Ke Au Okoa, Volume III, Number 6, 30 May 1867 — AHA KIEKIE. AHA KIEKIE—MA KA BANEKO. [ARTICLE]

AHA KIEKIE.

AHA KIEKIE—MA KA BANEKO.

Kalama, hue ia Kuanaoa, a me īoane li, Kaku, Hanai o Victoria Kamamalu. 0 ka Palapala Hooko a na Luna Hoona Kuleana Aina, me ka palapala kii o ke ana ana e pili pn ana, he aeia no e laweia i hoike, a ina e maopopo he palapala oiaio, alaila, he hoike primafacie no ia no ka pono o ka mea i hoopukaia aku ai ua Palapala Hooko 'la. O ua huaolelo " Kuieana noho pa," e like me ia i hoopukaia'i e na Luna Hoona, o kona ano maoli no, he kuleana e noho ai a pau ke . ola o ka inea nona ka Palapai i Hoona i hoopukaia aku ai. Ua waiho mua aku no ka inea hoopii i ke kuleana ma kona inoa ponoi, aka mahope mai, hai oia aohe ona kuleana iloko o ka aina, no ka mea, he noho wale iho no malalo o ka hooilina maoli. A ua haawi aku ka Papa Lnna Hoona i ka Palapala Hooāo i ka mea hope, (ka hooilina,) me ka ike no a me ka ae pu ana ma ka ikea iho, o ka mea hoopii ; ma ka lawe ana mai i ka hoopii mahope iho o ka hala ana o na makahiki he nni wale, i mea e hoi hou niai ai ka aina, ua hooholoia aohe oua kuleana e lawe ai a nohoi ka aina, me , ka hookomo wale ia iiio no nae o kona inoa he oua, a he mea i hooliloia mai ai o ka aina ma ka moolelo a na Lnna Hoona Kuleana Aina, i mea e hoakaka ai i kahi a ka hooilina i kuleana ai ke noho. Ua hoopukaia ka olelo hooholo a ka Aha e ka Lunakanawai Robertson, e like penei: He hoopii kipaku keia i laweia mai i hoi hou mai ai kekahi ap;'.na aina a pahale paha, e waiho kokoke ana i ka Papu ina Houolulu. Ua hoalo ae na mea o*ria aoao elua ika hookolokolo jure ana, a ua waiho mai i ka hooholo ana o keia hihia i kaAha, ma na mea e pili ana i na mea kuleana iloko o ka aina, a uaaeia no hoi i inea e hikiwawe ai, e hiki ke hoopukaia lra olelo hooholo no keia kumu i ka wa hoomaha, me he mea la no ka la hope o-ke kau, a ina no hoi i manaoia he kupono, alaila, o ka ninau no ka poino, e waihoia aku no i"ke jure a i ole ia i kekahi poe ku i ka wa paha. Ua olelo mai ka mea hoopii, na hookoia aku ka aina nona e ka Papa Luna Hoona, ma ka la 8 o Mei, 1848, a ua waiho mai i hoike no ia mea i ke kope o ka hooholo ana a ka Papa no ke kuleana Helu 18, e uhi ana i keia pa e hoopaapaaia nei, a o ua kope la, me he mea la ua hanaia ma ka la 7 o lulai, 1852, e C. Kamaio, kekahi ona Kakuuolelo oka Papa. ona mea pale ua ae mai eia ia laua ka pa, aka, ua hoole mai nae laua aole i hookoia ka aina ia Kalama, a aole no hoi ona pono akuleana iloko o ka aina, a ua waiho mai i hoike i ka moolelo o na Luna Hoona me ka Palapala Hooko mua pu a me ka palapala" ana aina i. huipu ia mai, he mea i maa ka haawi mau ia i ka $oe mea kuleana mahope iho o ka hooko ana a ka (Luna Hoona,) a oia palapala hooko, ua kakauinoaia e Kaehu, kekahi no o na Kakauolelo, i kakauia ma ka la 14 o Aperila. 1849, a ua hooiaio mai he leuleana nohopa, kai hookoia iloko o ka pa e hoopaapaaia nei ia Kailio. O ka huaolelo nolio pa i hoopuka palua ia iloko o ka Palapala Hooko, aia no ia na ka luna kakau o Mr. Smith, Kakauolelo a ka Papa. Ma ka nana ana iho i na Buke o ka Oihana Hoona Kuleana, ua loaa iho ia'u ma ka aoao 23, Bnke 1, o r.a Buke hoopaa kuleana o na kanaka maoli, ke kuleana, Helu 14, a Kalama i waiho aku ai imua o ka Papa, (Luna Hoona,) iloko ,o Maraki, 1846, ua olelo aku ka mea hoopii, ma ka la 9 o Maraki, ua hooneleia oia i ka pah'ile ana i olelo ai, ua noho oia ma ia wahi mai ka makahiki 1816 mai, a nonoi mai no hoi i ka Papa e hooponopono aku i kona hihia.

