Ke Au Okoa, Volume III, Number 8, 13 June 1867 — AHA KIEKIE. [ARTICLE]

Help Learn more about this Article Text

AHA KIEKIE.

keia. Aka oia mau bipi hihiu oka nahelehele, ua hiki oluolu loa no ke hoomaopopoia ma ko lakou ano, mai na bipi hihinmai 0 ke kuahiwi, oiai ua ano e ko lakou ano, mai na bipi e ae ma ka Mokupuni o Hawaii. Ahe hoike no hoi kekahi, he mau bipi kuni .ole no kekahi e holo nei ma ka aina o ka mea heopii, ma Waikoloa, oia hoi he mau holoholona no no kana pu-a bipi ponoi, 1 haule i ke kuni ana.

Ma na mea e pili ana i ke kumu mua i hoopukaia mai riei e ka | mea hoopii, oia hoi, o na holoholoūa nona mai na ili i laweia'i e hoopaapaaia nei, ua loaa maluna o kona aina. a e manaoia no, me ia'kuni ole ia.no, nana ponoi no ia mau bipi; wahi ako makou manao, aole no e hiki ke manao holookoaia e ae pela, no kona pono, me ka hiki ole hoi ke manao like ae pela no ka hiki ke manaoia ma kela aoao, no ke knni ole ia ana o ka bipi, nolaila, e manaoia no he bipi hihiu no ke kuahiwi, na Mr. Janion. oka ninau. ina paha keia mau bipi no ka pn-a bipi a ka mea hoopii, a no ka pu-a bipi hihiu paha, ua wainoia no me kekupono nana jure e hooholo, ma ke ano ninau no na mea i hana maoli ia, a i like hoi me ke ano o ka hihia ma na olelo hoike ; a no ka hooholo ana a na jure no ka pono o ka aoao pale, nolaila, ua lawa i ko lakou manao, o ke koikoi o na olelo hoike, aia no o na bipi e hoopaapaaia nei he mau bipi hihiu no, no ke kuahiwi. oke kumu wale no e hiki ai ke manao ae na ka mea hoopii keia mau bipi iluna o kona aina, a ma ia wahi ua oleloia aia no malaila kekahi mau bipi ana i kuni ole ia, i pakele aku i ke kuniia e kana mau kahu bipi. Aka, oka manaoia ana noloko mai nokeiamau bipi o na pu-a bipi o kuahiwi, ua hookahua ia iho maluna o na kahua laula loa ae. Oiai hē mea mau no ina kanaka mea pu-a bipi i ke kuni i ka lakou mau bipi a pau, e like me ka hiki ia lakou ke hoouluulu mai i na manawa i hoakakaia no ka "ho-a ana," mai na wahi mai a lakon e holo ai, aole kekahi o na bipi a ka Moi a me ke Aupuni, e holo ana i kuahiwi i kuniia ; no ka mea, o ke kanawai nana e hooponopono ana i na hao kuni o kela a me keia mea bipi, aole loa no ia i manaoia e hoopili aku i na pu-a bipi hihiu, e holo ana ma na aoao o Maunakea, a e na bipi hoi i maa ka ikeia he mau bipi "na ka Moi ame ke Aupuni." A aia no hoi ma na olelo hoike, he ike pinepineia kekahi o keia mau bipi ma "Waikoloa, a he lehulehu o lakou i hopuia ilaila, ia manawa aku, ia manawa aku, e hoike ana he mea mau no i ua mau bipi Ia ka liele ana ma ia aina. A eia hou, ua ikea iho mailoko mai o na ili bipi e hoopaapaaia nei, aole i emi iho malalo o ka umi na ili, a he-umikumamalua paha i laweia no na bipikea mai, a he umikumamahiku wale no ili bipi wahine, e hoike ana i ke paewa nui loa mawaena o na bipi kane a me na bipi wahine, e like no me ke ano mau o na pu-a hipi hihiu, a aole no hoi pela ke paewa iloko o na pu-a bipi i hookomo mau ia iloko o ka pa ame na pu-a bipi i malamaia e na kahu bipi. Mamuli o keia kumu me he mea la he hiki ole ke kue ia mai ka manao ana aku, o na bipi nona mai na ili, he mau bipi noloko mai o na pu-a bipi o kuahiwi.

