Ke Au Okoa, Volume I, Number 42, 5 February 1866 — Page 3
MA KE KAUOHA.
KEENA KALAIAINA,
Dek. 7, 1865.
I ka poe Mahiai, ka poe Hana Lima, a me na kupa o keia mau Mokupuni.
Ua oluolu i ka mea nona ka inoa malalo nei, ka hai ana aku ia oukou, ua poloai mai o Mons Denoyers Kanikela a Komisina o Farani e noho nei ma ke alo alii o Hawaii nei, i ke aupuni o ka Moi e komo pu aku i ka Hoikeike Nui, na hua o ka Oihana Mahiai a me ka oihana mikiala o na lahui a pau, e kukulu ia ana ma Parisa i ka la mua o Aperila, 1867.
Ke hai aku nei ka mea nona ka inoa malalo nei, e hoomakukau oukou i na mea maikai a pau a oukou i hana ai, a me na mea ulu maikai o keia Pae Aina, a oukou e makemake ai e hoikeike ia ma Parisa, ma ka Hoikeike Nui i oleloia maluna.
Ma ka aoao o ke Aupuni, ua oluolu ka mea nona ka inoa malalo nei, e malama a hoouna aku i Parisa i na ukana kupono, a oukou i manao ai e hoouna mai mamua ae o ka la 1 o Maraki e hiki mai ana. E pono e hoailona ia o waho penei:
"No ka Hoikeike Nui o Parisa. Hoouna ia mai e ———, He kupa no ———, Pae Aina Hawaii. Ma ka malama ana a ke Kuhina Kalaiaina." (Ma keia wahi e hookomo ai i ke ano o ka mea i hoouna ia.)
E pono e hoouna mai ka mea nona ka puolo me kekahi palapala, e hoakaka ana i ka mea e hanaia ke pau ka hoikeike ana.
F. W. HUTCHISON,
Kuhina Kalaiaina.
Ke hoike ia aku nei i na mea a pau, e hoouna mai ma ke Keena Kalaiaina na mea a lakou e manao ai e hoikeike ma Parisa, oia hoi, na mea i hana ia ma Hawaii nei. Na moena, a me na kapa maoli o kela ano keia ano, na ihe, na pololu, na lei palaoa, na ahu ula, na uluna o ka wa kahiko, na kua, a me na ie, kuku, na ohe kapala, na waa liilii, na hale liili a-mau o ka uka, na hale liilii pili na hue wai a me na umeke pawehe, na koi kalai waa, na upa niho mano, na lei hulu, na ao uwala, a me ao maia, a me na mea kahiko o kela ano keia ano a pau loa, i hana lima ia ma Hawaii nei.
BURO O NA EEMOKU A ME NA PAAHANA.
KAUOHA HELU 4.
NO KA MEA, ua haawiia ka mana i ka Buro o na Eemoku a me na Paahana, ma ke Kanawai i hooholoia ma keia kau iho nei o ka Ahaolelo, e hoomakaukau a e hooponopono no ka lawe ana mai i na poe paahana mai na aina e mai iloko o keia Aupuni.
A NO KA MEA, ua hoopiiia mai ka Buro o na Eemoku a me na Paahana, no kekahi mau pilikia i ala mai mawaena o kekahi o na Pake paahana, i laweia mai nei e ua Buro 'la, a me na poe i hooliloia aku ai ka lakou hana, a ma kekahi o ia mau pilikia ana, ua hookahe koko maoli.
A NO KA MEA, ua manaoia ua ala mai ia mau pilikia mamuli o ka manao kuhihewa i na hana a ka mea paahana a me ka hakuhana, ma na palapala aelike no ka hana, a me ka manawa a me ke ano o ua poe paahana la i hooliloia'ku ai e ka Buro o na Eemoku a me ka poe paahana, a i ka poe hakuhana o lakou e noho nei i keia manawa.
