Ke Au Okoa, Volume II, Number 47, 11 March 1867 — AHA KIEKIE. [ARTICLE]

AHA KIEKIE.

Ma. ka uui o na hihia o keia auo ,ua hu-iia na kuleana o na mea a elua a oi aku ma leela a ma keia aoao ; ua nui na hoike e uinaninauia'ua, e makaikai ana i kahi i koiia ke kuleana ala hele ; a ua pinepine ka hoopauee ana i mea e loaa'i ka oiaio. A i kekahi mniiiwa hoi, e pono ke hui pu .me'ka olelo liooholo i mau rula i hoomaopopoia e pono ai ke ano oka hihia. A e manaoia noe kakou, uii uoohoo ka Ahaolelo i keia mau niea i ka \va a lakou e hooholo ai i ke kanawai e haawi ana i ka hoolio'.oia'na o na hoopaapaa kūleaua ala hele. e ka poe Komisina iloko o na Apana, a i hoolaoloia eua Ahaolelo la, penei ; "I ko lakou hooponopono ana.-i ua mea hoopaapaa o keia ano, e hooholo na Komisina e like me ka mea pololei, a kaulike i ko lakou manaō, mawaena o na aoao pili ika hihia." Ua ikea, ua makemake ka Ahaolelō e hoomakaukau i ke ano makepono a me ka hikiwawe e loaa'i ka poixoAua kanaka ilihune, ka poe hoi i lioopilikia ia lakou ma ka pani ana i na'ala hele, a i kupono ole ke hoopii kanawai. : ' ' Aka, me ka nana ole i na mea kupouo wale ne, ua kenaia makou e hooholo no ke kue a me ke kue ole oia kanawai a ka Ahaoīelo i hooholo ai me ke Kumukanawai o ka ain;u Ke manao nei makou, aole no i .kue.;- aua kokua ia ko makou manao pela e na olelo iooholo ma.ua Aha Hookolokolo o na aina e, ma na mea ano like me keia, na aina hoi kahi i loaa i ka Pauku Kumukana■wai. e like me ka Pauku eono. e hilinai nui ia nei e ka aoao i hoppiiia. - ■ ; Ma ke Kuunikanawai o Nu loka, (Ne w York.) ua oleloia, e mau no ka hookolokolo jnre ana, " ma na ano hihia a pau i hookolokoloia pela inamua." Ua like loa.no iame ke Kumukanawai o Hawaiinēi. Ma ka hiliia o Livingston kue i ka Mayor o Nu' loka, (New York,) eia na olelo i iieopnkaia e ka Aha": " 0 ka hoomaopopo ana i.ka uku poho ena Komiāina, (no ka waiwai i laweia ma ka liana alamū.) ua hana mau-ia no e like me ia ma keia Aupuni, mamua ae o ka hooholoia ana o ke Kumukanawai e noho nei. Ua ikeia me ia mea eka poe lnna nana i liana ike Kumukanawai, a me ia'lehulehu no hoi nana i hoapono ia, i ka wa a I;tkou i papa aku ai, aole e laweia ka waiwai o ke kanaka no ka pono o ka lehulehu. me -ka uku pono ole ia oia, aka. aole : i olelpia bo ke ano e hoomaopopo ai no ia uku ana, a nolaila, e manaoia qo ua waiho ia kela mea a' ialeou e hooponopono ia e ka Ahaolelo kau Kanawai, e like me ka mea i manaoia ua pono ma ke kanawai."

