Ke Au Okoa, Volume I, Number 44, 19 February 1866 — Page 2
KE AU OKOA.
HONOLULU, FEBERUARI 19, 1866.
UA ike iho makou maloko o na nupepa e hiki mai nei mai Kapalakiko mai, he mau malama i hala aku nei, no ka hoopai ia ana o Kapena Tooker o ka moku okoholo Mercury, no kona hoomainoino ana i kekahi kanaka o Hawaii nei o John Adams kona inoa. Ua hele keia pulapula au e Hawaii nei malalo o ka inoa okoa: he inoa aole no kou one hanau nei e Hawaii, aka, no ka aina e. Ua hai aku no makou i na pule i hala ae nei, no ke kanaka a makou e olelo nei. Ma ka hookolokolo ia ana e na aha o Kaleponi, ua hoopaiia ua Kapena nei e kekahi Lunakanawai olaila, he ekolu malama e paa ai i ka halepaahao.
Ma na nupepa hope mai nei, ua ike iho makou i ke kala ia ana o ua Kapena hana ino nei i kau mau keiki a mau punahele hoi au e Hawaii nei, e ka Peresidena o Amerika Huipuia. O kau ouo hoi e Hawaii nei a ua Kapena 'la i hana ino ai, make iho la oia ma ka poino i loohia mai ia ia, ma ka hana ino ana a ua kapena nei a me kona hoopai ino ana ia ia. E like me ka makou mea i hoolaha aku ai ma kela mau pepa a kakou i hala ae nei, mamua o kona make ana, hooili aku la oia i kona hapa o ka waiwai i loaa mai i ua moku okohola nei i kekahi hoa holo moku ona o Edwin Thompson kona inoa.
O ke kumu o kona hooili ana i kona hapa ia Thompson, no ka malama maikai ana o keia haole ia ia, oiai, i kona wa e loohia ia ana e ka popilikia i loaa mai ia ia e ua kapena ino nei, a me kona wa e noho ana iluna o ua moku okoloha nei. Aole oia wale no hoi, aka, no ka hoopii ia ana kahi o ua kapena nei a hoopaiia ai me ke kupono maoli i ko makou manao. Ma kona hoopai ia ana, ua komohia iloko o ko makou noonoo, a me ko makou manao maoli, he pono kaulike kai hana ia i kekahi o ko kakou mau mamo e Hawaii nei. Aole no hoi e hiki ia makou ke upoi iho i ko makou mau lehelehe, ma ka haawi ana i ka mahalo i ka aha nana i hooponopono, a i hookolokolo hoi, i ka aha nana i ahewa ua kapena la, a hoouna ia ia i ka halepaahao e kuwili ai, no ka ino ana i hana ai me ke aloha ole i ke kanaka Hawaii. I kona wa paha i hana ino ai i kekahi o kakou, ua manao paha ua kapena la o kona aoao wale no ke nana ia mai, a e kapae ia ae ka pono kaulike o ka noho'na ma ke ano lahui i kuikahi like ia e launa aku a e launa mai.
Aka, he nui na mea e haohao mai ana i ke kala ia ana e ka Peresidena o Amerika Huipuia, o keia haole i hookolokolo ia a ku i ka hewa, a hoopai ia no kona hana ino a aloha ole hoi. I ka poe i komohia ka manao aloha no ka mea nana keia hoopii, oia hoi ke kanaka Hawaii, ua komo ka manao hoohalahala no ke kumu o ke kala ana o ka Peresidena, me ka wehewehe pu ole mai hoi kekahi i ke kumu nana i komo mai ia ia e hana e like me ka mea i hai ia ae la. Ua waiho ia mai i kela a me keia e hahai a e unuhi ae hoi e like me kona ike he pono, a e kapa aku hoi e like me kona noonoo pono ana i ke kumu o keia kalaia ana o keia haole hana hewa a hoomainoino hoi.
Ma ka manao hoi o ka Luna Hooponopono o kekahi nupepa haole o kakou nei (oia hoi ka Advertiser,) he kupono ole ka hookolokoloia ana o Tooker, aole no hoi he oiaio ka hoike ana a na hoike o ka aoao o ke kanaka Hawaii; a mamuli oia mea, ua hoino aku oia i ka pono kaulike i hana ia a me na ahahookolokolo o Kaleponi.
O ka hookolokolo ia ana o keia hihia imua o ka Lunakanawai Hoffman a me ka aha jure akamai. O ka poe i launa aku a i hui aku hoi me ua Lunakanawai nei, ua mahalo lakou ia ia, he kanaka akamai, noiau, hoopono, a he inoa maikai loa hoi kona. O ka hookolokolo ana, ua hana ia no e like me ka mea mau ia aha. He mau loio akamai ma ka aoao o Tooker; ua waiho ia aku imua o ke jure na olelo hoike o na aoao a elua, a ia lakou hoi ka noonoo ana i ke kupono a me ka oiaio oia mau olelo hoike, a mamuli o ko lakou noonoo maikai ana, ua hooholo lakou a pau e ahewa ana ia Tooker, no ka hoopai mainoino kumu ole i ke kanaka he mau mahina, me ka naau manaonao ole.
