Ke Au Okoa, Volume II, Number 29, 5 Nowemapa 1866 — HE KAAO NO EMADAI. Ka mea i kapaia ka papa akahi o Pekina i unuhiia ma ka olelo Hawaii. [ARTICLE]

HE KAAO NO EMADAI.

Ka mea i kapaia ka papa akahi o Pekina i unuhiia ma ka olelo Hawaii.

HELU 26. Hoomau aku la oia i ka hele a loihi loa kahi i hala iaia, he mau mile elua paha kona kaawale mai ka Halealii aku, a noho iho la oia ilalo me ke kaniuhu o kona manao, iaia e noho ana ilalo me ka eha o kona puuwai i ka hana a ke aloha, a he mau minute paha i hala iaia ma ia noho ana, ia wa, hoopuka ae la oia i kekahi mau huaolelo ma kona waha, manaolelo kaukau, " Ina paha wau e like me Ateni ka mea mnna loa ma ka olelo ana i na mea a pau o ke ao nei, oiai ua ike maka au i kana mau hana he nui wale, a, ina la paha e kii mai ana ka manu alii a lawe aku ia ia'u ma ka malu o kona mau eheu iloko o ka lewa, kahi hiki ole i na mea a pau ke huli ae i ko'a kino," pela oia i olelo ai ia wa, a iaia no hoi e olelo ana, malu ana ka manu alii o ka lewa maluna ona, a nana pono oe la oia iluna, a ike maopopo aku la oia, aole he mea e, o ka inanu alii no; i ka manu alii i hiki iho ai ma kahi a u% Emadai nei e noho ana, a hoopuka mai la ka manu i kana huaolelo, penei: " E ke Aliiwahine i ka iu o ka la, ka mea i hoohiki paa loa ia mawaena o'u a me oe a hiki wale i ka hopena o ko kakou ola ana, nolaila, na lohe koke au i kou mahao i olelo ai i keia manawa, no ka mea, he hiki ia'u ke lohe a ke ike mai i kau mau hana a pau mai kahi mamao mai iloko o ka lewa, i ka wa pilikia a pilikīa ole, nolaila, eia ka manawa pooo e kau mai ai oe maluna o ko'u mau eheu, a lele aku kaua i kahi au i makemake ai. e like me kou manao." - A pau kana olelo ana, a o ko Emadai wa no ia i 'kau koke aku ai, a o ko laua wa no hoi ia i lele koke aku ai iloko o na ao polohīwa o ka lewa, a hiki wale i ke ao ana, nolaila, ua iawe aku ka manu aiii iaia ma ka aina j hanaiia'i kana makahiapo, (Tela) nolaila, na ike paha oe e ka mea heluhelu i ua aina la, ma ka Helu mua i hala. ae nei mahope, a o ua po la a laua i lele ai, me he mea la, o ka lani a me na hoku kekahi i komo pu mai iloko o ka manao luuluu o ka mea nona keia Kaao, oiai, ua hoike lea mai lakou i ko lakou ano malamalama maoli iloko o ka poali nui, nolaila, ua kalae loa ka lani a me ka lewa holookoa a pau mai o a o, aohe mea i ikeia e alai ana i ka lewa holookoa.