NOLAILA, Ke kauoha ia aku nei e ka Moi ke Alii iloko o Kona Ahakukakukamalu, O na poe mea nona na aina mahiko i loaa, a e lawe ana paha ma keia hope aku ma o ka Buro la no na Eemoku, a me na paahana a poe paahana ke haawiia nei ka mana ia lakou, e hana a e hooko i mau Rula no ka hooponopono a me ka hana ana a ia poe Paahana maluna o ua mau aina mahiko la, e like me ke kupono i ko lakou manao, e pili ana i ka loihi o ka manawa e hoohanaia'i ua poe paahana la, aole nae e oi aku mamua o ka umi hora ma kela la hana keia la hana. iwakaluakumamaha hora, ke ole e aelike ia, a no ka hora hoi e hoomaka ai ka hana i na kau o ka makahiki, a me kela ano hana keia ano hana, a me ka hora e hoomaka ai ka hana, a me ka loihi o ka manawa e hoomaha ai, a me ka manawa hoi e oki ai ka hana.
A ke kauoha hou ia'ku nei, Ma ua mau Rula la, e hiki no ke kauia na mea kupono e pili ana i ka malama i ke ola o ua poe paahana la, i mea e hiki ai ke hoomaemae ia ko lakou mau wahi noho, na lole komo, a me ko lakou mau kino, a me na hora hoi o lakou e hoi ai i ko lakou mau wahi no ka hoomaha, a me ka hiamoe ana, me ka hoopau ana i ke kamailio a me ka hauwalaau, a me ka loihi o ka manawa e hoomaha ai, a me ko lakou manawa e ala hou mai ai i ka wa e kaheaia'i na papa inoa.
A ke kauoha hou ia'ku nei, Ua hiki no ma ia mau Rula ke koiia na poe paahana e pani mai no na manawa o lakou i haua ole ai, no ka mai i loaa ia lakou mamuli o ko lakou hewa iho, a ua hiki no ia lakou ke koi ia e pani mai ia manawa i poho wale, ma ka hoopii a me ka hooiaio kupono ana ia mea imua o kekahi Lunakanawai Hoomalu a Apana paha, iloko o na malama ekolu mahope iho o ke poho wale ana o ka manawa hana ; a e kakau ka Lunakanawai i kana olelo hooholo ma ke kua o ka palapala hoohiki a ua mau paahana la i poho ai ka manawa.
A ke kauoha hou ia'ku nei, O na Rula i hanaia mamuli o keia kauoha aole no e lilo i mea oiaio, aia a aponoia e ka Buro no na Eemoku a me na Paahana.
Hanaia ma Hale Alii Iolani i keia la 20 o Ianuari, A. D. 1866.
KAMEHAMEHA V.
Na ka Moi.
FERD W. HUTCHISON.
I na makamaka ma ke akea, aloha hou oukou a pau. Eia no au ke ku aku nei e wanana imua o oukou, me ka hai aku i ko'u manao maoli, a e pono hoi oukou e malama, a moni hoi i keia mau olelo imua o oukou me ka makaala loa. No ka mea pono a ko'u naau i noonoo ai, oia hoi keia, ''Mai molowa oe a palaualelo hoi," o aha hoi? O ilihune, a nele iho, a na ia mea no e alakai aku i kou naau i ke kuko ino loa o ke ao nei i hoowahawaha nui ia, ''He kole poo ka hoailona.'' Nolaila, e na kane ui kino ikaika, e pono ia oukou e noonoo no oukou iho, mai hiamoe ma ka hale i ka wa awakea, he mea hilahila loa ia, no ka mea, o ke ao a ka la e kuu pau ana i kona mau kukuna olinolino maluna o keia honua; he wa hana ia, a he wa hoi e imi aku ai i na hana e pomaikai ai ke ola a me ka noho maikai ana.
Oiai, ua haawi lokomaikai mai ke Akua i na lala a pau o ke kanaka, i mea e kokua ai i kona kino iho, oia hoi na lima—he mea hana, aohe he mea kaulai wale iho no, a ma ka hiamoe ka loaa. Aole pela, he hana ia na na'lii, he kanaka ka mea nana e hana, aole pela oe e ke kanaka makaainana, he hooikaika kau pono, he hana aku hoi me kou ikaika a pau, i loaa ia oe ke ola, a i pono ai hoi ka noho ana o kou ohana. Oiai, ke noho mai nei kekahi poe oia ano me ka hookamani maloko o keia kulanakauhale nui me ka hiamoe hoku ole, molowa, palaualelo, a o ke kino o kana mea aloha kai hooliloia no ke ola i ka ai a me ka i-a, (me he ano kuai la,) oia mau mea a pau he mea pono ole wale no ia; penei o Solomona ke 'Lii naauao o ke ao nei i hoike mai ai, "O ka waiwai i loaa hewa mai, aole ia he mea e pomaikai ai.''