0 kela Pauku o ke Kumukanawai.no ka hookolokolo jure, ua pili iai ka Hookolokolo ana i ha mea i liooia ia īna na liihia karaima a mē kivila, aole h'oi i pili i na hihia o keia ano. ELe ōiaio no, i kekahi uiaiiawa mamua aku o ka aponoia'na o ke Kuniukanawawai, a ma ia hope inai no hoi, ua lioomaopopoia no ka uku poho e na kanaka kupouo he umikumarualna i wae ia, aole nae 'e manāoia iie hookolokol'o jure ia malālo o ke kanawai." (8 WendelFs Rep. TO2. Pela no ma 10 Wendell:s Rep. 337. Lee kue iaTilloston.) -Ma 6ēore<ria, ua like loa ka Pauku e piliahaika hookolokolo jure ine ko Xu loka, '(New York.) a ua hooholoia malailu, aolē i pili ia Pauku i ka liookolokolo koke anai maamamua ae o ka' aponoia'na.o ke Kumukan.a>vai. Ma Missis?ippi, ma ka hihia o Le\vis kue ia Garratt, 5 Howard's Rep. 434. ua oleloia. o'kekahi kahawai e kauolia ana i ,ka hookolokolo koke HoJcekahi mea e kne ana i ka ilakai nui me kona poe hope, aole ia i kne i ke Kumukanawai, kahi i haawiia'i ka pono o ka hookolokolo jure. (1 Ke'ur's Comiu. 612, 613, note c.) 3la. ka hihia o Mountford kue ia Hall, iloko o ka AhaKiekieo Massachusetts, o_ka inealioopii he kakauolelo iloko o ka huina koa, a uahoopii oia no ka uku hoopai malalo o ke kanawai, no ka lia-ilele o ka mea i hoopiiia aolo e hele mai i ka paikau, a ua hooholoia ka pono no ka .mea.hoopii iniuu o kekahi Lunakanawai Apana. Koi ka mea i hoopiiia e hoopii hou ae, a e hookolokolo jure ia imua o ka Aba iluna ae, a ua lawp ia ka hihia imua o ka Aha Kiekie, ma kē anō ekuhikuhi i na hihia. Olelo o Judge Sedgwick, ma kana olelo liooholo, *' Ma na hihia a pau e hoopaapaa ana no ka wai\vai,;a me.na hihia a pau iwaena o'ua*mea elna a oi aku,lcoe ■v\:ale no hihia i maa i ka liooponoponoia rua Jce ano « ae, e lōāa no'kā pono o ka hookoiokolo jure."' No ka mea, mamua o ka aponoia'na o ke Kum ukanawai,-:' aolē' i ike ia kekahi kanawai e haawi ana i ka pono 0 ka hookolokolo jure i ka mea i hoopiiia no ka uiiaki ana i na rula o ka oihana koa. (1 Massachusetts, Rep. p. 456.) 1 Ma ka hihia o Shirlev kne ia Lunenburg, maloko oia Aha hookahi no, he hihia ia no ka lawe ana'"kn I na ilikole mai kekahi kalanakauhale a i kekahi knlānakanhale ae, ua hoo-kumuia-kekahi o na hewa i hai ia-maluna o ka' Panku Kumuka-nawai-uhaiia'ela ma'luna;- • A- ua'olel'om e -ka Aha, " 0 keia kekalii o na hihia i hookoe ia, no ka maa o ka hooponoponoia'na ma ke auo mamuā ae o' kā aponoia'na o ke Kumukanawai. ?fo ka mfea, mar ka' manāwa : mai j hoonoho muāia'i nialoko o keia aina,.o na, liihia a pau e pili ana.i ka .hoonohoia'*na a me ka lawe ana'ku i na aT. h'oo'holoia e na Aha Hoomalu, me ke jure ole." (l_Massachusetts, Rep. 379.) , - Aole. no e manao nui ia no ka-mahuahua o ka waiwāi i pili i keia hihia naa ka hooholoia'na, aka nae, e hiki no ia kakou ke nana i ka like o ke ano koikoi o ka nui o ua mea i haawiia e hooholoia'i e na Komisina o na ala hele, a. me ka mea i haawiia-i kekahi manāwa i'na. luna ku i ka wa i hooholoiā 'e ka Aha, nahihia hioi e noonoo ai- na buke helu dala, he loihi hoi ka manawa, a me ka huikau iwaēna o na inea a elua, a o* na mēā- nui hoi i haawia i na Komisina no ka banekorupa. 