Aka, ua koiia mai ma ka aoao o ka mea hoopii, o na pu-a bipi hihiu ka o kuahiwi, he mau ioloholona /ercc naturce, o ke ano hihiu, he mea ike ole ia e ke kanawai no kekahi mea, aia ka lilo i waiwai no lakou, a loaa ia lakou, a ina na bipi i laweia mai ai na ili, no na pu-a bipi hihiu mai, he kuleana no kona e iiopu ai ma ke ano holoholona hihiu, a e hoōle no "kona pono iho, ina e loaa mali.na o kona aina

Iloko o ko makou maaao, aohe e hiki i na bipi kuahiwi ke'kapaia ma ke kanawai he mau holoholona ferce na.tur(B. Aole lakou no ka helu o ua holoholona, i heluia ma ke aDO holoholona hihiu ma ko lakou ano mau, aole i kapaia pela e na poe kakau, ame na moolelo hoike honua. A, aole no hoi ko lakou he ano holoholona /erce naturce, i komo mai no kek-ahi manawa malalo o ka malu o ke kanaka, i lilo aku a hoi hou ae ma ko lakou ano mau. 0 keia mau hipi, he mamo keia no na hipi laka mai a Kapena Yancouver i lawe mai ai, a iloko o ka bolo ana o ka manawa, ua lilo keia mau bipi he man bipi hihiu, mamuli o ko lakou hooknuia ana e holo laula, me ka hoomaopopo ole ia aku, a me ka hooponopono ole ia ana e like me na pu-a bipi a na mea e ae, he lehulehu wale no nae hoi oia mau bipi i hiki ole ke hopu kino ia, ke ole e hopuia ina ke ano e hopuia nei i na bipi o kuahiwi, oia hoi, me ka lio holo mama ame ke kaula ili. oke ano e iwaena o na bipi kuahiwi a me na hipi a ka poe ona a ae, aole he ano e wale uo ka lakou ano, a me ko lakou helehelena ; ano o ko hihiu, i loaa ma na kumu lehulehu wale, a aole no e hiki ke kapaia he mau holoholona /er(B naturce ma ia ano, mamua ae o ka hiki ana ke kapaia'ka o na bipi a ka mea hoopii pela, ina oia e manao ana he pono ke hookuu i kana niau bipi e hanaumaWaikoloa, a hala kekahi mau hanauna me ka hoomaopopo ole a me ka hooponopono ole aku ia lakou e like me ke ano mau. Ina pela ka hana ana o na bipi a ka mea hoopii, ina paha ua hihiu loa ae lakou. ua mau no ko lakou lilo ana i waiwai nona, aua hiki ole ke hopuhopuia a hooliloia no lakou ponoi iho, e na poe mea bipi e noho koke ana ma ke ano holonolona hihiu, ina no e loaa ana ma ko mau aina ponoi.

