Ke Au Okoa, Volume II, Number 42, 4 Pepeluali 1867 — AHA KIEKIE. [ARTICLE]

AHA KIEKIE.

alaila, e hoolilo aku no au ia ia ka hale." Ina pela ka hana ana, ua hiki anei ia Pieo, malalo o ka aelike o ka la 5 o Sepatemaba, e koi ia Boyd e noho no oia ma ia hale no ka uku makahiki he $160 wale no ? Ke manao nei makou, aole. Aole no hoi i ikeia i kekahi mea iloko oia palapala hoolimalima e ae ana ia Pieo e noho no pela. Aōle no e-hiki ke manaoia he hoolimalima keia uo kela a me keia makahiki, no ka mea, ua pohiliihi ole ka hoomaopopo ana iloko oka palapala, no ka makahiki hookahi. A i ko makou noonoo ana, ua nianao nn mea a i elua, aia a hiki i ka pau ana o ka makahiki, alaila. e hana ana i palapala hoolimalima hou, ina nae i makemake o Pieo e noho hou aku, e like me ka mea i aeia e laua, a i ole, alaila, ua pau ka hoolimalima ana. A nolaila, no ia mau kumu. aole i maopopo ia makou ua pili iki ka mea i oleloia no ka waiho ole ia aua'ku o kapalapalahoolimalima ma ka pau ana o ka makahiki, no ka mea, i ka pau ana oia manawa, ua pau pu me ka hoolimalima ana, aole hoi he mea ma kona lima e waiho aku ai, o ka hale wale no kana e haalele iho. Ina ua haalele ka mea lioopii i keia Aupuni, me ka hoonoho ole mai i kekahi hope kupono e malama i kona waiwai, alaila, nonano ia hewa, aole no ka mea i hoopiiia. No ka helu ole ana i ka uku hoolimalima oia wahi no ka pono 0 ka mea hoopii, mai ka la 18 o Sepatemaba, lS49,ahiki i kawa 1 kuaiia'ku ai, āole no ia i pili ika ninau ana no keia hihia. Ina paha ua kue ia na pono o ka mea hoopii e kekahi poe e ae, aole nae ia he mea e hookuleana ia ia e koi i ka mea i hoopiiia. E kakauia ka olelo hooholo no ka aoao i hoopiiia, a ine na koiua. Mr. Montgomery, no ka mea hoopii. Mr. Bates, no ka mea i hoopiiia.

MA KA BANEKO.