Ua ikea iho, me he mea la o ka aina i kipakuia mai ai o Kalama, oia no kekahi wahi o kekahi mau aina i kapaia na aina Papu, i hookaawaleia e Kaahumanu 1., no na koa, i ka wa o Liliha i hoopauia ai ka noho Kiaaina ana no Oahu. A no ia mea ua koiia e ke Kiaaina Kekuanaoa, imua o na Luna Hoona Kuleana Aina, ma ke anō o kekahi o na waiwai o ke Anpuni Hawaii, malalo o kona malama ana. Ua lehulehu no na hoolohe ana a na Luna Hoona no keia hihia, a ma ka la 17 o Aperila, 1847, ua hooholo lakou i ka lakou olelo hooholo no ia hihia, a oia olelo hooholo ua kopeia iloko o na aoao 79, 80, a m'e 81 o ka Buke, o na Palapala Hooko. Mahope iho o ka hoopuka ana i na olelo ano hoonohonoho ma ia hihia, a ine na olelo hoike, olelo mai la na Luna Hoona, " Nolaila, ua maopopo heia. No ke Aupuni ke kuleana nui ma ia pa. He hapakolu ko ke Aupuni, e like me kona hapakolu iloko o na aina a pau, a no ke Aupuni hoi ka lua o ka. hapakolu i wahi e noho ai na kanaka o ka P apu. No ke Aupuni no ia pa. Ia Kailio nae ka noho pa e like meka hoomalu ana a ke Kumukauawai." A ma keia olelo hooholo ua hoopiliia aku ka palapala kii a ke ana aina no ka pa holookoa, ma na metes a me na palena, a o ka bila no na koina e kauia na ke Aupuni e uku, a me ka inoa o na Luna Hoona. Ua koiia mai nae e ka Loio o ka mea hoopii, ma keia hooholo ana ka a na Luna Hoona. ua hooholoia he elua hapakolu no ke Aupuni, a o ka hapakolu ka i koe, no ka ka e koi kue ana. Aole no paha i ano kupono loa i' ka Aha ke hooholo i ke ano maoli o ka pono o ka mea e koi kue ana ma ke ano kue aku i ke Aupuni, oiai o ka ninau nui, ua haawiia anei kela pono, ina paha he pono alodio, a i ole ia no na makahiki paha he kanakolu, a i ole ;a he pono paha, oiai no ke ola ana o Kalama, ano Kailio paha? Aka "nae hoi, o ka hoopuka ana i ko'u manao no na ninau e pīli waho ana, ka mea e hiki ai ke hoomaopopo lea ia mai ai ka'u olelo hooholo ma keia hihia, a aole paha ina aole au e hoopuka, nolaila, e hoopuka no a.u i ko'u manao no ia ninau. Ua ike maopopo loa au i ke ano o ka olelo hooholo a na Luna Hooua, oia no o ka pa holookoa o ke kuleana Helu 14, ma ke ano alodio, no ke Aupuni no ia; aka, o ka mea e koi kue ana, he " kuleana noho pa," no kona iloko o ia pa. Ua moakaka loa keia ma na olelo i hoopnkaia e na Luna Hoona. " No ke Aupuni no ia pa. Xa Kailio nae ka noho pa, e like me ka hoomalu ana a ke Kumukanawai." Mamuli no hoi o ka mea i lianaia ma ka hoopili pu ia ana mai o ka pulapala kii a ke ana aina, a he mea no hoi ma na kuleana a pau, ua lawe ia ma ke ano oia no kekahi apana o ka Palapala Hooko, no ka pa holookoa ; a mamc.li no hoi o ka Palapala Hooko i hoopukaia aku ia Kailio, ma ka la 10 o Mei, 1848, ua hoakaka maopopo loa ia no o ka pono i hookoia aku he " he kirleana noho pa," i ka hapakolu