ka Lunakanawai Eobeetson, i hoopuka mai i ka olelo hooholo a ka Aha penei: Ua ala mai ke ano ku-e-e o na manao, no ke ano o ka ili ana aka o ka waiwai i paaia, a i komo no ka Moi Kamehameha IV., 1 make akn nei, ua waihoia mai he hihia imua o ka Aha, mamuli o kekahi mau mea i hana maoliia, a i aelikeia e na aoao a pau, i mea e hooholoia'i na pono o na poe Kiekie i kuleana ia mea, a i hooponoponoia'i hoi me ka maikai. ( Ua k&ia mai ma ka aoao o ka Moi Kamehameha V., ma kona ano hooilina hanau no ka Noho Alii, e lilo ia ia na waiwai apau, na waiwai paa a me na waiwai lewa, ua loaa mai mai ka Moi Kamehameha 111., i kona wa i make ai, a i paa ia iho nei e ka Moi KaCiehameha IV., ke Alii i make aku nei. Ma ka aoao hoi o ka Moiwahine Emma, ke Aliiwahine iho nei a ka Moi Kamehameha IV., he waiwai ponoi no ia no kana kane AJii i make aku nei, a e ili aku no ia mea e like me ke kanawai mau o keia Aupuni, a nolaila, he kuleana kona e ili mai ai ka hookahi hapalua o kona waiwai paa a me kona waiwai lewa, mahope iho o ka hookaaia ana o kona mau aie, a e lawe hoi i ka mahale hapakolu o ka wahine kane make iloko o kekahi lua. Ua manao iho makou, he mea makehewa wale no paha ka hoonohonono hou ana aku i na mea i hana mooliia ma ka aoao o na mea nona na aoao elua, oiai e kamailio ia'ku ana no no ia mea i ko makou wa e hoopuka aku ai i ka makou olelo hooholo, no ka mea, e kupono ana paha ko makou hoopuka ana aku ia mea, i hiki ai ke wehewehe pono ia ke kumu a me ke kahua i kau iho ai o ka makou olelo hooholo. 1 mea e hoopanana iki mai ai i keia hihia, e hooholo mua makou no ke koi no ka mahele hapakolu o ka wahine kane make, iloko o kekahi hapalua, me ka huipu akn o ke kuleana iloko o kekahi hapalua, ma ke ano hooilina malalo o ke kan&wai, i kuknluia mai nei ma ka aoao o ka Moiwahine Emma. Iloko o ko makou manao, ina he kuleana mahele hapakolu o ka wahine kane make kona, alaila, e lawe oia i ke kuleana mahole hapakolu o ka waiwai holookoa, i hooiliia mai e kana kane Alii me ka Lei Alij, i ka .wa i make aku ai o kona mua Kamehameha 111. Ina, e like me ia i koiia mai nei ma kona aoao, he kuleana ka kona ma ke ano hooilina kanawai, e lawe i ka akahi hapalua o ka waiwai holookoa, ua hiki ole ia ia ke lawe i ka mahele hapakolu o ka wahine kane make iloko o kekahi hapalua. Ina pela, alaila, 0 kona kuleana mahele hapakolu ma ko ano wahine kane ioake, ua komo pu ia iloko o kona pono nui mu ke ano ili mai ma ke ano hooihna. Aole e hiki ia ia ke hookoir.o pu ia mau pono a olua iloko oia waiwai. 0 ke koi no ka waiwai holookoa ma ke ano pili no ka Lei Alii 1 wahoia maī nei imaa e ka Loio Kuhina o ka Moi ke Alii i keia

wa, ua waihoia mai a hookahuu ia iho ma ke ano nui, ano kupono i koiia ma ka ana i ke ano o ke kanawai i hooholo ia i ka la 7 o lune, M. H. 1848. i kapaia " He kanawai e pili ana ina aina ponoi oka Moi, ame na aina o ke Aupuni." Ao na olelo hoakaka o ia kanawai, a, me na wahi e pili ana i keia hihia, penei no ka helunelu ana: "No ka mea, ua oluoln o Kamehameha 111., ko_ makou Alii Nui a me kamaikai, mahope o ka hookoe ana nona iho i kekahi mau aina i waiwai ponoi nona, ua haawi lilo me ka oluolu i ka nui o kona mau aina Alii, i kona poe Alii a me kona poe kanaka.