0 ka papn Komisina Hooha Kuleana Aina, ua lioahuia. lakou e ke kanawai me kekahi o na mana o ka Aha Kakau, e hoohōlo'ai no na kuleana aina .he nui wale o ka waiwai iloko, a no na kuleana.ala hele, jio ka wai, ā me ka lawaia, me ke jure ole ; a aolē nae i hoopuka iki ia ka manao, ua kue i ke Kumukanawai o 1840, ma ; ka hoonohoia'na oia papa.Inae pololei kamakou e olelo nei, aole i kue ke kanawai no na Komisina no na ala hele i ke Kumukanawai, a iua hoi he kuleana ko ka Ahaolelo e haawi ai i ha hihia o keia ano i ua poe Komisinā hei e hooholo, alaila,.e like no me ia mana, pela no e hiki ai i ka Ahaolelo e kauoha ai, e laweia na lioopii hou ae mai ka mea i hooholoia e ua poe Komiaina la nuilo'ko o ka Aha, e h'ooho' : a nia ka baneko. NakaAhaolelo wale no e hooponopono no ka hoopii hou ana, no ka inea, aohe he wahi olelo iki ma ke Kumukanawai e pili ana no ia mea. TJa hooholo makoa no ia mau mea hoopaapaa mua, a nolaila, e noonooia a«o i ke ano o keia hihia. Mamuli o na mea i hoikeia, ua maopopo, mai kinohi mai, he ala hele no maluna o Laimi, ka aina ia o ka mea i hoopiiia, a puk'a loa aku ua ala hele nei i Waolani, ka aina o ka inea hoopii, a hala loa aku hoi i na kuahiwi,' e huli pono ana i Koolaupoko. He ala hele leahiko no ia no ka poe e hele ana mai Koolau mai a,i keia aoāo', aole hoi i hoole ia, he kuleana.ala.hele.ko ka mea hoopii mai kahiko mai, maluna oia aina: . j •Ma ka M: H. 1839 r ,ua. loaa'i ka mea hoopii he kuleana hoolimalima'o "Waolani," māi o ka Moi i make aku nei, a me ke Kuhina Nui oia'wa, o ke" Kekauluohi, a iloko oia palapala ho'olimalnna, ua oleloia no, no na ala hele e noonooia nei. A.ma ka M. H. 1841, ua hanaia a'u«ahoakeiake ala hele e ka mea.hoo.pii, a ua loolilom' i ■ālanni; ek'qlu ananā ka laula, a ua hanaoiai na uwapo a;i Loi ho alanui kupono 'no naleaa hipi amenu kaā; e :aē.' /f Hoike mai o Gandelh ua hoolimnlimHia oia e Dr. Rooke, iloko o" 1841, a:1842 paha, e hoouka me na kaa, a ;e ka-i aku 'oia i konā'inau bipi ma ia 'alanui; oiai e noho ana o Gandell aia'ke alahui o ma kahi e kokoke ana i ua alu liele nei, tia helo pinepine na kaa holo lio hoaluna oia alanui a hiki nku i "Waolānij mai : lca'M. H. 1181 a hiki i 1851. Hoike niai o Gov. M. :Kiaāhāōa, mā ka M..-H.' 1843, ua hele. ; ka Moi me ;na 'Lii, 'i ke: kniii mau-ahaaina a Dr. Rooke, ma "Waolani, ,a mā ia-alanui no I hele aku ai malona o na kāa kēkahi poe, a maluna o na lio kekahi pde.- • A'ole' nd'lie : wāhi meā e kānalua āi! ua lawelawe. 'o ;I>r. alānnmē' kpha'mau kaa, melee kēākea 6le r ia, iaal e U"icbdlsbn..v- A ua hoikeia hoi,.ma kaM. H. 1819i : ua loaa ia--Dr. Rooke ka Palapala Sila Nui, e hoolilo loā ana'ia'ia o 'Waplani; i uku pau no kāna'mao hiinakahunā me le'ē.ilapani. , Ua'hooia ia mai nei-e.ka mea'i hoopiiia, ma ka mnlama .o lulai, 1839j-kā'wai.kakauia'i ka.j>alapala hoolimalima'npD'r. 'Rook'a Moi' e haāwi aku i ; ke nlā-helē'nuiluna o. Laimi, me ka ae ole o kē Konohiki. Ūa pane ia nae kela kumu

kue e na rae;i i ikea maloko o k;i liihin, oia lioi. 110 ke kne 010 ana c ke Konohiki o Lainii ia manawa, i ka Dr. Hooke lioakea ana i ke ala hele i ekolu anana ka laula, a me kona liooholo ana i na kaa inpi, i kela a me keiu makahiki, a hiki wale i ka uiake ana o ua Konohiki nei, a'ua lioike mai kana keiki, Asa £aeo, ka mea hoi« i noho īuai m;i kalii o kona inakua, i ka \va i Looliloia'i pia i Konoliiki, ua holoholoia kela alauui e na mea a pau. maluua o na lio a me na kaa liolo lio ; a i ka wa i loaa'i kona palapala alodio, :inai ka Mōi.mai, iloko o IS4B, ua manao no oianahaawiianomalnlo'o ke kuleana oia alaiiui, e like me ka mea i ikea mamua ; ai kona hoolilo ana'ku i ka aina ia Nicholson, ua knaiia 110 malalo oia kuleaua oke alanui. He mea nui keia i ko makou manno, 111:1 ka aoao o ka mea hoopii, oiai iioi, aole oia i hapai mua nona iho. no ka mea, o ka ae ana o ke Konohiki o Laimi i ke kuleana o,ka meanoua o Waolani, i ke alānui maluna o kona aina, a o ka loihi o kona hookuu ana ia ia i alanui, he mea paha ia e lawa ; i malalo o ke kanau*ai kahua, a mo ke auo mau iloko o keia Aupuni, e hoomaopopo loa ai i ke kuleaha.pouo o' ka aoao hoopii a me kona mau liope, a mau loa.aku. Ina paha ua hoolilo aku ka Moi a me ke Kuhina Nui ia Laimi okoa, uo Dr. Rooke, o ka palapala i Silaia, ma ka lu 30 o lulai, 1539, me ka ae pu ia manawa, a me 'ke keakea ole ia ma ia hope mai ,e ke Konohiki, ahiiWke manao nei makou, aole no e kaualua ana ka Poe Hoona Kuleana Aina, no ke kulana o Dr. Rooke iloko oia oina. '