O keia hoi ka oiaio maoli o na mea i hana ia; nolaila, ma ke kumu hea la auanei kakou e hoohalike aku ai me ka Luna Hooponopono o ka Advertiser i hoopuka ae nei i na manao hoahewa i na ahahookolokolo o Kapalakiko? Aole anei e hiki ia kakou, e like me kona kapa ana aku i keia aha, ke olelo iho o ke kumu o ke kalaia ana o keia Tooker, no ka hoike wahahee, no ka pono ole, no ka hana hoohaumia paha, a mau mali leo e ae paha i lawe ia aku imua o ka Luna Nui o Amerika Huipuia?
Ua makehewa paha ko makou wehewehe nui ana aku i ke ano o keia hana lapuwale, i aneane like me ke kaili maoli ana ae i ke ola o ke kanaka; no ka mea, o
keia mea, he mea nui ia ia kakou o Hawaii nei e noonoo ai. He nui na kanaka opiopio o Hawaii nei e kepa mau ana i kela a i keia kikina maluna o na moku okohola, mamuli o ke kuko a me na koii ana a ka manao e laki ana ke kikina; a holo aku la i na kai a me na moana kuanea o ka akau, kahi hoi a lakou e alo mau aime ka hoomanawanui i ke anu o na poai akau a me ke koekoe o ka moana.
He nui na kumu a kakou e manao aku ai ma ka lohe ia, a me ka ike maopopo ia no hoi kekahi, aole he mea kakaikahi keia hana ino ia o na sela holo moku. I ka wa o kekahi moohihia e like me ko Tooker e hoea mai ai imua o ka ahahookolokolo, a pakele iho la ka mea hookaumaha e hoomainoino hoi, mahope iho o kona hookolokolo kupono ia ana a me ka hoopai pololei ia, he mea nui keia a ka Aha kau Kanawai o Hawaii nei e noonoo iho ai, ina he pono a he ole paha ke hoopau i ka holo ana o na kanaka opiopio ma ka moana.
I ko makou manano he pono e hoonoho ia lakou ma kula nei ma kahi nui o ka hana, (ke makemake hana) ka ai, ke kapa a me ka home oluolu e lawa ai lakou a pau loa. He oi aku ka maikai o ko lakou noho ana ma ka aina nei e mahiai, mamua o ko lakou auwana hele ana ma na aina e a lilo lakou i poe apuka ia e na kanaka e kiai ana ma ka aina ia lakou, i ka wa e keehi aku ai ko lakou mau kapuai wawae i ka honua, i na awa a lakou e ku aku ai, ina hoi aole i ua poe niuhi nei o ka aina, i ka poe kapena hoi e like me ko Tooker ano.
Na mea hou o ke Alo Alii.
I k a Poaono o kela pule i hala ae nei, ua h ele aku ka Moi maluna o ka mokuahi Ajax e makaikai ai, ia moku nani holoholo mawaena o keia Aupuni a me San Faranicisco. I ka Poaono oia pule aku, ua haawi oia he wahi paina i kekahi o ka poe makaikai o Kaleponi. A o kekahi oia poe, o ka poe nana i hookipa maikai i ka Moi i kona wa i holo ai ilaila i ka hoolana mai. Ma ke ahiahi o ka Poaono, ua holo aku oia ma Waikiki, a aia no oia malaila kahi i noho ai iloko o keia mau la pakuikui o ke anu o ko kakou kau hooilo. He maikai ke Ola o Ka Moi, a i keia mau la, aole oia i holo mai ma ke kulanakauhale nei, aia no oia i Waikiki kahi i noho ai.
NA MEA KIEKIE.
He maikai no ke ola o ka Me Kiekie M. Kekuanaoa i keia mau la; ua hele oia ma Kapalama e hooluolu ai i kona kino. Aia no nae ua Makualani nei o na lani ke noho nei ma ke kulanakauhale o Honolulu nei. He maikai no hoi ke ola o ka Mea Kiekie Princess V. K. Kamamalu, aia no nae oia ma Haimoeipo kahi i noho ai, ua hele aku oia i ka ahaaina i kahi o ke alii wahine Pauahilani i napule i hala ae mamua.
KA MOI WAHINE KANEMAKE.
He maikai ke ola o ka Moi Wahine Kanemake, a he nui no hoi ka hauoli i ka ike aku i ua alii la e holoholo kaa mau ana.
No ka Moiwahine Emma.