Tkeopkilus Meicctlf kiie ia J. S. M. Kahai. Ua ikea ka like ole 0 ka olelo Hawaii a me ka olelo Beritaniamakekalii kanawai, a ua liilinai ka Aha mamuli 0 ka olelo Hawaii. ila ke kanawai no na holc>ho'lona aea, ua haawiia ka mea nona ka ahia i komo hewaia, lie kuleaiia iloko o na holoholona komo hew a no ka nui o ke poho i loaa, a e hiki ia ia ke hoopaa i na holoholonn, iloko o ka Pa Aupnni, a i ole ia, e hookuu no, a hoopii ma ke kanawai no kona poho. E hiki no i ka mea holoholona e kapae i ke kuleana o ka mea aina a hoopaa ma ka Pa Auponi, ma ka ukn ana ia ia e like me ka mea kupono no ke poho i !oaa, alaila, ina e hoopaaia 110 -na holoholona mahope oia nkn ana, e auhauia auanei ka mea aina i na koina o kaPaAnpuni. Hoopukaia ka olelo hooholo a ka Aha e Judge Robertsox, pnei: Ua laweia mai keia hihia ma ke ano he hoopii hou ae mai ka olelo hooholo a ka Lunakanawai Hooinalu o Honolulu. nana i hooholo i ka pono no ka aoao hoopii, i na dala he §80 uku poho, aua hoopii hou ae ka mea i hoopiiia iloko o keiā Aha. Ua kukuluia ka Aha no keia hihia iloko 0 ke kau 0 lanuan ae nei, a i ka pau aua o na olelo hoike i ka hoopukaia. ua aelikeia e na aoao a elua e waihoia'ku ka hihia okoa,- na ka Aha e hooholo, aliiila, ua hookuuia ? ku ke jure. Eia ka mea i hoikeia. Ua pili na aina kula ona aoao a elua, e kokoke ana i Honolulu. Ma ka la 15, aiiala 16 'paha 0 Sēpatemaba i hala'e nei, ua kotno hewa aku maluna 0 ka aina 0 ka mea i hoopiiia, he 22 hipi a ka mea hoopii, hē mau bipi kauo-kaa ka nui, i hoohanaia i kela .a me keia- la. Ua»hopuia na bipi ena kanaka o ka mea i hoopiiia, a hoopaaia Inaloko 0 ka pa, ma kahi e kokoke ana ika hale 0 kamea hoopii. Ahala kekahi mau hora, hele ae la ka mea hoopii me kona inau kanaka, a hoao e lio-a msii i na bipi e hoihoi houia maluna o kona aina iho, aole nae I hiki, no ka papaia'na ; alaila, nonoi ?iku ka mea hoopii i na kanaka o ka mea i hookuu mai na bipi, hoole nae lakou, āole e hookuu,koc wale no ka bipi waiu hookahi, ke ole e uku pakahiia hookahi dala no kela ame keia bipi. Ua hoopaaia na bipi malaila e na kanaka o ka mea i hoopiiia, a hiki i ke kakahiaka ae, oia kaPonkahi, alaila, hele ae kekahi poe 0 lakou i o ka mea hoopii, a koi aku ia ia i hookahi. dala pakahi uku. poho no ke poo 0 ka bipi, a ua hooleia ia koi ana e ka inea hoopii.me konā olelo nae, e ae nooia e uku i ke poho i loaa maoli mamuli 0 ke komo hewa ana 0 kona mau. bipi. Alaila, ae aku ka hope 9 ka mea i hoopiiia e lawe i hapalua dala no ke poo 0 kabipi hookahi; hoole 'ia nae eka niea hoopii, alaila, hai ae la ka hope, e ho-a ana oiai na! bipi aika Pa Aupuni, aua ho-a ia no pela ia la no. Ua noho no na bipi iloko 0 ka. Pa Aupuni a hiki ika Poalua. alaila, ua hoomaopopoia no ka hookuu ana e ka mea hoopii. Ke hooia nei ka mea hoopii, ua hewa ka mea i hoopiiiano kona hoopaa ana a me ka hoilioi ana i na bipi iloko o ka Pa Aupuni, a ua hoomakaia keia hoopii i loaa ka uku polio. E hooholoia'na keia "hihia mamuli 0 ke ano e weheweheia'i kekahi mau kanawai e pili ana no ka hooponopono āna i naholoholona aea. Ua oleloia ma ka Pauku 1, Aoao 41, Buke o na Kanawai, penei: " Ina ikeia kekahi li6, miula, hoki. bipi, puaa, kao, a hipa paha. e hele wale ana, a e kolohe āna i ka waiwai 0 kēkahi kanaka, a 0 ke Aupuni paha, a ina i kolohe ole paha, aka, aole nne i hoailonaia e like me ka olelo 0 keia Haawina, e kapaia kela holoholona, he hele hewa, a e pono no ke hopu apaa, ālawe aku e like me_na olelo iloko 0 keia Haawina." 'Ma kekahi kanawai i hooholoia mahope 0 kela i haiia'e la, ina ka Pauku 2, Aoao 74 o ka Buke Alua 0 na Kanawai, ua oleloia penei: " Ina komo hewa ka holoholona a kekahi iloko 0 kahi mahi ole ia, alaila, e uku ka mea nana ia holoholoua i ka mea aina, e like me ke ano pahaokalilo, ameka.hoolimaliniakupono oka ai i hoopauia." Ua like ole ka olelo Beritani me ka olelo Hawaii, 0 keia pauku. Ma ka olelo Beritania, ua oleloia e hooukuia ka pa-ha 0 ka poho i loaa, a poino paha ; a ma ka olelo Hawaii, ua oleloia e hooukūia ka mea holoholona e like me ka mēa kupono no ka poho a me ka poino i loaa. Ua koi no ke kokua o ka aoao hoopii, e hilinai ka Aha mamuli oka olelo Hawaii, a e manaoia oia ka oiaio. Pela no i hanaia'i mamua, i na manawa i ikeia'i ke koe ana 0 na olelo a elua kekahi 1 kekahi, a ke hilinai nei makou pela i keia wa. Ua maopopo, mamuli 0 na mea hoike i laweia mai imua omakou, ua loaā no na bipi 0 ka mea hoapii e hele hewa ana maluna 0 ka aina 0 ka mea i hoopiiia, a nolaila, he kuleana no kona e hoopaa iua mau bipi nei. Ua haawiia oia ma ke kanawai he kuleana iloko 0 na oipi, e like me ka nui 0 kona poho, a ina ua hana oia e like meke kanawai, a ua uku ole ka meahoopii, alaila, e hiki no ia ia ke kuai aku i na bipi, i mea e hookaa'ii ke poho a me na lilo e ae. Nolaila, eia ka ninau, ua hana anei ka mea i hoopiiia e like me ka mea i kauohaia e ke kanawai, mamua 0 kona hoihoi ana i na hipi iloko oka Pa Aupuni ? Ma ka Buke 1 0 na Kanawai, Aoao .42, Pauku 5, ua oleloia penei: " Aka, ina ikeia ka mea nana kā holoholona hele hewa, aole nae e haiia'ku kapaaana, aole hoi i.kii mua ia ka nku, alailn, aole nona kapoho no ia kolohe, a no ia hoopaa ana i ka holoholonu." Mamna 0 ka waiho aiialeu i na bipi iloko 0 ka Pa Aupuni, ua haiia'ku ka.mea hoopii e ka hope o ka mea i hoopiiia, nana lioi 1 koi pinepine iaia i.ka uku poho. . Ke hooia nei-ke kokua oka aoāo 1 hoopiiia, ua lawe no ia malalo 0 ke kunawai, a ma ka hooiaio ana mai no ka hai ana, a rue ke koi unu i ka uku poho, mamua o ka hoopaa ana ma ka Pa Aupuni, i ka manao 0 ka mea i hoopiiia,.ua pale loa ia ke kumu hoopii. !A ke olelo mai nei ke kokua o ka aoao lioopii, e pono po i ka mea i hoopiiia e hoomaopopo mai. o knna uku poho i koi ai oia no ka mea kupono ika manao maikai; ama na hihia e like me aole no.e hiki i kamea aina e koi i na dala e likē ka nui me kona manao iho, a e hoopaaia hoi na holoholoHa ke uku 010 ia e like me ia koi ana ; a ke nonoi nei oia i .k& Aha e hoakeka mai i ke kanawai pola.