A no ka mea, ua oluolu ko makou Alii Nui me kamaikai,e waiho mai i na aina ana i haawi ai i kona poe Alii a me_ na kanaka iloko oka lima ona T jii oka Ahaolelo ame ka Poeikohoia, na lakou e malama a i ole ia, na ka Luna, a poe Luna paha i kohoia e lakou i kela manawa a i keia manawa e malama, e hooponoponoia hoi e like me ka mana o ka poe Alii o ka Ahaolelo ( a me ka ka Poeikohoia, i mea e pono ai ke Aupuni, a i mea e hanohano ai ka Lahui Hawaii, Nolaila, " Ua hooholoia e na Lii o ka Ahaolelo a me ka Poeikohoia o ko Hawaii, nei Pae Aina, i ko lakou Ahaolelo ana ; no ka manao aloha nui o makou no keia hana lokomaikai ano e a ko makou Alii Nui a me ka maikai, ke hooiaio nei makou i keiahana nuia ko makou Alii Nui a me ka maikai, a nolaila, ke olelo oiaio nei makou ake hoolilo nei nona na aina i kakauia malalo nei: (Ma keia wahi, ua hookomoia na inoa ona aina.) Oia na aina ponoi o ka Moi Kamehameha HI., ō ko makou Alii Nui a me ka maikai, nona a no konapoe hooilina ; a me na hope ona a mau loa aku, a nolaila, aia no ia ia ka olelo a me ka hooponopono ia mau aina, e like me ko*ha makemake Alii, a me kona manao, koe wale no na kuleana o na kanaka e noho ana ma ua mau aina la."

Mahope iho o na mea i haiia mpmua ae nei, ka ae ana o ka Ahaolelo e lawe i na aina a ka Moi i hoolilo ae ai no ke Aupuni, a ua hoikeia na inoa o na aina.

Ua iia mai e ka Loio Kuhina, o ke ano maoli o ka manao o keia kanawai, e pono e ikeia ma ke ano e hoakaka ana o na aina i hookoe ia nona iho e Kamehameha 111., i ka mahele aina nui o 1848, e ili aku no ia a mau loa i kona mau hooilina a _me kona mau hope ma ka Noho Alii, ma ke ano Aina Alii, e pili ana i ka Lei Alii o Hawaii nei, a aole no e hiki ke komoia e' ke kuleana" hapakolu o ka wahine kane make. A ma kelf. aoao hoi, ua hoonohonohoia mai ina ka ma ka wa o ka weheweKe pono ana i ke kanawai ke huipuia me ka palapala hookoe i kakau inoaia, a i Sila ia e Kamehameha HI., ma ka la 8 o Maraki, 1848, a oka hana a ka hana a ka Ahaolelo he mea I hoopaa wale no, o na aina e hoopaapaaia nei, ua hooliloia i wail wai ponoi no Kamehameha 111., kona mau hooilina a me kona waihona, a ma ia ano, ua hiki ke komoia e ka mahele hapakolu ! o ka wahine kane make, aua hiki no hoi ke maheleia malalo o ke kanawai, no ka ili ana aku i na waiwai e like me ke ano o ka i waiwai o na kanaka e ae i make kauoha ole, a nolaila, o ka Moiwahine Emma, mamuli o ka nele ana e kana kane Alii i make aku nei, i ka hooilina ana ponoi ae, (Lineal heirs,) oiahoi kaMoi "i make aku nei, nolaila, he kuleana hapalua kona iloko o kawaiwai, mamuli o n£"mea i hoakakaia e na kanawai ano e o Hawaii nei, a ma ia mea e lilo aku ai kekahi hapalua o ia waiwai ia ka Mea Kiekie M. Kekuanaoa, ka makuakane e ola nei o ka Moi i hala aku nei, a ome ke Alii e noho nei i keia wa. 0 ke ano o ka ka Aha nana ana iho ma keiahihia, mahope iho o ka waewae a me ka noonoo akahele loa ana, ua like no ma kekahi mau mea me na manao i wehewehe noiau loa io, mai nei, e na Loio noiau o na aoao Alii a elua e koi nei, āka nae hoi, e ikeia iho ana no ma kekahi mau mea nui, ua paewa no mai na mea i manaoia'i e na aoao a elua.