waena o ua pa 'la. Aka, wahi a ka Lqio o ka mea hoopii, o ke ano o ke " knleana noho pa," he wahi e noho paa ai—he wahi e noho ai a mau loa aku—a ma ke.ano o ka olelo ana ma na huaolelo e ae, ualike no me keikuleana alodio. Ua.māopopo loa ua kuhihewa maoli ke kokua akamai, a me he mea la ua alakai hewa ia mamuli o ke auo like loa mawaena o na huaolelo i hoopukaia " kuleana noho pa," a me na huaolelo " kuleana noho paa." A o ka unuhi ana hoi oia he wahi e noho paa, a he pono hoi i hoopaa loa ia. Aku, o na: olelo " kuleana noho pa," e like me ia i e naLuna Hooha, he mea ia e hoike ana no kekahi ano kuleana i ike kakaikahiia ia ano kuleana ma Honolulu nei no na pahale, a ma kekabi mau knlanakauhale e ae no hoi, a ke ano wale no oia moa, he kuleana wale no no ka manawa e ola ana o ka mea nona ka Palapala Hooko i hookoia aku ai. He hai wale no ia i ke kuleana no ka manawa e ola ana, a ua hiki ole ia mea ke uku i ka nkn hapakolu o ke Aupuni i loaa mai ai ka alodio. E ikea ia iho no iaina ka nana ana i ka Palapala (Hooko,) i waihoia inai nei i hoike no keia hihia, a maloko hoi o ia mea, o na olelo mau i hookomoia malaila, e hai ana e hiki no i ka mea nana ka Palapala Hooko ke ukn i loaa ai ka alodio, na holoiia. Ano la, ho aku kakou a ka ninau nui. Ua haawiia anei ke " kuleana noho pa," n'o kokahi hapakolu iloko o ka aina ia Kalaa i ole ia ia Kailio ? Ua hoonohonohoia mai ma ke ano nui e ke"kokua 0 ka mea lioopii, ma ka mahele ka a naLunaHoona, ua hoikeia, ua waiho aku no o Kalaina i ke kuleana, ma kona inoa ponoi, a nona iho no hoi, a, ma ka hana hope ana ka a ka Papa, ie like me ia i kakauia'i ma ka aoao 178 o lea Buke 1., o na Palapala Hooko, o ka hapakolu waena o ka aina e hoopaapaaia nei, aa hookoia aku ia no Kalama ma kona inoa ponoi, mo kn mea ole ia no Kailio. c Ua hoiko io mai no na Buke o ka Oilmna Hoona Kuleana, o ke kuleana i ka waiho mua ia ana aku, tia waihoia no ma ka inoa

o Kalama. Aka, ma ka huli ana ae ma na aouo r '24 ame 25, oka Buke 1., o na Olelo Hoike, kahi i kopeia'i na olelo hoike i ka hoololio mua ana o keia kuleana, malalo o Aperila 22, 1846, ua kapaia ka inoa o ke kuleana, " Kuleana 14, ka Aina o me ka inoa o Kalama, i kakauia maluna iho oia mau huaoielo. Ua ikea iho i ka hoolohe mua ana, ua ninau na Luna Hoona ia Kalama, i kona manao e hai oia ka hooilina o kona makuakane Kailio makua; ka mea nana i noho mua ka aina malalo o ; :e Kiaaina Kuakini ame Kinau, a hiki wale mai paha i 1840. I'ane mai o Kalama, aole oia ka hooilina, aka, I\e noho aina wale iho no oia malalo o Kailio opio, ke keiki hanai na James Young Kanehoa, ka mea a kona makuakane i olelo ai oia kona hooilina. Ia wa, hoopuka ka Pap.a i olelo hoohoio e i ana, no ka mea, aole o Kalama ka hooilina o kona makuakane, nolaila, aole ona kuleana