Ma na nupepa hou i hiki mai nei io kakou nei, ua ike iho makou, ua haalele iho ko kakou Moiwahine aloha Emmalani ia La da na i ka la 4 o Dekema b a iho nei, a holo aku la i F arani. Ua hiki aku oia ma Pari s a, i kekahi la ae. Hookahi no po o lakou i moe ai ma Pari s a, a holo aku la i Hyere s , ma ka hema o Farani.
Ua hai ia mai no ke ano nawaliwali o ka Moiwahine, no ke kupono ole paha o ka e a o ka hooilo o Ladana; a oia paha ke kumu i holo wikiwiki loa ai ka hema o Farani, oiai, he maikai ka ea malaila. Ua olelo aku ka Em epera wahine Eu g ene, ina ia e hoi mai, oia paha iloko o ka malama o Aperila a me Mei, e kipa ae ma kona hale alii e noho pu ai no kekahi mau la.
Ua loaa mai i kekahi makamaka a hoaaloha hoi o Mrs. Kiliwehi Hoapili, kekahi palapala mai ia ia mai, e hahai ana no ke ano o ko lakou noho ana ma Ladana, a penei kana:
ELDRIDGE'S HOTEL, LONDON,
Nov. 22, 1865.
O ko makou alanui e hele mau nei, o ke kaa-ahi wale iho la; he wela loa o Pelekane nei ia makou i hiki mai ai i kinohi, aka hoi, i keia wa, ke uhi mai nei ka noe maluna o ka aina —ua nui mai hoi ke anu, o ke ahi iho la ke kapa e mehana ai, o ka lau o na laau, ua haalele mai i ko lakou nani, aole he lau o na laau, me he mea la hoi i puhi ia i ke ahi. Eia makou iloko o kekahi Hotele maikai loa e noho nei, na ke aupuni o Pelekane nei e malama ia makou a hoi aku i ka aina o kaua. Ua ike makou ia Victoria a me na keiki ana, o kona Hale hoi e noho ai, aohe he mea like a'u e hai aku ia oe, o ka mea, aole o kaua mea e like aku me keia —Ihiihi maoli ka noho ana o na'lii o keia aina.
A ke kauoha hou ia mai nei no o Kaleleonalani e hele aku ilaila, i ka la 28 o keia mahina, a e moe hoi ilaila me ka Moi Wahine. Ke hoomanawanui nei no makou a pau i ke aloha o ka aina —aloha no hoi oukou a me makou, i nui ka ikaika i ka hoomanao ana no makou, ka poe hoi i kaawale mai nei i keia aina malihini. Aloha no hoi ka poe i lohe ia mai nei ua hala e aku lakou i ka make, e aloha ae oe no'u a nui loa i kau kane, a e hai aku he oluolu no wau, Hoapili, a me ka Moiwahine, ua loaa laua i ke anu a me ke
kunu. A ke koi ia mai nei makou a pau e hele i ka aoao hema o Farani, a hala ke kau o ke anu o keia aina. e aloha ae i ou makua a pau a me na keiki au no maua a nui loa; ia'u e palapala aku nei ia oukou, ke hopuhopualulu nei loko i ke aloha ia oukou a pau me ka waimaka no ka aina. I nui ke aho i ke Akua no makou. KILIWEHI.
MAKE I ALOHA IA. —Ma ka hora 8 o ke ahiahi o ka Poaha iho nei, oia ka la 15 o Feberuari, make aku la o IOSIA KAPONONU, ke kamalei aloha a Iwa laua o Hoohila, ua hanau oia ma Puehuehu, Lahaina, Maui, i ka M. H. 1849, a make ma Auwaiolimu, Honolulu, Feb. 15, 1866, a o ka nui o kona mau la, he 16 makahiki, me 1 malama, a me 14 la, he keiki oia i aloha ia e kona mau kini makua e noho ana ma keia mokupuni, o kona mai i make ai, he fiva. Aia no me na makua ponoi o ke keiki make ko makou aloha, a ua waiho iho oia he mau pokii kaikuahine, a he mau kini makua, i mea nana e u i ke aloha, no kona haalele ana iho ia lakou i muliwaa. "Na ke Akua i haawi mai, a nana no i lawe aku, e hoomaikai ia kona inoa."
HAOLE OKI LIMA. —I ka po o ka Poakahi iho nei u a hoomaka iho kekahi haole e hoopoina i kona kino ma ke oki ana i kona lima, aka, aole nae makou i lohe pono mai i ke kumu o kona manao e hoopina i kona tino ma ke oki ana, a ke malama ia nei no nae ua haole la e kekahi poe haole. A ua maikai no nae kahi ana i manao ai e hoopoina. A he mau la aiwaiwa loa mai nei hoi keia a ka okioki kino kanaka, no ka uluhua paha i ke ola ana i keia ao. Aole hoi i liuliu aku nei kela poe i oki iho nei, i ko lakou mau kino, hoomaka no hoi nei haole e oki i kona lima.