Pela io no ma ka nana ana'ku, o na waiwai a pau i loaa hewa mai, he mau waiwai ia e laoa ai ka puu ke moni aku; a he mau waiwai ino loa no hoi i kupono ole i ka maikai, nolaila, e na makamaka o'u e noho ana mai ka la hiki ma Kumukahi, a hiki aku i ka welo ana o ka la i Lehua. E pono kakou e eleu like mai ma ke ano lima hana, me ka hoopolehe ole, a kunukunu ole hoi, no ka mea, ke ake nui mai nei ko na aina e i ko kakou mau waiwai e kuai aku me lakou, oia hoi ke Ko, Kofe, Ualakahiki, Uala-maoli, Maia, Akaakai, Kapiki, Pu, Ipuaiwaha, Kalo, Raiki, Kopaa, Marakeke, Pulupulu, a me ia mea aku ia mea aku.
A pehea e loaa mai ai ia kakou na pomaikai oia ano, i na kakou e molowa a palaka hoi, pehea kakou e ike ai i ka hua momona o ko kakou nei aina, i na kakou e lilo i mau keiki na ka molowa, a me ka palaualelo. Aia hoi, ma na kau i hala a kakou i lohe ai no ka hu ana o ke gula a me ke dala ma na aina e, a nolaila, ua kokoke a hikiwawe ka hu ana o ke gula a me ke dala ma ko kakou kipohopoho a kula papaala a panoa hoi, no ka mea, pehea la auanei kakou e ike ai he dala ko Hawaii nei mai ka lepo ae? Ina aole kakou e lalau like i ka hana, aole hoi e kipulu; pehea, ulu wale mai anei na mea i hoikeia ae la maluna ke ole e hana ia me na lima; ke i aku nei au ko oukou hoa opiopio, aole loa e ulu ana. Nolaila, ke noi oluolu aku nei ko oukou makamaka nei, e pono oukou e ku mai a ae mai i keia, oiai hoi, he kakaikahi loa ka poe e kanu mai nei i na mea i hai ia ae la maluna. Aole loa i pau ka lahui holookoa ma ka oihana mahiai o Hawaii nei; a ina e pau loa lakou ma ka mahiai ana, alaila, he kumu nui no ia e pii ae ai ka waiwai a me ke dala o ko kakou wahi aupuni nei, a he mau kumu kupono no hoi ia e kaulana nui ai ko Hawaii nei poe mahiai a me na mea e pili ana ilaila.
No ka mea, o ka oihana mahiai, oia ke pookela loa o na oihana a pau o ka honua; a pela hoi e pii mai nei ka waiwai a me ke dala o na aupuni nui o ka honua nei, no ka mea, ma na aina naauao a pau, o ka oihana mahiai ke poo o na oihana a pau; a ina aole ka oihana mahiai, lilo na hana a pau malalo iho ona i pio, nolaila, e ko Hawaii nei poe e ala, a e hana aku hoi me ka manao hoeleu, mikiala a ikaika hoi i mea e pomaikai nui ai oe, a e ohi ai oe i ke dala noloko ae o ka lepo o kou aina, ka mea au i hookahe ai i ka wai, ka mea hoi a ke Akua i hooulu mai ai, nolaila, e hoomanao oe e ka mea e heluhelu ana i keia mea a e noonoo hoi. Pela ko'u wahi manao ia oukou a pau e na makamaka, na hoa'loha a me na hoahanau iloko o Kristo ka Haku e ola ai i keia ao a i ke ao pau ole. Aloha nui oukou a paa mai Hawaii a Niihau. *.
He i-a kupanaha.