0 na bipi kuahiwi ina ke ano o ka waiho ana maloko no ia o ka malu o ka Moi a me ke Aupuni, mai ka wa mai o ka loaa ana 0 na bipi kinohou i hooleleia mai ai e Kapena Vancouver. Ao naolelo hoike, ua maopopo loa, ua hoopuka mau no ka Moiame ke Aupuni, i ko laua mana kaokoa ma keia inau bipi, e hookoe ana nae i kekahi mau bipi i hookaawaleia e ka Moi iloko o_ka Ahakukamalu. i makahiki 1850, ma ke ano waiwai ponoi no na hooilina o John Young, (Olohaua.) A ma na mea i hanaia e' ka Ahakukamalu, ma ka palapala noi a James Young Kanehoa, 1 hoike maopopo mai, aole loa ke Anpuni i hana aku i na bipi kuahiwi ma ke ano holoholona ferce naturce, me ka waihoia aku aia no a na ka mea nana e hopu ana, aka, ua hanaia aku ma ke ano he waiwai, aole iloko wale no o ka Moi ame ke Anpuni, aka, iloko no o kekahi poe e ae, na hooilina o ka poe i haawi mua ia mai ai (na bipi.) A aia no hoi iloko o na olelo hoike a nahoike pili ole a kuleana ole iloko o keia hihia, mai mua loa mai no ka a hiki wale mai i neia mau makaliiki aku nei la, he mea mauka, ina ka e pomaikai ke komo o kekahi o keia mau bipi kuahiwi iloko o ka pa a ka poe e ae, i ka wa " e hookomo" bipi mai ai, ua hanaia aku lakou ma ke ano waiwai no ke Aupuni, a ua haawiia aku no i na Agena o ke Aupuni ka hana. 1 mea hoi e noikeike ai, ina paha e manaoja ua hopu a kuni na hooilina o John Young i ko lakou mahele o ia mau bipi, alaila, hookuu hou aku no ia lnkou e holo e like me ko lakou holo mua ana, me ia mau no o ko lakou ano a me ko lakou lielehelena me ki loli ole ae, ua hiki anei i ka poe nana na pu-a bipi e holo koke ana, ke loaa ua mau bipi nei iluna o ko lakou mau aina, ke lawe a hoolilo ia lakou (na bipi hihiu) no lakou ponoi iho, manmli o ke kapaia ana'e he mau holoholona /ercE naturce ? Manao makon aole. A oiai nae hoi, o ke kuleana o na hooilina o John Young iloko o ua mau bipi la, aole i oi aku kamaikai no ke kuni ana, mamua o ke kuleana mua. Aka, ina ua mau bipi la he mau holoholona /eroe naturce mamua o ke kuuiia ana, aole no lakou e lilo i waiwai kaokoa no na hooilina o Jonh Young, me ka bipi ke keakea aku i ka poe e i ka pepehi ana a me ka hopu ana i ua mou bipi la ke loaa iluna o ko lakou ainn. Ma ua mea e pili ana i ke kumu i hoala ia mai nei e ka mea hoopii, oia hoi: Ina o kakahi o »a pipi i kapaia, " na bipi hihiu a ka Moi a me ke Aupuni/' ua loaa maluna o kona aina, ne kuleana no kona mamuli o ke ano mea i hana mau ia, a i ole ia, mamuli o ke ano feroc naturce e hopu, a d hooliloiu'na no kona pono iho; ke manao iho nei makou aole oia i kokuaia mai (ma keia vtump,) e na olelo hoike ? aka, me ke kue mai, ke manao iho nei makou oa kukulu maopopoia mai ma ka aoao kaumaha e na olelo hoike, aole loa ia hana mau i hanaia, a roe ka pono prescriptive. Aka, ua hoonohonoho hou ia mai no ztfa ka aoaoo ka m«a hoo-

pii, o ka palnpala mai ke Kuliina Kalaiaina aku, a ia Kobc:rt C. Janicn, he palapala hoolimalima wale no ia uo kekahi mau aina 0 ka Moi a me ke Aupuni, me ka ae pu ia nae e hopuhopu a e pepehi i na bipi hihiu e loaa ana maluna o ua mau aina la, a aole i hoolilo aku ia ia i ke kalewa waiwai iloko o ua mau bipi k i ko lakou wa e holo wale ana ma ke akea, a aole no hoi ia wa, aka, aia wale no a paa ; nolaila, na hiki ole ia ia ke kukulu a_ko 1 ka hoopii trover i mea e hoi hon aku ai, a ua hiki ole no hoi ia ia ke pale kue ma keia hoopii, no ka lawa ole o kona kuleana waiwai nana e kauo'aku i ka mana kuleana maluna o na bipi. Mai ano kumu kuleana no no keia kumu paio, maluna o na olelo aelike o ka la 16 o Novemaba, 1859, ke noonooia oia wale iho ; aka, no ka pakui a pani hou ia ana mai o ia olelo aelike hoakaka i kakauia, o ka la 19 o Maraki, 1860, nolaila, e laweiana palapala a elua, a noonooia me he mea la hookahi no, a na lilo maopopo loa i ko niakou manao aole i mea wale no e hoolimalima ana i na aina i haawiia malaila, aka, e hoolilo kaokoa pu ana ina kuleana, a me na pono a pau o ka Moi a me ke Aupuni, iloko o na bipi hihiu i kuni ole ia ma ka Mokupuni o Hawaii, ia Robert C. Janion, a me kona mau hope, no kekahi manawa i hoakakaia, mamuli o kekahi mau mea i aelikeia, a nolaila, o ke kuleana waiwai liolookoa iloko o ua mau bipi la, (koe ke kuleaiia iloko o na mea i koe iho i ka wa e pau ai ka manawa,) aia no ia iloko o ka mea i hooliloia aku ai i keia manawa, a e mau no me ia a hiki i ka wa e pau ai mamuli o ka hala ana o ka manawa, a mamuli paha o ka haki ana o kekahi o na mea i aelikeia, a e hiki no ia ia me ke kanaliia ole ia ke kakau i na hoopii kupono no ke pale ana ia mau pono, e like me he mea la, ua hooliloia ua mau bipi la ia ia no ka manawa pau ole.