APIKI NO HOI. —Ua hai ia mai makou e ka poe kepa kanaka, no ka holo malu ana o kekahi kanaka, i ka wa a ka moku okohola ka H ae H awaii, i holo ai i ka Poakolu o keia pule iho nei. U a lilo ae no ua kanaka nei a ka uapo, a iloko o ka uluaoa o na kanaka, ua holo malu aku ua kanaka nei. Ua hai ia mai makou, ke kumu o kona holo malu ana, no ke aloha i kahi puolo mahope. Ua ike no ka ia hope nei, apilki u a hoi oe a pilikia ana kou poe hope. Ke holo la nae oe a kou la e loaa aku ai, poohu ko lae.
PAU I KE AHI.—Ua lohe mai makou me ke kaumaha i ka pau ana o ka hale raiki o Ah s in g Apakana ma Kahana i ke ahi, i kela pule aku nei. Ke kumu o ka pau ana, he ahi kuke nana Pake i lawe hou ia mai nei. Lilo paha ua poe Pake nei i ka lealea, aohe ma nao ae o ka hana mai a ke ahi. Ua hai ia mai makou, he mau haneri tausani paona i pau i ke ahi, ua pau ka ili o kekahi i ka wili ia, aohe i pau kahi. Me he mea la paha ua hiki aku i ka eha a elima tausani dala ka nui o ke poho ma ka hana pono ole o keia mau Pake malihini. Ua holo ka Luna i Honolulu nei ia la.
KA KAKOU PEPA. —Ma ko kakoa pepa o keia la, e hoohikilele ia paha ka manao o ka poe heluhelu no ke ano e ana o ka wai hooluu o ka kakou pepa. Ke kumu nui o ko makou pai ana ma keia ano wai hooluu, no ka hune an a, aohe i hiki mai ka pepa kupono. Heaha la hoi ia, aohe no paha e hoohalahala ko makou poe heluhelu nupepa, oiai, eia iho no iloko o ka kakou pepa ka io a o ka iwi ka makou i kapae ae.
HE MAU HAOLE HIMENI HOU. —Ua lana mai ko makou manao e hai aku imua o ka lehu lehu, no kekahi mau mea himeni hou eia ke noho pu nei me kakou iloko o ko kakou kulanakauhale alii nei, a ua lohe iho nei makou e himeni ana laua i ka po o ka Poaha e hiki mai ana.
NO KI LAUEA.—Ua ike iho makou ma na pipa alanui o ko kakou kaona nei, i na olelo Hoolaha, e olelo ana, e kuai ku d ala ia ana ka mokuahi Kilauea. Ua hoopuka aku makou i keia pule iho nei, no ka makemake ia a na iho nei i poe nana e hoohemo ia Kilauea, a no ka hemo ole paha, nolaila, ke kudala ia ana, a aloha ae la makou ia ia i holoholo iho nei, a i palau iho nei i ko kakou mau kai kuloko nei.
He olelo Nane.
O kekahi laau e ku ana ma ka honua, ua hiki aku kona welau i ka lani; a o kona malu i na welau o ka honua i palapala ia kona inoa ma kona welau i na huaolelo he umikumamahiki; a ma kona kumu ua kahakahaia i na inoa ekolu, e hoike ana lakou i ke kahua kahi i ku ai ua laau la. O ka mua o ka inoa i kahakahaia ma kona kumu ua palapalaia i na huaolelo he umikumamaha; a o ka lua, ua palapalaia i na huaolelo he umikumamawalu; a o ke kolu o ka inoa i kahakahaia ma kona kumu, ua like ka nui o na huaolelo me ko ka inoa mua (nona ka huaolelo he umikumamaha) i hoomaopopoia ma ko lakou ili i na ano ekolu. A o kona ano e mau ana no ia aole loa he mea e kulanalana ai i ke kupikipikio a na makani i hiki aku ko lakou pa ana i na welau o ke ao. Owai keia laau, a me na inoa i kahakahaia ma kona kumu? Mahea kahi i ku ai ua laau la? Owai ka inoa mua i kahakahaia ma ke kumu? (Nona na huaolelo he 15) Owai hoi ka lua a me ke kolu? Pehea ke ano o ua laau la? Heaha ua makani?
Me ka lana o ko'u manao e loaa o i ka poe noiau mai o Keawe a Manokalanipo. Me ke aloha. P. K. KAWAA.
Kuakahanahana, Waihee, Jan. 19, 1866.
Kula Loio ma Kawaihae-uka.
E KA LUNA HOOPONOPONO E; Aloha oe.
E oluolu oe e ae mai ia'u, e hai aku ma kou pepa, a nana ia e hai ae ma ke akea, i ka hana a kekahi poe o ko kaua nei pae aina e hana nei i keia mau la ma Makela, Kawaihae-uka.