Ke uuinao nei īuukou, na ku i ka noiau a me ke. ano hoi _o kei kanawai e manao ai, aole no i makemake ka Aliaolelo nana i bo_oliolo i keia kanawai e haawi ka mana i ka mea aina, e hoopilikia wale a e hookauuiaha wale, a hoopoho ia paha ka mea holoholona, ma ke koi ana ia ia no ka nukn poho e like me ka manao ma : kee wale o ua mea aina la : aole hoi e manaoia ua aeia'ku ka meal hololiolona e hookomo hewa wale i kona mauholoholona maluna| 0 ka aina o kekahi, me ka uku pono no ia komo hewa ana e like me ka pono i kona manao. Aka, i ka makou i lohe ai ma o na olelo o ke kokua o ka aoao hoopii, e olelo ana ia, ina e komo hewa aku na holoholona ma ka aina kvla, e like mekeia aina e oleloia nei, alaila, e hiki 110 malalo o ke kanawai, ke hooukuia ka rnea holoholona, e like wale no me ka uku kupono 110 ka hanai holoholonano kafiaanawa i hele hewa ia, no ka mea, wahi lioi a ke kokiia, o ka mauu i pau i ka aii<t, oia wale no ka poho i loaa ika mea aina. Ke manao nei makou, he pololei ole kela manao, aka hoi, he manao oiawale no,' no ka mea, ina pela ka hana ana, alaila, he kuleana ko kelaame keia mea holoholona e hanai i kona mau holoholonamalunao ka aina o hai a mau loa aku. e like me ka loihi o ka manawa ana e makemake ai e uku no ka hanai ana. Aua akaka no, ina pela. ke kanawai, e hiki no i ka mea holoholona ke hookaumaha wale 1 kona hoa ma ia aina; no ka mea, e hiki no ikekahi ke hoopiha loa i kona aina i na holoholona, alaila, no ka nele i ka mauu, uakenaia hikou e hele ae maluna o ka aina o kekahi, a hopau i kolaila mauu, a hoopololi i na holoholona o kona hoa, a hooilihune hoi, a o ka uku wale no i haawiia'i, oia ka, o ka mea kupono no ka oihana hanai holoholona! Aka, iko makou manao, e pono no ke ukuia ka mea i komo hewa ia kona aina, no ka waiwai iloko o ka mauu i hoopauia, a waiwai e ae paha, a me ka uku kupono no hoi kekahi no ka hoopau wale ana i kona manawa a me kona luhi. E pono ole ke koi ia'ka mea aina e makaala mai, i ole e komo hewaia kona aina, a e hoopauia kona mauu, alaila, e haawi ia ia i ka uku wale no o ka mauu i hoopauia, no ka mea, aole no ia " he uku kupono no ka poho a me ka poino i loaa."