0 ka mea hope loa i koia mai nei e ka mea hoopii, mamuli ka o ko .ka mea pale waiho ana mai nei i ka palapala (hoolimalima) a ke Kuhina Kalaiaina, ia E. P. Adams, ua hoike mai aia ke kuleana waiwai iloko o na bipi iloko o Mr. Adams, a aole iloko o Mr. Janion i ka wa i hooinakaia'i o keia hoopii, oiai aolenoi hooiaio ia mai, ua pau ka Mr. Adams hoolimalima ia manawa, mamuli o ka pau ana o ka manawa, a o ka haalele maoli aku, a i ole ia ua hoolilo la hoi ia Mr. Janion. Ua hoala mua ia mai keia kumu i ka wa i hooloheia'i (o keia hihia) iloko o kā Baneko, a nolaila. aole i hooholo na jure maluna oiamea. Oiai nohe oiaio, aole ka mea pale i hooiaio maoli mai i ka pau ana o ko Mr. Adams mau pono, aka, eia no uae he mau olelo hoike iloko o na olelo hoike, i lawa kupono ka ikaika no ke apono mai i ka Aha ke manao ae, o ka hoolimalima ia Mr. Adams, ua hoihoia ia, a i ole ia, ua hoopauia paha ma kekahi ano e ae, mamua o ka loaa ana mai ia Mr. Janion o kana palapala hoolimalima. Ua maopopo ua hana o Mr. Janion ma o kona hope 'Ia ma ke akea ame ke keakea ole ia ma ke ano ona no na bipi hihiu o ke kuahiwi, maluna o na aina i hoolimalima ia e ia, no kekahi manawa loHii, mamua'aku oka hiki ana mai oke kumu o keir hihia; oiaiaole ka mea hoopii i waiho mai i kekahi mea nana e kokua i iana hoopii, ma o aku o ka waiho wale ana no o na ili bipi ma kona lima, a oia waiho ana, me ke kuleana ole no.

Koikoi loa mai ke kokna o ka mea hoopii i ka Aha. tio ■waiho akea ana o ka mea hoopii a me ka poe mea bipi e ae, ka poe nona ponoi ko lakon mau aina iho, iDa na Agena o Mr. Janion e aeia e komo aku iloko o ko lakou mau aina, no ke alualu «na a me ka hopu ana i na bipi hihiu ; a ke makeōiake nei makou e ike maopopoia, oiai makou e hooholo ana, aole o ka mea hoopii a me ka poe e ae i kuleana e lawe a e hoolilo i ua mau bipi la no lakou iho, noJca loaa ana iluna o ko lakou mau aina, aole no hoi he kuleana o Mr. Janion a i ole ia o kona mau Agena, e komo aku ilnna o ko lakou mau aina no ka hopu ana i na bipi mamuli o kana palapala hoolilo (Gi :ini) mai ka Moi a mekeAupuni, me ka ae ole mai o na mea nona na aina, a aole no hoi e lawe i na hipi a na poe e ae, no ka loaa ana me ke kuni ole ia, maluna ona aina i hoolimalimaia e ia. oka hao kuni, aole ia he hoike holookoa no ka lilo ana i ona no ka holoholona, i oi aeiaamua o ka bipi i kuni ole ia. 0 ka makou olelo hooholo, oia no o ka olelo hooholo akejure e hoopaaia no. E hookomoia ka olelo hooholo e like pela, me na koina. Mr. Harris, no ka mea hoopii. Mr. Montgomery a me Mr. Bates, no ka mea pale. Maraki 28,1861.

AHA KIEKIE—MA KA BANEKO.