Ua ike au ma na kolamu o ke Kuokoa, a me kau nupepa o keia AU, no na mea e pili ana i ka hui kalepa i kakau ia paha e Puniole. A ua kue mai no hoi na poe ahahui la i ko Puniole mau manao ma ia mea. I ko'u manao, he aneane wahi pomaikai io no paha ke loaa mai ana i keia poe ahahui kalepa, oiai, he hana maoli no ka lakou i ku io i ka loaa mai, me ke kiki ana o ka hou o ko lakou lae ma ka hooikaika ana, aka, eia nae kahi hewa:
Ua hai ia mamua ae o ko lakou kukulu ana ae i ka lakou oihana i nakui nui ai, a ma ka lakou mau halawai hoi, ua hoopuka ae kekahi poe i ko lakou mau manao e olelo ana, ina e hookomo kela a me keia i ka lakou mau wahi hapaumi iloko o ka hui, alaila e kau ke poo iluna o ka uluna o Welehu ka malama." Aohe ka he wahi mea hana iki, oiai, o ka puka o kau mau wahi dala i waiho aku ai iloko o ka hui, oiai iho la ka mea e paulele nui aku ai no ke ola ana, me ka hana ole. No keia mea au i mahalo ole ai i na hana a keia poe hui, ina pela io ka lakou hana.
O ka ia hui hana aku la hoi ia, e waiho malie aku hoi kaua ia lakou. I ka Poaono iho nei hoi, oia ka la 3 o Feberuari nei, akoakoa ae la hoi kahi poe ewalu ko lakou nui, no ka hoomaka ana i Hui kula loio ma kahi i hai ia ae la maluna. O ka lakou kumu a me ko lakou poo, o P. Papaua no ia. O ka makemake o ka Peresidena o ua Hui la o ka nui o ka poe komo mai, e hui me lakou ma ka oihana hanohano a maikai hoi, wahi a lakou; he oiaio no ia he oihana hanohano ia a maikai!
Ke kumu o ka maikai loa, wahi a lakou o ka uku, he iwakalua wale no wahi dala no ka makahiki hookahi; a he pii loa ka Aukina a me McCully, he hookahi dala no ka hora kula hookahi. Maikai io no keia manao a oukou e manao nei e kukulu i Ahahui Kula Loio, i mea no oukou e hanohano ai a maikai. Ka'u wahi hilu loa no ia oukou, o ka haahaa ka o ka uku ka mea a oukou i manao nui ai. He kanaka akamai nae paha ke kumu a oukou e paulele nei i na kanawai kuloko a me na kanawai o ka moana, e pili ana ma ko kakou nei mau pae moku, e like me G. M. Robertson (Robikana) e ao nei i na loio ma ke ano o na kanawai? Ina pela io e pono ia kakou e Kawaihae nei e noi aku ia ia ina he mea pono e hoihoi ia oia i Loio Kuhina, oiai ua hakahaka ia wahi i keia mau la.
I ko'u manao maoli, ina kakou e ke kuaaina e hoopapau ma keia oihana hanohano hoi, wahi a oukou, alaila, aohe paha he pomaikai nui loa e loaa mai ana ia kakou ma keia mea. E nana kakou ia J. W. Iaukea o Waimea, aole no hoi ia i ulakolako loa ma ia oihana a oukou e olelo nei he hanohano a he pomaikai, ke uhai nui aku kakou ma ia mea. Ina paha kakou a pau o Kawaihae nei e huli mahope o ka oihana loio, ehia mau aha hookolokolo o ko kakou nei kuaaina, a kakou e hele mau ai e pale ae i ka hihia o ka mea lawehala? Ehia ka nui o ka poe lawehala e hookolokolo mau ia ai i kela kakahiaka keia kakahiaka, a o kakou hoi ke hele aku e kakali ai o ka hoea ae o na hihia imua o ka ahahookolokolo, a koho ia mai, ola ke kakahiaka? Ke ninau aku nei au ia oukou, ehia oia poe maanei?
Ma ke kaona o Honolulu, ua oi ae paha mamua o iwakalua poe loio e noho nei malaila, a he hapa uuku o lakou i loaa kahi hana i kela kakahiaka keia kakahiaka, a o ka hapanui o keia poe loio, he hele wale iho no, a e i ae ka upapalu nana e amu iho.
Ina e nui ka poe o kakou nei e hele ma keia oihana he loio, aohe pomaikai e uhai mai a loaa mai kakou i ko kakou mau ipuka hale. Ia'u ma Honolulu i kela mau la aku nei, ua lohe au i ka hoowahawaha ana o kekahi mau kapena moku i ka uala kahiki o Kaleponi, a hoi no ka manao i ka uala mikomiko ono o Kawaihae nei. Ina kekahi hapa nui o kakou nei, e hele ma ia oihana hanohano o ka loio, na ka hapa hea o kakou nei e mahi i ka kakou mau pue uala, a na ka hapa hea hoi e mahi i mau mala akaakai? E manao ana anei oukou e haalele i ka mea i kaulana ai ko kakou nei Kawaihae, a e hele mahope o ka oihana hanohano?