Ka lawe ana aka Mann Mn ia Emaāai ma ka lewa, ameka hiki ana i ka aina. Mn« hoomaka ana o laua e lele mai ke - kulao&kaahale alii aku o ledo, a hiki wale i fca wa a na eheu o ka po i holo aku ai, ia wa no hoi, ua hooluolu iho hoi na lihilihi o ua o " Hihiu Waialeale," a nawai la oia i hoala ae, aole anei na ka loaa ana o ko Tamia uhane iaia ma ka hihio a me ke akaku iloko o ka moeuhane, a iaia i puoho ae ai mai loko ae o ka hiamoe, a nana'e la oia ma o a maanei aole kana mea i ike ai iloko o ka moeuha* ne, nolaila, ua hapapa wale iho oia i ka hulu o ka manu, a o kona wa no ia i hoopiha hou iho ai i kona mao lihilihi i ka nkana a ke aloha kane, nolaila, e hiki no ia kakou ke alawa iho i nei mau wahi lalani hua mele, oiai oia maluna o ka eheu o ka manu ; - " I hihio iho au e moe, Ku ana o Tamia i ka lewa, Me na pua laniuma i na lima, Ke 8t kepa ia la e ka manu, Mamina ino no hoi kun poa, I ka lu ia e ka makani." A iaia no hoi e uwe ana, aia hoi, nnna iho la oia ilalo o ka honua, aole he wahi mea a ike iho oia nei ia lalo, nolaila, i ]oaa ai keia mau wahi hua mele o Hawaii nei: " Hu wale mai no ke aloha, O kuu hoa ua kaawale, Ua wehe i ka pili ua paa." Ia wano boi i kuu pau loa aku ai ka manu tlii iaia iho ma ka lele anā, a me he uwila la oia e lele ana iloko o ka lewa, a ua hoomau aku no ia i fea lele ana a hiki wale i ka hora o<ka liu la, a ma ia wa no oEmadai i ike aku ai i kekahi aioa maenua o laua, e kahiko ia ana'na mauna a me na awawa a me na puu o ua aina nani lua ole la a ke onaona e ka ha> nohano nui, ka aina hoi a kana Kamnlei Alii inoho ai,'..a :hiki wale i kona wa oi k'elakela maluna o na kanaka a pau oia wa. "A iaia e nana pooo ana Ika nani a me ka oluwehiwehi ana o ua aina la, olelo aela oia i ka'manu alii, " Owai la keia aina mamoa o kaua e hoea mai nei na kuahiwi i ka iii o ka moāna ? Oiai oo hoi laua ia manawa, ua hoemi malie iho laua ilalo a maluna pono oka ilio ke kai. Wahi aka maou ia Emadai;' "O ka aioa aa e ike la mamoa o kaua, oia ka aina i oi «ku mamua o na aina a pau o lu hemua nei, kabi hoi a'u i malamai iho ai i līohiapo, • hikiwaleikawaa'u ilaweaku ai hui me ka Hokuloa o lapana," a ma ka pili -poha o ka ahiahi, ia maoawa, ua hiki miU laiaua'maluna ponoo ua aina la, aia v hqi £ ka'hale i malama ia , i o Tela eku kilakila :Baoi ; a loa o kelaano 'kiMi6o?ā 1 1iv inea hiki ole no ia ma ka hoois2femaepopojaaa;»ku,i na mea he nani launa ole, ma ua hale lai a o koleua mana-

wa no ia i komo aku ai iloko, a noho aku ln oia maluna o ka noho o kana keiki e luana ai i na kau i hala aku, a iaia e hoonaneu malie ana me ka nana ana i na mea nani a pau 0 loko o ua hale he mau minute paha, ia wa, ua komo mai elua manu e hoomakaukau ana ina mea ai, a pau ka laua hoomakaukau ana, ia wa, ua komo hou mai elua manu hou, me na mea ai ana i ike ole ai ma Pekina; a makaukau na mea ai a pau, ia wa 1 kunou aku ai ua manu nei ia Emadai, me ke kuhi aku o kona eheu akau, e ai oia i na mea a pau i hoolako ia nana, aka, o Emadai, ua hoopuka hou mai no oia i kona uianao i ua manu