Lot Kamehameha leue ia P. Nahaolelua a me J. H. Kaikeekai. Ma k.ihi o ka pono alanni i aeia ai me ke keakea oleia ana permissiue i hiki ole aku i ka hoakea maoli ia a me ka haawiia o ka pono alanui ma ke ano ala i hele man ia (prescription,) e hiki no i ka ona nona ka aina (a ua alanui la i moe ai,) ke hoopau i kela aeia ana i kona manawa e makemake ai, a e hoi hou no ia ia ka loeuu in quo. (Kahi i hele ia i alanui.) Na ka Lunakanawai Eobertsoit, i hoopuka mai i ka olelo hooholo a ka Aha e like penei: * c He hoopii komo hewa keia, i laweia mai e ka mea hoopii, ke Alii Lot Lamehameha, e kue ana i na mea pale, no ke komo hewa ana ma kekahi pa ma Lahaina, he waiwai no ka inea hoopii i ikeia (ina ka inoa) "Pa o Houpili." 0 keia noopii ma kona hooko ana, he hookolokolo hou no ka hihia o Lot Kamehameha kue ia J. D. Kahookano et als i hookolokoloia ma ke Kauo Okatoba, 1858. oka olelo hooholo ma ia hihia, ua hoopukaia ma ka la 7 o Mei, 1859, no ka pono o na mea pale ; a ma ka la 18 o Mei, ua waiho mai ke kokua o ka mea hoopii, he noi no ka hookolokolo hou, nuimuli o ke kumu, no kr mea, o ka olelo. hoike a Mr. li, e i ana i ka makahiki 1848, ua haawiia he ponoalanui no ka lehulehu maluna o ka pa e hoopaapaaia nei, e Mr. Kekuanaoa, ka mea e noho ana ia manawa i Kahu Hanai no ka mea hoopii, he mea hikilele hou loa ia i ka mea hoopii (jsurprise,) a o kekahi kumu hoi, ( riewly discovered evidenc.e.) Ua kokuaia ke noi e ka offidavits> aka mea hoopii ame ke Kiaaina Kekuanaoa, aua hooloheiā (ia noi,) ma ka la 23 o Feberuari, 1860, a ia manawa ua hooleia e ka Aha, mamuli o ke kumu, no ka waino ole ia ana mai o ke noi iloko o ka manawa i kuhikuhiia ma ke kanawai, a. aole no hoi i waihoia i palapala- hoe paa (Bond,) no na koina e like me ka mea i kauohaia ma ke knnawai i kakauia. Ia manawa hoomaka ka m.3a hoopii i keia hoopii, ma ke Kau o Aperila, 1860, aka, aole nae i hookolokoloia a hiki mai i keia wa, a ua hoolohe ia iho nei nae oia eka Aha, me ka iure ole. Mamuli oka aelike anao na aoao a elua, o na olelo hoilie a paa i laweia ma ka hookolokolo mua ana, uaaeia eheluheluia mai i hoike ma keia hihia, a ua huipuia mai me ia ka olelo hoike a ke -Kiaaina Kekuanaoa, pxi me kekahi mau olelo hoike ano nui a Mr. John li, a eia ia imua o ka Aha.

0 na mee. pale ma ka hookolokolo ana, ua koi mai i ko laua aponoia ma ke komo ana i ua wahi nei, mnmuli o ke kumu he kuleana a he pono alahele ko lakou maluna o ka pa o ka mea hoopii, mamuli o ke ano hele mau ia, a i ole ia ma ka haawi maoli ia iio. E ikea iho auanei ina pela io, ua hoole maapopo ka Aha i ke kuleana no ka pono alahele mamiili o ka liele mau ana; aka, ua hoopaa i ke koi no ka pono alanui mamuli o ka haawi maoli ia a o ka hoolaaia ana, ua hilinai nui ia ma na olelo hoike a Mr. John li, ia manawa. Ua hoonohonohoiano naolelo hoike i waihoia mai i ka hookolokolo ana, ma ka lioomaka ana o ka olelo hooholo, a nolaila, he makehewa paha ke kamailio ana ae no ia mea maanei.

Aole na mea pale i kukulu mai i ko laua kuleana pono alanui n'o ka lehulehu maluna ae o ka pa o ka mea hoopii, mamuli o ka hele mau ia ana, no ka mea, ua maopopo loa, aole e hiki e koiia mai pela ; aka, ua hilinai mamuli o ka haawi maoliia, a i ole io, mamuli o ka hoolaaia ana i oleloia mai, e ke Kahu ELinai o ka mea hoopii, iloko oka makahiki 1848. Ma na mea e pili ana ma keia kumn, ua hoopuka hou mai o Mr. li, i kana olelo hoike. a ua oi ae ka lawa a me ka oi o ka maopopo mamjja o ka hoike ana i kela hookolokolo ana ; oiai hoi, o ka olelo hoike a ke Kiaaina Kekuanaon, he olelo hoike hou loano hoi ia, ua pakui pu ia mai; e ano hoonawaliwali nui iho ana ike ano mua o keia wahi o ka hihia.

0 na olelo a keia mau hoike elua, a me ko laua hoomanao ana no na mea i honaia ia manawa, ma na mea e pili ana i ka hoo(Aole i