Eia ka wa a kakou e hoopapau ai i ka mahi ana i ko kakou mau aina, oiai, o ka weheia ana mai nei o ka laina mokuahi mawaena o kakou nei a me Kaleponi, he mau kepa ia e houhou mai ai ia kakou e ke kuaaina nei, e hoonui ae i ka mahiai ana, e waiho aku no ua hanohano la a oukou, na ka poe o ia kulana. Ke hooki nei au me kuu manaolana, aole i komohia kuu mau hoa puni i ka oihana hanohano; i ka huhu a me ke keukeu mai i ko oukou hoa kuwili o keia wahi kuanea. J. W. KAWAIHAE.
Feb. 8, 1866.
UA HIO NEI PULU AU LA.—He maluwa mai no paha ia kakou ke kamailio ana no ka ua, ka hekili, a me ka makani, aka, i ka Poalua iloko o ka molaelae oia la, nakolo mai la na hekili o ka lani, me ha hoouka pukuniahi la, o mai la ka uila, a o keia mau mea, he mau ahailono, a haule mai la ka ua me ke kulokuloku.
Na ka Nupepa Kuokoa.
No kuu ike ana ma ke Kuokoa o keia pule i hala ae nei ma kona helu 52 Buke IV la 30 o Dek. 1865, i kekahi mau olelo makloo oia pepa penei: "No ka mea, o na poe Misionari Amerika wale no ka poe nana i hoonaauao i keia lahui, o lakou ka poe nana i lawe mua mai i ka lamaku, o ka malamalama , na lakou i lawe mai i ka olelo a ke Akua ola Mau. "
O ka lawe ana mai i keia mau olelo a ke Kuokoa, aole i lawe ia me ka manao hoopaapaa, a manao ino hoi, aka, e hoomoakaka, a hoakaka, me ka hoike, ua ike a ua lohe mua keia pae aina a ua ao mua ia, he Akua ola Mau ma ka Lani mamua o ke keehi ana o na wawae a na Misionari Amerika ma keia pae aina.
Mai ke keneturia umikumamalima a hiki i keia wa, ua nui na moolelo o keia pae aina i hoike ia ma ke kuauhau, ka wanana ana a ko Hawaii nei poe, i ka poe o ko na aina e aku. A i hoike pu ia no hoi, aia ke Akua ma ka Lani. Maloko o kekahi mau mele ua komo o Kane o Ku o Lono, he mau Akua wale no, no ka Lani. O Kane no ka makua o Ku no ke keiki a o Lono ka Uhane Hemolele. Na Kekio Pilakalo ke Kaula i ke Au ia Kualii ke Alii o Oahu nei, oia paha ka makahiki 1612 i wanana i keia mea ia wa. Ke hoomaopopo ia ka ninau ana no keia mea e ike ia auanei, aole na ka mana Akua i waiho mai ia ike iloko o Kekio Pilakalo, aka, ua loaa paha ia ia ka lohe a me ke ao ia mai, e na paniolo mua i pae ma keia pae aina.
Oia paha o Kulou ma, me kekahi poe e ae iluna oia moku hookahi, a me lakou la kekahi Kahuna Katolika Roma. He hiki pu no hoi ke manao ia i kona hiki ana mai, ma keia pae aina, aole e nele ana kona hai i ka inoa o kona Akua e hoomana ana, a ka inoa hoi o ke Akua ana i manao ai o ke Akua oiaioia.
I ka M. H. 1779, a e kokoke ana paha ilaila ua wanana ae o Kila i ka lio, bipi, ina haole a me ke Akua aia ma ka Lani.
Ua olelo o Binamu ma ka buke moolelo o ko Hawaii nei pae aina aoao 26, "O ka olelo, a ke Akua o ka Lani ua kamaina ia lakou."
No ko Binamu hoomaopopo ole ana i kona wa i kakau ai i kana buke, he poe e ae no kekahi i pae mua ma keia pae aina i ike i ke Akua Mana Loa o ka Lani, mamua o ko lakou pae ana mai, i olelo ai oia no ka moolelo o Kalaikuahulu. "Ma kuu hoomaopopo ana i ka moolelo hoopaanaau o keia pae aina, he mea kupaianaha, no kekahi wanana, a o ka oi o keia ka wanana a ke Kaula a Kalaikuahulu, he hanauna mamua iho o ka hiki ana mai o ka Oihana Karistiano, e iho mai ana kekahi mea mai ka Lani mai, kahi noho o ke Akua maoli, ke Akua oiaio, i ano e loa ae mai na mea a pau i ike ia ai mamua, a e hoomake ia ana na kupa." "Ua hooia mai o Kaahumanu ma a me kekahi poe alii e ae ia'u i keia. He moolelo anei keia no kekahi Kaula i houluulu ia, e waiho mai ana i haawina hou mai ka mea kahiko mai? A i ole paha ia, na kekahi poe i pio i ka moana mai na aina e mai, e hoike ana ia loko o ka Oihana Hoomana Mahometa a i ole ia o ka Oihana Hoomaha Karistiano ka mea e hoonoho ia ma kahi o na kapu kahiko o Hawaii nei?"