la. "E! Auhea oe eke alii oka lewa. ua ike no oe ia'u he wahine manao paa loa, mamuli 0 ke aloha o nei mea he kane, nolaila, akahi au a hai aku ia oe i kou manao paa i keia wa, mai ka po i nalo aku ai na maka o kuu aioha mai o'u aku a hiki i keia manawa a kaua e olelo nei i keia aina malihiuī." " Heaha ia manao ou ?" Wahi a ka manu ia Emadai. Emadai, " aole au e ai ana ika ai, ke ole au e ike ina maka o Tamia kuu mea aloha nui, a ina wau e ike ole taia a hiki wale i ka wa e hela ako āi ka hanu, ka makamaka hoi o ke kino mai o'u aku, oia iho )a no." E ! auhea oe eka mea e heluhelu ana i keia Kaao, ka no hoi la i ke kino nei mea he aloha kane ahe aloha wahine, aohe no hoi ia laua wale ia mea, aka, eia ne i ka lahui holookon " oau okeao e noho nei tna na aina a pt e alawa aku oe ma ka olelo a Solorr e kanaka akamai a noiau Ikawa i halt , eia kana, "O ke aloha, aole ia e moku-ina e na wai kahe he nui," a j penei hoi ka lua: " O ke aloha ka mea i oi 1 aku mamua o na mea a pau," uolaila, he nui wale ka haawina no ia mea, a no ko Emadai olelo ana peli imua o kona mea ia nana i lawe, nolaila, ua hiki ole iaia ke olelo hou aku, a, elima paha la o kooa noho ana molaila, a i ke ono o ka la, ua lawe bou aku ka manu iaia iloko o ka lewa, a ma ka hora 2 paha o ka po, ua haalele iho oia i ua ama la a ka nani i noho ai, oiai, ua lilo no ia nani i mea ole i kona manao mamua o kana kane. Ka haalele kou ana o Emaāai ika aina o kana Kamalei Jllii i noho aiike Kau a me ka Hooilo. a lele aku ika lewa, a me kana olelo kauoha i ka manu.

laia i haalele ibo ai i ua aioa la i ka hora i oleloia mamua, aia hoi, ua hu fea makani ma kooa mau aoao, a ano poniuniu ke naoa'ko ia wa, no ka ikaika loa paha o ka lele ana, a ma ia lele ana a laoa me oa manu nei, ua lawe ia oia maluna o ka lewa, a malaila oia i ike iho ai i na aina a pau o ka honua nei, a ua olelo ia ma keia Kaao, aole i loaa i ka manu be wahi e hoomaha ai o kona mau eheu a hiki wale i ka manawa i loaa ai o Tamia maluoa o ka ili o ka wai. Nolaila, uaikeaku 0 Emadai i na mea a pau iloko o ka lewa, i ka ohu a me na ao polohīwa hoi, ma kona la 1 lele aku ai iioko o ka lewa a hiki wale i ka hala ana o ka mahiua hookahi ma ka lewa a puni, nolaila, ua hoomanawaoui loa ka manu i ka malama ana iaia, i ka hala ana o ka mai hina i oleloia me alima la, ia wa, ua ike pono | ole aku keia ma ka nana una i na mea a pao loa, a oia kona wa i hai ibo ai i 'kana olelo kauoha i ua manu nei, " Maluoa au o kou ehea e noho ai, a ina e pau kuu ola, alaila, e hoihoi aku oe i kuu kino lepo i kuu aina hanau, a nau e hana a e malama ia'u ia wa, i ike ai ko'u lahui ia'u, a nau no lioi e malama maikai aku i ko haoai i luhi ai, a me kuu mea nui boi o Ateni, nolaila, o ka pau ana paha keia o ko'u pane aoa i na huaolelo, e hiki ai i i'u ke kamailio pu' me oe, oiai oo hoi, ua hele mai nei o loko a puaneane." ī<tia e hoopuka ana i keia mau olelo i kona hoa hele, a o kana huaolelo hope loa, penei no ia: " Aloha ka lani, Aloha ka honua, Aloha kuu Kamalei Alii, a me kuu kaikamahine, (huoona) Aloha