Ūa aeia mai no ka Aha, i mea ka e hiki ai ke wehewehepono i ke ano o ke kanawai o ka la '7 o lu£e, 1848, e nana aole wale no ma na pal&pala elua i hanaia e ka Moi Kamehameha 111., ma ka Ia 8 o Maraki, 1848, a aole no paha e kanalua ia o ke kahua no ia o ke kanawai i hanaia'i e ka Ahaolelo, aka, e nana 'pu iho ma ka Moolelo Hawaii, ke ano mau o ka noho ana, ke kau kanawai ana, a me ka noho aupuni ana, me ka moolelo pu hoi o ka Ahakukamalu, a me na mea i hanaia e ka poe i pili pono (i keia mea) mahope koke iho o ka mahele (aina) nui ana. 0 ke ano o ka noho ana o na aina maloko o keia Aupuni mamua aku o ka loli nui ana iloko o ke au ia Kamehamea. 111., e loaano kona hoakakapono anamaloko o "ke ano hanaihooholoia e ka Papa Luna Hoona Kuleana Aina," (Buke 2 o na Kanawai, aoao 81,) (See Hawaiian Vol. 2, for namber of page,) ua kakauia ia mea me ka makaala nui ma na olelo hoike maikai loa i hiki ke loaa mai. Ua hoikeia maloko olaila "i ka wa i pio ai na Mokupnni ia Kamehameha 1., ua hoopili oia mamuli o na mea i hanaia e kona mau mua, ma ka mahele ana i na aina iwaena o na Alii ka nui, e hookoe ana no nae i ke kauwahi o kona aina ponoi e mahiai ia, a e hooponoponoia e kona poe kahu, a poe lawelawe ponoi. A o kela ame keia ona Alii nui,uamahelehou aku i ko lakou mau aina me na' Lii kaukau alii paha malalo o lakou, a na ia poe no hoi i mahele hou aku, a mahele bou aku no, (pinepine,) e komo aku ana iloko o na lima o na papa ekolu, eha, elima, a eono mai ka nui iluna, a hiki i ka papa kanaka hoaaina o lalo loa. oka poe a pau ua manaoia he kuleana ko lakou iloko o ua mau aina nei, a i ole ia, iloko o nameakanu, o ke ano nui o ua mau pono la, aole no i hoomaopopoia, aka, he mau pono nae i aelikeia a puni. oua poe mea aina a pau, ina paha he mau hakuaina nui, a he mau hoaaina paha, a mau aiaina paha malalo aku o na hoaaina, ua aie aku, a aku i ka aie, aole he auhap aina wale no, ana i helu a i kona manawa e makemake ai; aka, oka hele pu kekahi e hana i na wa a pau e makemakeia ai, mai ka mea kiekie loa, a hiki i ke kanaka ilalo loa. Aua aie aku aua hookaa aku no hoi lakou i kekahi mahele o na mea i kanuia me ka huipu aku no me ka auhau makahiki. 