Ma ka heluhelu pono ana i ke kauawai, uaaeia'kuka meaaina e koi i ka uku poho kupono, a ina i lioopaapaaia no ia uku, a hoopiiia ma ke kanawai, alaila, na ka Aha, a o ke jure paha, e hooliolo no ka pono a poJ)0 ole paha oka uku i koiia. A kemanao nei makou, ua like no me ia ke ano o ka Pauku 6, Aoao 42, Buke 1o na Kanawai, i helulieluia penei: ". Hiki no ike Kiaaina ke kii aku i ke jure, ke like ōle na manao ; a na lakou no e hooholo i ka olelo no na mea hele hewa i oleloia ma keia Haawina, ana lakou e olelo ika uku. E noiia'ku nae oia pela, a e haawiia na dala he iwakaluakumamalima, a na ka jure e olelo i ka mea nona ia poho." Mamuli o ke ano maoli oia pauku, ke ike nei kakou, ua makemake ka Ahaolelo e kaohi ina aoao a elua. E hoopololei ika mea i komo hewaia kona aina, ma kona koi ana i ka uku i kupono, 0 auhauia i na koina mahope, no ka mea, ina e waihoia'ku ka hihia e hookolokolo jure ia, e ka mea holoholona, e like me kamea 1 aeia ma ke kanawai, a i manao iho ke jure, ua nui kupono ole ke koi ana o ka mea aina, alaila, e hoouKuia'na oia i na koina o ka hookolokolo ana.

Ua olelo ke kokua o ka aoao hoopii, ua hoopauia ka panka i heluheluia'e la, ma ke kau ana i ke kanawai e Hoonohouohoia'i ka OiLana Hookolokolo i]oko oka M. H. 1853. Aole nae pela ko makou noonoo ana. Ua inanao makou, ke mau nei no ia pauku kanawai, aka, e like no me ka mea i oleloia e ke kokua, ehiki no i na mea hoopii o keia ano, ke hoopii iloko o na Aha Hookolokolo, me ka nana ole ia kanawai, ke manaoia pela, a pela no paha i hanaia ai ma ka hapanui ona hihia. Olelo hoike koleaa, ua pono ole ka mea i hoopiiia ka lawe ana i naholoholonamaka Pa Aupui, 110 ka mea, ua ikea he kanaka waiwai ka mea hoopii, e liiki ia ke pane ma ka hoopii polio, ke hoopiiia. Aka, ua waiho no ia mea ia ia, e like me kona makemake iho, a hoopaaia paha na holoholona ma ka Pa Aupuni, a i ole ia e hookuuia, a e hoopii kauawai no ke poho, a ua koho oia ma ka hoopaa. Ua hoikeia, ua ae ke mea hoopii ma ke ano nui, e uku no ike poho i loaa mamuli o.kona mau bipi, aohe nae oia i hoopuka'e no ka nui oka uku ana i manao ai he kupono. Aole no hoi i haawi aku oia 1 ka mea i hoopiiia i kekahi dala maopopo no ia poho. oka haawi ana'ku i kekahi uku, oia ka mea e pono ai a e loaa'i ke kuleana i ka mea hoopii iloko 0 keia hihia.

Mamuli 0 na mea i hoikeia, me he mea la, ua manao mua ka mea hoopii, e lawe i kona mau bipime kalimaikaika,mekauku ole lioi i kekahi uku poho, a i kona haule ana ma ia liana. hoao iho la oia e hōokuuia mai kona mau bipi e ka mea i hoopiiia, a e uku no e like ka nui me kona manao iho, no ka mea, oia wale no ke ano 0 kana inau olelo, e olelo ana, e uku no oia i ka poho me ka hoomaopopo ole nae i ka hui oia uku ; a pela no me kona manao i hoopuka wale ia, e haawiia na ka poe ku i ka wa e hooholo no ka uku. Ake manao nei makou, ua hooholoia ka pauku 5 i heluheluia'e nei, no ka haiia ana'ku i ka mea holoholona, i mea e loaa'i ia ia ka manawa e uku aku ai i kekahi dala uku poho, a malaila e hoopau ai ke kuleana 0 ka mea aina e hoopaaia na holoholona, 0 loaa ia ia ka auhauia oke koina. Ano ka mea, ua haawiole kameahoopii ikekahi uku,nolaila,ikomakou manao, he kuleana ko ka mea i hoopiiia e hoihoiialni na bipi iloko 0 ka Pa Aupuni, aole hoi i koiia oia e haalele i kona kuleana, a e hookuu wale ina bipi. Aole no i k'oiia oia e hoopii i ke kanawai, oiai ua waiho akea ia e hana e like me ke kauoha 0 ke kanawai.