kuu aina honau, Aloha kona mau kuahiwi a me na awawa, Aloha na kikee alanui o ua aina la, Aioha no hoi ka maka o ke kane i ka nalo ana, Ka mea lioi a ko'u puuwai e paoa mau nei i ka po a me ke ao, Aohe he mau minule i hoohala ia." Aole i pau kana olelo ana, ia wa, haule hia aka la oia e like me ka make, a o kona wa ia i pau si o kana pane ana, o ka manawa ia o ka manu i lele pono aku ai i ka • Akau, a mai laila aku hoi i ka Hikina a ka Ia i Haehae, a buli ae la oia i ka Hema Komohana iloko o na la he 12; a mt ia la oia i hoopaa iEo ai | iaia me ke aiwaiwa o Pekina maluna o na, me ka loaa ole iaia o , kahi e hoomaha ai, a hiki wale i ka wa i haale maii ai oa kulu wai 0 ka lani. Nolaila, e waiho iki iho i ke ka* mailio ana no Emadai a me ka manu, a e huli ae hoi knkon a nana aku i ka Aleni man hana no Emadai, a mahope iho oia wa e ike hoa aku ai oe e ka mea e heluhelu ana ia Emadai e hiki mai ana oia me he opua la i ka moana. Ka liaohao ia ana o Emaāai t Aleni ameka ohana alii a pau o na aoao a i elua, ameka huli nui ano o na mea a pau ma lapana, e like me ka olelo a Jlteni. I ka wa i hoea mai ai o ka la i ka ili o ke kai, oiai oia e hoolele ana i kona mau kukuna ma na wahi a pau, a ua ala mua ae o Ateni i ka wa kakahiaka nui loa, oiai no hoi e wehe mai ana kai o ke ao, a nana aku la oia ia Emadai i kona Haku Aliiwahine, a iaia i nana aku ai, aole oia mi kona wahi, o kana Kamalei Alii wale no ke hiolani ana, e kau 1 ana kona poo iluna o na kapa o kona mnkuahine i haalele iho ai iaia, a me ka nui a mc ka lehulehu, aka, aole i manao e Ateni ua

haalelo mai oia ia lakou, eia ka auanei, " ua pa mua mai ke makani e naue ai ke uki o ka loko o Waialua " i ka pili o ke ahiahi, a lakou i ike ole ni ia po, nau ia e ka mea heluhulu e noonoo iho i ka inoa o ua lokola. Aka, ua hoomau aku no o Ateni i ka nana ana ia Emadai ma kona wahi, a no ka loihi loa o ka manawa i ike ole ai oia i kona Haku Alii, a hiki wale i ka wa a ka la i puka mai ai i oleloia. Ia manawa, ua komo mai ka manao haohao iloko o Ateni no Emadai, a oia no hoi kona manawa i hoomaka aku ai e ninau aku i na mea a pau o loko o ka Halealii ia wa, a iaia i hoomaka ai e ninau aku i na mea a pau loa, aole be mea nana e hai mai iaia ia wa, ua ninau aku a ninau mai na mea a pau, aole he mea i ike iaia i kona hele ana, nolaila, ua huli koke ia oia maloko o na palena o ka Halealii, aohe he loaa iki. Eia ka auanei kela iloko o ka lewa kahi i noho iho ai maluna o ka manu. A no ka loaa ole o Emadai ia manawa, a nolaila, ua hoopuka aku o Ateni i ka olelo kauoha i kekahi o ka poe e huli ana, e kii ia na koa kiai puka o waho oka pa o alii. £ka n«ea heluhelu, heaha la ka laua mea e olelo ai no laua iho ? likā;wa« i hiki aku aika elele i hoouna ia ai ahptisßai ka puka o ka pa, a ninau aku la oia i e kiai ana, e like me ka rula mau o na Hale;! ' alii, " O olua no auanTei ka 1 ku 1 wati mai ke ahiahi mai a hiki wale i a olua eku nei ? " Wahi ana koa, ** aole l maua, oko maua ku ana iho nei no keia la, he mau mea okoa na mea ia laua ka po,T " auhea laua? " wahi a ka elele, " ua hoi la- j na e hiamoe ma ko laua mau runoi moe." Ia wa, ua pau koke ke kamailio ana a ua elelēla ioma o na koa,.a hoomaka aku Ia oia e hele aJbiki ma kahi o-ua mau koala e hiamoe ana, hoala koke aku la oia ia laua, a ala ae Ia laua mai lo!