e koi ai no ke kuleana iloko o ka aina, aka, ina o,Kailio opio, ka hooilina maoli ka mea nana e koi mai, alaila, e no lakou ma ua kuleana nei. Ma na aoao 57 ame 58, oia bnke hookah|. nc\c malalo o ka la 16 o lune, 1546, ua loaa iho iamakou ka olelo hoike i laweia ika lua oka lioolohe ana. oke kuleanamaanei, ua kapaia ka inoa, " Helu 14, Kailio." Āi ka hahai ana okaPapa ma ka lakou hana ana, ua hiki mai makou i na aoao 79 a me 80, 0 ka Buke 1., o na Palapala Hooko, a ilaila i loaa iho ai ka olelo hooholo aka Papa, a'u no i hoike e aku nei. Ua hookumuia keia olelo hooholo e kekahi inau olelo hoakaka e ana i kahi 1 loaa mua ai o keia kuleana, a i hiki hope i ka makahiki 1816, ka-manawa i haawiia ai ka pono noho. o ua pa nei, e ke Alii Kiekie Kalaimoku ia Kahiamoe, he koa, aalii koa pahanokaPapu. A mahope-mai o kona make ana, ua noho mau ia mai e kona mau kaikuaana (or kaikaina,) e Holokualani, a me Kailio makua, a he mau koa hoi laua a eliw.

Ia lakou e hoonohonoho ana i ka hihia, ua hoopuka ae lakou i kekahi mau olelo nana i hooulu ae nei i ka hoopaapaa, penei: " Ua ae mai o Kalama, o Kailio ke keiki a Kahaanapilo ka hooilina, a ua koi mai oia i kk pa m-.ikona inoa, me ka ae inai o Kailio, e like me kana i olelo mai ai imua o makou." Ua oleio mai ke kokua o ka mea lioopii, o ke ano ka oia mau olelo, " Ua ae mai o Kalama, a i ole ia ua olelo aku o Kailio ke keiki a Kahanapilo, kona hooilina, a mamuli hoi o kona ae ana naai ua koi mai oia i ka aina ma kona inoa pouoi, e like me kana olelo imua o mako»." No ke akaka loa no o ka hewa o keia unuhi ana, nolaila, aole au e hospau wale ika manawa ma ke kamailio ana ma ia mea. E olelo au ma ka lawe ana e huipu-i keia mau olelo me na olelo i hoopukaia e Kalama, e olelo ana o Kailio ka hooilina o kona makuakane, a imua hoi o na Luna Hoona ma ia la 22 o Aperila, 1846, kahi i pili aku ai o keia mau olelo, o ke ano maoli o' keia mau olelo penei no ia : "Ua ae mai o Kalama, o Kailio, keiki a Kahaanapilo, (Mrs G. Davis,) ka hooilina,a ua koi mai oia i ka aina ma kona inoa, (a ma kona aoao paha,) me ka ae mai o Kailio, e like me kana i olelo mai ai imua o makou." A o keia maoli ke ano a na Luna Hoona i manao ai, ua maopopo leano, wahi a ko'u manaOj no ka mea, mamuli no o na mea i hana maoliia ma ka lakou Palapala Hooko, ka mea hoi i kakauia ia manawa hookahi no me naolelo hoakaka no ka hihia, mahope iho o ka hoolilo ana no ke Aupuni ua pa nei, olelo mai lakou, *' Ia Kailip nae ka noho pa," etc, oia hoi ka olelo ana, " no Kailio nae hoi ka pono noho pa ;" a eia iho no hoi kekahi mai na mea i hana maoliia, cfia hoi ma ka la 22 o Aperila, 1846, ua hooholo ka Papa he hooholo e hoole ana aohe wahi kuleana iki o Kalama iloko o ka aina, a aia no na Kailio e waiho maoli mai \ ke kuleana, kamea.i