Ina i hookolokoloia 110 ka uku poho imua 0 kekahi poe jure i waeia e ke Kiaaina, a imua paha 0 ka Lunakauawai Apana, me ke jure ole, alaila, na ka mea aina e hoike aku i .na mea e hoomaopopo ai ua koi oia i ka uku poho ; aka, ua okoa loa no keia, no ka mea, 0 ka mea holoholona kai hoopii maanei, nae ka olelo ae, ua hoopaa kanawai ole ia kona mau holoholona, a ekoi ana i uku poho nona. Ano ka mea, ua hoike mai ka mea i hoopiiia, ua loaa na bipi e hele hewa ana, a ua hai hoomaopopoia'ku ka mea hoopii, nolaila,.e pono i ka mea hoopii e hoike mai, ina ua uku aku oia i ka mea i hoopiiia i ka uku kupono, a ma ia hana ann, e hooiele i ke kuleana e hoopaa inahipi. E kakau iho i ka olelo hooholo no ka aoao i hoopiiia, me na koina pu kekahi. Mr. Bates a me Mr. Marsh, no ka aoao hoopii. Mr. Harris, no ka aoao i hoopiiia.

Eahanu kue ia Wiūiam Thompson. Ina o ka mea i 00 ole ma ke kunawai kai kuai mai i ka aina, alaila, ke hiki aku i ka manawa kupono mahope iho o leona 00 ana ae, e koho no oia e luweia noiia ua aina l:i, a e hookaa i ke kumukuai, a i ole in, e hoole ike kuai ana, a e lioihoi houia'kn ka aina. Aole hoi e hiki ia ia !co hoopaa i ka uina, a hoole nae ka uku ana i ke kumukuai. He hoopii keia a kekahi makuahine e kue ana i kauakeiki kane, e loaa mai ai na dala $270, ame ka uku hoopanee pu. Hooia mui 0 Kahanu, iloko 0 ka M. H. 1853, ua kuai pu oia me kana keiki kane, (ka mea i hoopiiia) me kana kaikamahine, a me kekahi poe pili 0 ae ona, i kekahi apana aina, e noho like ai lakou; $270 dala a ka mea hoopii iloko 0 ke dala kumukuai i haawiia'kn no'ka aina; ua kuaiia mai ua aina la ma ka inoa 0 kana keiki kane, a ua noho like lakou maluha 0 ka āina a hiki wale i kalnalama 0 Feberuari i hala ae nei; ia wn 110, ua koi ka mea i hoopiiia, nona wale no ua aina nei, a kipnku aku la i ka inea hoopii mai ka āina aku. - Hoole ae la ka mea i hoopiiia i na mea a pau i liooia ia mai t> ka mea hoopii, me ka olelo ae, nona wale no na dala kuai o ku aina, me ke kokua ole ia e kona makuahine, koe w»lo no na dnla he $25, a ua hoihoi houia'kn ,ia.dala ia ia, a 0 ka īnea i hoopiiia wale no ka mea kuleana ilok'o oka aina. Eia kekahi, wahi ana, ina paha ua oiaio, na ka makuahine ke dala i kuaiia'i a loaa mai ka aina, alnila, aole no e hiki ke koi i ka mea i hoopiiin, e hookaa'ku ia dala, no ka mea, aole oia i 00 iamanawa. Nui na hoike kekalii i kekahi, e hoike ai 110 ka meanana i hookna ke dala kuai no ka aina, a ua hala na la elua no ka hookolokolo ana oia hihia. Ao aku la 0 Lee, Lunakanawai Kiokie, iko jure, penei: Ina i hoomuopopoia i ko lakou manao, ua kokua aku ka mea hoopii i kekahi aala no ko kuui ana i ka aina, a ina i mnopopo hoi no ka hookuke ana ia ia e ka mea i hoopiiia, moka olelo ana, nona wale no ka aina, nlaila, e pono io no i ka inea i hoopiiia 0 hoihoi hou ( ia'ku ke dala aka mea hoopii i lioolilo mna ia pela. Ua ku no ia ' i ka rula kahua o ke kaulike ; aole no'hoi cr hiki i ka mea i hoopiiia 0 lioopaa i ka aina me ka hoole aole e uku i ko knmukuai. (Aole i paw.)