<o ae o ka hīamoe, " Eia .ka wa no olua e hele ai maluna o ka Halealii mamuli o ke kauoha a Ateni ia olua," a o ko laua wa no ia i ku ae ai iluna a hele aku la, me ko laua noonoo nui i na kumu o ka mea'i kauoha ia mai ai laua, a hiki laua imua o

Ateni, ia wa no oia i oinaa" mai ai ia laua oo Emadai, a olelo aku la ]aua, " Aole maaa i ike iaia a hiki wale i ke ao ana'e nei," na wabi koa hoopunipani e hai nei, oiai, na ike oe e ka mea helohelu, aa pauhia laaa e ka hiamoe, oia ko laua ike ole ia Emadai~i paka aku ai, a no ko laua olelo ana pela, a. ua noonoo nui na mea a pau i ke kuma o kona wahi i hele aka ai, ua manao wale oa poe a pau, ua hana aloha ole oia iaia iho,. nolaila, alua hoi mea kaumaha i ko Ateoi puuwai e haluka ai, o kona mau Haku Alii no a i elua, nolaila, ua kupu mai oa manao pooo ole iloko ona ia wa, me he mea la, oai komo iloko ona ka wai hooikaika kino, a ano e ae la kona mau helehelena ke nana aku, o kona maa maka hoi, me he nwila la e l'eleana iloko o ka iewa, a hoopuka ae la oia i kona leo me ka aui loa, oiai oia e uwe hainama ana ia wa, me na lima e kabi-&u ana ilnoa o kona poo, e pai auma ana oia i lalo o ka honua. A, iloko no oia wa ana e uwe ana, hoopnka ae la oia iaa huaolelo pono ole, " I keia la a'u e kanikau nei no ko'u mau Haku a hiki ika po ana, & i loaa ole kuu Haku Aliiwahine, alaila, e ike auanei ka lahui o lapana nei i ko lakou poino noi a me na pilikia a pau, no ia haaa a Aleni, ua puoho ae hoi ka Hiwahiwa o Pekina mai kona hiamoe ana'e, a iaia i ala ae ai, a lohe iho la oia, aole ko&a makuahine, nolaila, ua uhi paa loa iho la na hana kaamaha he nui wale iloko o kona puuwni, nolaila, ua kui koke aku Ia ka lohe a puni ke kulanakaahale o ledi>, a oia no ka manawa i hoomaka koke aku ai e huli ma na wahi a pau o ka aina, ma na wahi pilikia hiki ole i ke kaoaka ke hele, a me na wahi haiki loa, aole he loaa iki o Emadai a hiki wale i ka po ann, aolaila, olelo ae la o Ateni imua 0 na'lii a pau loa, " Auwe ! Aawe oe eka luhi o lapana nei!! E hooili mai auanei au 1 na poino he nui wale maluna iho o keia Auponi," do keia olelo ana a ua kanaka nei o Pekina, ua komo aku ke ana iloko o na puuwai o na'lii a me na makaainana a pao, akahi. no a pii mai ke kai oke keiki Ateni. Na wai. la hoi ka ole o ka pii o ke kai r oiai, ua na|cK waie hoi kai ala mau mea nui, ka mea hookiekie ae i ka pane poo o ka. hanohafcūffi ka lahui o Pekina, a ma ia po iho, ua:hooQjK ka hou aku oia e na'na i kana' mau hana ma na aouli o ka lewaa me na hoailona li ana no na'lii; a ma kona nana ana, he,|Ba io, ua hoike mai.lmua.o koa» mou mak'aßS hoāilona no Emadai, aole oia i make, ajjos* no ka mea nana i hooluolu iho ai i kona Ew nao. Ma keia pule ae e ike ai hana a Ateni, a me ka loaa ana o (J3oleipau,!)'