O ka hoohuli ana i kekahi lahui, mai ka Hoomana, ka noho ana, a me ka manao ana, aole he mea hiki ke hana ia no ka manawa kokoke. Pela no ka neeu liilii ana o ka Oihana Karistiano imua me ka hele malie no nae, a hiki wale i keia wa. Mai na aina mai ma ka Hikina, ma Europa, ma Aferika, a ma Amerika, Asia, a pela aku, ua hoike ia ia mea ma ia mau wahi a hiki i keia wa. Aia hoi ua hoike ma ka hoohuli ana i ko Beritania lahui kahiko i ka naauao ua loaa paha he mau haneri makahiki mamua o Laulaha a me ka huli okoa o ka lahui mai o a o i ka pono Karistiano. A elike la me ia mau aina kahiko, pela no ke ano i hoike ia ma keia pae aina. Oia no hoi ka lohe mua ana aia ke Akua oiaio ma ka Lani aka aole nae i huii koke aku ka lahui holookoa, aka, he mau wahi apana liilii, a pela i hiki ai i ka holookoa ana o ka lahui, i ka ike, ka noho ana like, a me ka manao like ana.
Mai ka makahiki 1612 a hiki i keia wa i hiki mai ai na Misionari Amerika ma keia pae aina, ua loaa elua haneri makahiki ke kowa mai ka wanana a Kekio Pilakalo, a i loko oia wa e manao ia no, ua waiho liilii mai ke Akoua i kona mau hoike a hiki mai i ka wa e makaukau ai ka lahui holookoa e lawe i kona mau pono. E hoomaopopo pu ia no hoi, i ka wa i hiki mai ai na Misionari Amerika ma keia pae aina, aole no i huli, wikiwiki ae ka lahui i ka huli ana, aka, ua hoomaka mai ka uuku, a ka mahuahua ana. A i hui pu ia me ke kokua ana a na'lii i ka lakou hana, i loaa ai ka hikiwawe a me ka huliamahi o ka lahui kanaka ma ka pono hou, noho ana hou, a me ka manao hou.
I ka makahiki 1612, a e kokoke ana paha ilaila, ma ka huli ana oi ka poe naauao, i ka wa a e kokoke ana ilaila ka pae ana o na moku Sepania ma keia pae aina. A i hoomaopopo ia o ka palapala honua holo moana, (Galleon Chart) i loaa ai ia Kapena Kuke (Lono) mai na moku Sepania mai ka mea i manao ia ai i loaa mua keia pae aina ia ia. Ma ia palapala ka hoike ana, ua loaa mua loa keia pae aina i ko Sepania poe aumoku. A ua lilo keia i puu hoomaha no ko lakou wa e imi ana e holoholo ana me ka huli ia Malina, Kinaa, a me Inia Hou. Ina Sepania ka loaa mua ana o Auseteralia (Nu Holani) I na e hoonohonoho like ia na moolelo o ko Sepania poe, a hoohalike ae, me na moolelo i
pakikokikoi i waiho ia mai ia kakou i ko kakou mau pae aina, e maopopo auanei, ua pae io no ia mau moku ia nei. No ka mea ma kekahi moolelo o kakou ua hoi hou aku ae mai keia wahi aku kekahi poe i hiki mai ai ia nei, o Kulou ma i ili ai maanei, a o kekahi poe e ae paha. Aia hoi aole he moku o Sepania e holo ana ma ka nele ole o ke Kahuna o luna o kekahi oia mau moku, a ua ike a hooiaio ia he poe haipule Katolika oiaio ko Sepania poe a pau e holo ana ma ia aumoku ia wa.
I na ilaila io a mamua ike aku paha o ka makahiki 1612 ka wanana ana a Kekio Pilakalo i ke Akua Mana Loa aia ma ka Lani, a alaila, he mea hiki ke hooiaio ia mai ua poe Sepania la no ia mau olelo i ao aku ai a i loaa ai ia Kekio Pilakalo keia olelo kupaianaha iloko o ka wa a me ka manawa i manao ole ia ai, ua ike mua ko kakou poe kupuna, a ua oleloia no hoi he "Akua Mana Loa, aia ma ka Lani." I ko'u manao ma ke koho wale aku he kanaka Sepania oia. No ke ano o kona inoa ina e hoolilo ia ae ma ka aoao haole, aka, mamua o ko'u manao wale ana; e waiho ia no ia me ka poe i ike i ka moolelo kahiko o keia pae aina a me ke kuauhau.