0 kahooko ole ana i-kekahi o keia mau mea, ua manaoia he kumu pono ia no ka hoohemo ana i ka noho ana i ka aina. E like no me ka pono oka Moi maluna ona hakuaina nui, a me na poe a pau malalo iho o lakou, pelano hoi ka manao o na papa konohiki liilii malalo iho o lakou, nolaila, ua lilo lakou he mau ona hou iloko o ka aina, aka, no ke Alii (ka Moi) nae ke kuleana alodio, a o ka poe aina i waiho wale aku ai he kahu malama lakou ika aina." Pela iho la ka noho ana ona aina, a pela iho ia ke knhana e paaia'i na aina. a hiki i ka M. H. 1839, alaila, ua hoopukaiu aku ka hoomalu ana me na huaolelo mahope nei, penei: "Ke hoomalu ia nei nakinoonakanakaapau,pumeko lakou mau aina a me ko lakou mau pahale, a me ko lakou waiwai." ' (E nana ina kanawai kahiko, aoao 10.) "Na kanawai no i hoopaa aku i na mea i olelo mua ia no na mea e pili ana i na pono oka Moi ke Alii iloko ona aina a pau. Ua kauohaia mri ka Pauku 3, e hana na hoaailia i kanakolukumamaono la iloko oka makahiki no ka Moi, a i ole ia no ke Aupuni. E hoike maopopo ana aohe kuleana alodio o kekahi mea hookahi iloko ka lepo, ua koe no ia kuleana no ke $lii." (Principles Buke ona Kanawai, aoao"82.) A olelo aku Wna Komiaina, aole e hiki ika Moi ke hoolilo i ke kuleana alodio i kekahi mea e ae, me kahoopilikia ole aku i k£ pono o na haku nui, a aole no hoi i kekahi o; na haku, ina oia i kuai aku i ke kuleann alodio (mai kaMoi mai) : ke hopu aku i na pono o ka hoaaina me ka hponele aku ia lakou. " A no ka mea, ua hoomaopopo paa ia no ekolu wale no papa'o na poe i loaa mai na pono pili pa"a īloko ona aina: IKe Aupuni, (i e oia ka Moi;) 2 Na hakuaina; a oke3 na hoaaina—a o ka mea i koe o ke kupono o ka wehewehe ana aku i ka mahele o na pono o kela ame keia." (Ibid aoao 83.) ona Komiaina mamuli ) na olelo lioike i wailioia mai, ua hiki aku lakou i ka hoohol na, ina eae ka Moi i hookahi hapakolu no na hakuaina, no na hoi hookahi hapakolu; a e hookoo ana i hookahi hapakolu nona iho, ma ka manao liko o na hoike a pau,aolekekahi mea eae o poino oia ponoi no. Ibid aoao 83. Na ke kupono 1 loa i mea e hookaawaleia'i, a e na pono pakahi o na mea a pau i kuleana iloko o na aina, i alakai a kukuluia'i ka oihana o ka Papa Hoona, a īne ka mahele ana i hanaia e ka Moi ponoi, me ke kokua pu ana o ka Ahakukamalu. 1 ka make ana o Kamehameha 1., kana koikikane ua ikeia'ku o Liholiho Kamehamoha 11., ma ke ano Alii (Moi,) e like me ka makemake maoli o kona makuakane. Ua ili mai ka Lei Alii, a ua ili pu mai ia Kamehamelia 11., na pono n pau o kona makuakane, ma ke ano Alii kuokoa, a haku nui hoi o na aina a pau iloko o ke Aupuni, a oia mau pono ma ka emi ole iho a mo ka Lei Alii ua ili mai ia Kamehameha 111., i ka i make ai o kona kaikuaana a me kona mua hoi. Iloko o ka makahiki 1839, hoomaka ka loli maluhia ana ae o ke ano noho Aupuni holokoa o ko Aupuni uei, a ua hooko loa ia ma ka aponoia ana'e o ke Kumukanawai nei i ka makahiki 1852. (iAole i pau.)