pili ia mea. Aka eho aku kakou e hoao ika heluhelu ana ma ke ano e ae i keia mau olelo, a e manao wale ibo kakou .o ka heluhelu ana o keia mau olelo, "Ua ae mai o Kalama, o Kailio ke keikikane a Kahanapilo ka hooilina,'a ua waiho mai oia i ke kuleana no ka pa ma kona in<£i ponoi, me ka ae mai o Kailio, e like me kana i olelo mua mai ai imua o makou." E lawe i keia heluhelu ana me ka pili pu me na olelo a Kalama i hoopuka ai ma ka la 22 o Aperila, 1846, o Kailio, aole oia ka mea ponoi nana e koi ana, a e hoopili pu aku hoi ine na olelo a na Luna Hoona i haawi ai ma ka lakou olelo hooholo, oia hoi, "no Kailio nae hoi ka pono noho pa," a aole no hoi auanei i maopopo loa ua nana mai na Komisina ia Kalama, aole ma ke'ano e koi ana i pono nona iho, aka, no na pono wale no o Kailio ? 0 ke kokua o ka mea hoopii, ka mea nana i hōonohonoho mai i keia hihia me ka noeau nui a me ke akamai, i koi hou mai, aole i ka i hoopukaia ka olelo hooholo hope a ka Papa no keia kuleana, ; a eia wale mai no a ka la 8 o Mei, .1848, mahope iho ka maheleia ; ana o ka pa e na poe koho ku i ka wa, a ia manawaka houhoioia ; ana oka hapakolu waena no Kalama. E loaa iho .no kājnoolelo o ka mahele ana ma na aoao 178 a me 179, o ka J3uke mua o na Palapala Hooko. oka aoao 78 kahi i kopeia'i oka olelo hoikea na poe koho ku i ka wa, a me ka mea i hanaia e ka Papa ma ia mea, ua kakauia ke poo, '" Kuleana Helu 14, Kalama he wahinē, (Kailio,) ua hoomauia mai mai ka aoao 79." Aoao 179.kahi i kopeia ai o ka palapala kii ana aina i hoopili pu ia ma ka mahele, ua kakauia ma ke poo penei: "Ko Kailio hapakoia. ;r * * Mahope iho o ka olelo ana ua.hele aku na poe koho ku : ka wa a kaa ma o akn o ko lakou mana ma ka hookaawale ana i ka hapakoln mauka, no ka mea e koi kue ana, a e hookoe ana i na hapakolu elua no ke Aupuni, oka lakou hana wale no i kohoia'i o ka mahele i ka pa iloko o na apana ekolu, a e hoike aku ia mahele ana ika Papa, olelo aku la na LunaHoona penei: "Nolaila, ke haawi aku nei makou ia Kalama, aole o ka hapakolu mauka, a aole oo hoi ka hapakolu makai, aka, o ka hapakolu waena, e like me ia i hoakakaiamaka palapalakii i hoopili pu iame keia." Maanei, wahi a ke kokua o ka mea hoopii, ka loaa ana ia kakou" 0 ka hana liope loa ana, ka olelo hooholo hope loa a ka Papa e pili ana i keia mea, a e laweia ia e like me ia e waiho nei, a ina e ikea iho maanei ua haawiia kaPalapala Hooko mahope loa ia Kalama, alaila, e lanakīla ia, ina paha na like a like ole me ,na olelo mua«, na Luna Hoona ma ia hihia, a ma na mea e ae paha 1 hanaia mamua aku. Ano ke komo ana oka ikaika iloko o keia mau c!elo, aohe no he mea nana e hoole, ina io nae hoi o keiaka olelo hooholo a īia Luna Hoona, e hookaawale ana i na pono o kela a me keia o na poe e koi ana iloko o ka aina,- a