A e noonoo iho kakou i ke kumu nui i hooia ia mai e ka mea i lioopiiia, oia keia—oiai he kuleana no ko ka mea hoopii i ke ala no ka l'io hookahi, aole nae i hoomaopopoia kona -kuleana i ke alanui kaa, aole hoi manmli o ka mea i haawiia, a o kamea palia e:haawiia'na no ke kahiko o ka lawelawe ana, no ka mea, o ke ala i haawiia nia ka palapala hoolimalima, oia no ke ala kaliiko, aole hoi e.lawela:we ka mea hoopii malaila ma- ke ano alanni kaa, jloko o na makahi.ki her iwakalua i hala, a oia' no'na makahikikupono i manaoia eloaa'i ke kuleana no kekahi mea, e like me'ke alanui. No ia mea, ua pane mai ka mea lioopii, he aneane pohihihi iki no ke ano o na huaolelo maloko o ka palapala hoolilo, aka, e pono no ke manao, ua haawiia ka pono o ke ala hele ma ke ano e lawelawe a e.noho keakea ole ia'i maluna o ka aina ; a e pono ole ke koiia no ka hala ana o na makahiki he iwakalua, i mea e loaa'i ke kuleana ala hele ma keia Pae Aina, no ka mea, aole no i hala aku na makahiki hft iwakalua mai ka man;nva i mahele muaia'i ka waiwai paa, a i hoomaopopoia'i hoi 'iia kuleana aina. Ke manao nei makou, ua koikoi io rio ke kumu hope loa i lioopukaia eka mea hoopii. Ina e hoi hope kakou i iwakalua makahiki e lioomaopopoia'i no na na mea e pili ana i na kuleana ala hele, alaila, oka neenee ana no ia iioko oka pouli. Aole hoi makou i manao he pono ke hoi hope. i mea e loaa'i ma ,'keia Aupnni ke'kuleana pono i ulu uiai mamuli o ka.maa loa o 'ka hana ana i.kekalii mea. Ma ke kanawai kahua 0 Beritania, e koiia no ka manaw'ā he loihi e like me ia, aka, aole no i aponoiakela mea ma keia Aupuni e ka Ahaolelo, nole hoi e na mea e ae,anohiila. aole e hiki ia nikou ke hilinai mamuli oia rula. Ai ko makou noonoo aua, he ano naauao ole ke kauia ka rula e like me ia i keia wa. oka lawelawe inau ana ike kuleana ala liele mai ka wa i hoonohonolioia'i na oihana Aupuni, iloko o ka.M.H. IS4(>, a hiki i keia wa; oia ka manawa kupono i ko makou manao, e hooliloia.i kuleaua paa mamnli o ke ano ua maa loa,- .a uakahiko no hoi. Ma"keia mea, ame kekahi mau mea ,e ae no hoi, ua ano e ka noho ana o ka lahui Hawaii, a e hooko. ponoia ka mea i hooholoia ae nei e ka Ahaoleio, ma ka hookahua ana i keia lala 0 ka Oihana Hpokolokolo, mahinaiho o na kahua o ke kaulike, a me ka hoopono iwaena o kela a me keia kauaka, aole hoi maluha o na nila kuio a me ke oolea.i kauia ma na ainae,i kupono ole hoi ka nui oia mau rula i ke ano maoli o ko kakou laliui e noho nei. Aole nae makou e kuhiieuhi i na kumu e ae i hapaiia e ka aoao 1 lioopiiia, a aole i ke kumu i hoikeia e ka mea hoopii no ka pilikia, no ka mea, ua akaka k'ona kuleana alanui kaā, ma nakumu i haiia a i noonooia miunua aku. nei. Eia ka mea i hooholoia e makou,.e loaa ho i ka mea hoopii ke kuleana alanui ma kahi i koiia eia, i ekolu anana ka laula o ke alanui, maluna.aku o Laimi. fce malam'a nae oia he pani paka kupono, a e paa no hoi rda k'ahi i hoomaka'i ame kahi i pan ai ua alānui la maluna oia aina. ' . ' " ' '. E kakauia ka olelo hooholo ; pela. E mahele like ia. na koina mawaena o na aoao a i elua.