Me ka lehulehu o keia mau wanana, aia kekahi wanana kupaianaha, na kekahi wahine ma Puna o — * — kona inoa. Ua kumakaia ia keia wahine e ka aoao Kalavina a kauo ino iloko o ka waonahele o Panaewa, penei: Mamua o ka hiki ana mai o na Kahuna Katolika e noho nei. Ua olelo ua wahine nei, e hiki mai ana he poe Kahuna me na kapa loloa. He poe mare ole ina wahine. Ao aku ua wahine nei i ka poe i huli aku ma ke ano o kana Hoomana, ''Aia a hiki mai ia poe, o ka Hoomana oiaioia, e huli aku oukou malaila." O kekahi olelo ia, no ua wahine nei, ua ao ia mai oia i ka pule, a me ke ano oia wanana, mai ka moeuhane mai. O ka nui o kana mau hana a me kana mau ao ana ua ano kulike no ia me ke ao ana a ka poe Kahuna Katolika Roma e ao nei.
O ka loaa ana o keia mau mea i keia wahine ina ma ka moeuhane ka loaa ana ia ia o na kuhikuhi o na oihana o kana Hoomana, ua ano ku i ka oiaio ole, aka, ina ua hiki io na Kahuna Katolika Roma maanei maluna o na aumoku Sepania e holoholo ana ma keia moana, he mea maopopo a he mea hiki no hoi ke hooiaio ia, mamuli o ke ao ana aia poe a i hoomaopopo ia e na makua a me na kupuna o ua wahine la a loaa wale mai i ua wahine nei, ka loaa ana ia ia o ka wanana, me ka hoike ina mea a na Kahuna Katolika Roma e hana ana, a me ko lakou mau oihana.
O kekahi hoike no ka hiki mua ana o na Katolika Roma ma keia pae aina, ma ke ano o kekahi mau Akua e Hoomana ia ai e koonei poe i ka wa kahiko. He amana no e like me ke kea o Iesu, a he wahi kii uuka, he poo kanaka ke ano mawaena o ka amana kea, a i hoowehiwehi ia i ka hulu manu.
Aole i pau.
Aloha ole i na malihini.
Ke waiho laula ae nei au i keia Episetole ma ke akea, i ike mai ai o'u mau hoa papa lealea o na mea hoonaauao, oiai, ua makaukau oia e lawe aku i keia wahi puolo me ke kanalua ole; a i hoomaopopo mai ai hoi ka lehulehu i ka nui, a me ka laha mau ana o keia anoano ino, iwaena o kekahi poe o keia lahui, o lilo ia i kumu alakai no na ohana opiopio he lehulehu.
Penei no ia: Ma ke ku ana iho nei a ka manuwa America Lancaster, ma ke awa o Hilo nei, ua ike nui ia na hana ku i ke aloha ole o kekahi poe o keia lahui, i na malihini makamaka ole i hiki mai keia pae aina. Ma ka hoopii ino ana i ke kumukuai o na mea kuai, a nana ole i ka pono kaulike o na aoao elua. Ia lakou i noho liuliu iho nei ma keia awa, ua huliamahi nui mai na kamaaina; e naku ino ana i o ia nei, i kahi hoi e loaa ai na mea kuai me ka manao e imi waiwai ma ka alunu wale ana a kapae loa ae i ka pono o na malihini ma ka paia, aka, aohe o'u kuleana nui e waiho laula ae i keia kukulu manao ana iwaena o ka lehulehu, i na he makapo au, i hiki ole ia'u ke ike paka i na mea i hanaia, me ka maopopo loa, aka hoi, ma ka ike pono o ko'u mau maka, a me ka lehulehu, ua pili maoli no na mea i hanaia'i ke kinai ana i ka poao o na ili keokeo.
Eia keia, ke manao nei paha lakou, o ka hoopii ino ana i ke kumukuai o na mea kuai, oia na hana ku i ke aloha, a nana hoi i ko hai pono, aole loa, ina ua powehiwehi ko lakou mau maka, i hiki ole ai ia lakou ke ike iho i ka olelo i kakau ia ma Kolineko 1: 13. A malaila, e ike paka ia ai na hana a ke aloha nui loa.
Aka, aole ma na mea kuai wale no i ike ia ai na hana ku i ke aloha ole o kekahi poe o keia lahui. Ma na mea e ae no kekahi, aole pau i ke kuupau ia aku ma keia kukulu manao ana, nolaila, la e na hoa, ke ike pu mai la no kakou ina hana aloha ole o kekahi poe o keia lahui, malia paha, ua laha nui aku ma kela wahi keia wahi a puni o Hawaii nei, ka lulu ia ana o keia kumu hoolaha ino, ua pau.
H. K. KAINA.
Punahoa, Hilo, Jan 26, 1866.
KE KUHINA KALAIAINA.—Ua holo aku nei ke Kuhina Kalaiaina i Maui e hooponopono ai i kekahi mau hana e pili ana no kana oihana.