e hoakaka ana hoi i ka nui o ka waiwai o keluame keia iloko o ua aina nei, alaila, e ianakila no ia mau olelo. Aka, aole keia oka olelo hooholo a na Luna Hoona no na pono o na mea kuleana iloko, no ka mea, ua hoopukaia ia olelo hooholo i Apenla, 1847, he makahiki a oi ae mamua aku o ka maheleia ana o ka aina ma na metes a me na palena, e like me ia i kakauia'i maanei, a oia mahele ana, he hana pili wale mai no ia i kupono no ka hooko ana i na mea i hoqko mua ia ; ma ke kuhikuhn ana i kahi a ka pa i kuleana ai o Kailio e noho, a no ka puka ana mai o ko Kalamainōa maapei, aole oko Kailio, aoht no he ano kaumaha oiaio o ia mea. Eia hou, aole no o ka mahele ana o ka aina ma na metes a mē na palena ka hana hope loa i hanaia e ka Papa ma ia mea, no. ka mea,. mahope.iho no o ka mahele ana ua hoopuka lakou ma kala 10 o Mei, 1848, ia Kailio ma o ke Kakauolelo la, e like me ka hana mau, a me ke kupono, hp Palapala Hooko e olelo ana ua hooko aku lakou nona i " kuleana noho pa," iloko p ka hapakolu waena o ka pa, e like me ia i anaia'i e"G-. Richfijdson. Kue mai ke kokna o ka mea pale, i ka laweia ana mai o ka Palapala Hooko a Kailio i hoike, i ka wa e hooloheia'i o keia hihia, ua hooleia nae ke kue e ka Aha, no ka mea. ma na hihia a pau, oka Palapala Hooko a ke kii ana aina i hoopili pu ia ua aeia no i hoike, a iloko o ko'n manao, ina ua ikeia he oiaio, alaila, he hoike prima facie no ianona poūo o ka mea i hoopnkaia aku ai oua Palapaia Hooko la. Ahe oiaio maoli hoi nri<kekahi o na hihia i hiki mai mamua aku nei imua o Aha, oia wale no (ka Palapala Hooko,) ka hoikei waihoia mai e ia poe. Aka, wahi a ua hokua noeau nei, aohe ano oiaio o ka Piilapala Hooko a Kniiio—he ano pa kanalua no, no ka mea, ua kakauia jna ka la 17 <> Aperila, 1847, ua oi aku mamua o ka mnkahiki mamua aku o ka hana hope ana a ka Pnpa ma keia knleana. No ko ke kokua o ka aoao pale \yaiho ana mai i ka lakou aoao iloko o na lima o kn Aha me ka hoonohonoho ole mai, ua ili mai iluna o'u, i mea e l)iki ai ke halawai aku mē na kuina i hoalaia mai e ke kokua noiau o ka mea hoopii, ka noelo makaala loa ika moolelo o ka Oihana Hoona Kuloana Aina, a ua loaa iho ia'u o ka olelo hooholo a ka Papa (Hoona,) no w pono o na aoao elna, ua hoopukaia ma ka la 17 o Aporila, 1847, kala i kakauiamaka Palapala Hooko, oiai nae hoi, aolo i hooiaioia ia mea, a hiki i ka la 10 o Mei, 1848, mahope mai oka maheleia ana oka aina. 0 ka hookoia ana o keia kuloana ma ka la 17 o Aperila, 1847, ua maopopo lea loa no ia, mamuli-o na mea i hana maoliia, o ke kuleana Helu 11, a me ke kuleana Helu 16, manmaponoi iho o ka mua, a mahopo ponoi iho o ka hope, o keia Palapala Hooko ma ka moolelo, ua kakau pu ia no ia la ma ia map kuleana a a, ke ikea iho noi no hoi ia la ma koia Palapala Hooko, ua kakaūia