I ka la 21 o Januari nei, ua pae mai kekahi Ia kupanaha ma Nawiliwili (a he nu hou ia ia makou) a penei kona ano. Ua like me he aku la kona ano, aka, he puipui hoi ke aku, he lahilahi hoi keia Ia, o ka ili nae, ua ane like ka hauliuli eleele. Elua kapuai kona loa, hookahi kapuai kona laula, elua iniha me ka hapa kona manoanoa, he wahi waha uuku loa, aole ona hiu, he kaapahu pu okoa no ke kino, elua wahi kuala mahope, hookahi maluna, a hookahi malalo, he hapalua kapuai nae ka loihi o laua pakahi. Aia ma kahi o P. Kanoa kahi i waiho ai, a malaila, hoi au i ike ai i ua i-a la.
S. R. HAPUKU.
Niumalu, Kauai, Januari, 1866.
Ma Inia ua kuai ia kekahi kaikamahine Enelani i kekahi alii o Inia no na dala he $1000. He makua ilihune kona, a ua kuai aku laua i ka laua kaikamahine me ka menemene ole. Ua lilo keia i mea kamailio nui ia, a i mea hoi e hoinoino ai i ka manao. Ua hookokono ia ua kaikamahine nei e haalele i ka Hoomana Kristiano a hoolilo ia ia, i hoahanau no Mahometa, a mare ia ma ia Hoomana.
Ka Lama-ku e pau ai ka Hualu o S. M. Kamakau.
NO KAUAKAHEAKUALOLIKOKO.
Maanei la, ke ku nei au a hooho ae me ka leo nui, he kualua wau na ua kanaka la.
"He mau kupuna ike anei ko J. Koii mamua i ke kuauhau?"
Ae, he ike io no, ua haku iho o Koii makuakane o A. Unauna, he mele kupuna no na 'Lii, a penei ua mele la:—
"Eia ka Lani ke koi pa—e moku,
Ka u hulu paoki o ka aina,
Ka weo ka pa e lulu ai,
O ka meha o ka Lani,
O ke 'Lii hoano ia o Aikanaka,
O Aikanaka kane a Hinahanaiakamalama,
Hanau Puna ma laua o Hema,
Ia Hema ola ke kapu,
Olaola puhepuhee wai ke 'Lii,
Hanau o Kahainuiahema,
Ke 'Lii nana i keehi ka pae moku,
I kulaina e hio e halala,
I lilo ai ka Pu leo nui,
Ka Pu oleole a Kane iluna,
O Kahai no keia,
O ka liko Punaaikoae,
O Lonohoonewa o Loiloi ka wahine,
O Paumakua ka Lani 'luna,
Hanau i o Hinaiaeleele,
Iloko o Ikuwa,
I ka malama kukupau a ka Hekili,
E kupupau keke mai ana ka leo e ka Hekili,
Holo kake ana ka Lani 'luna,
O Paumakua nana mai ke ku maka ha,
O na ha ia Piilani,
O na ono ia Piilani,
Laha na 'Lii maloko o Paumakua,
O Haho, o Palena, nana o Lonokawai,
O Pili ke 'Lii o luna o ka moku,
O ka aina i ka la Koihiki,
O Hawaii kahiko a Kea la hai,
Ka makolu lani o Hainalau, o Nana,
O Ku, o Loe, o ka ha mapuna Lani,
O Hai ke kumu, o Kihapiilani,
I ka wahine o Koleamoku,
Hanau Kauhi ka okaa poahi,
Ka okaa o Kauhiokalani,
Ka hiu kela ke a—a o ke 'Lii,
I noho i ka wahine o Ulamaolani,
O Kauamanu a Kahailimea,
Loaa no ka laua keiki,
Kapa i ka inoa o Makakuikalani,
Nana mai o Kaoaomakaku,
O Makaku, o ka awe hee ka aiole,
O ka Pa muhee i kau ka pala ha,
O Kuhia i kaena nui ka waa o Lono,
O Lonoikamakahiki a Kaoao,
O Paea Kaakauwauwao,
Na Makakaualii i hanau mai,
Na ha 'Lii a Makakaualii,
O Kapukini, o Keawe, hookahi kane,
O Umikukailani mai, akolu,
O Puepokii, pau ka hanauna."
O keia wahi o ke mele ka'u e hoike aku, a o ka hapanui no koe, pehea iho la ua ino o S. M. Kamakau, kolekole ae la nae paha ua ino o ka oiwi, ka moopuna a ua o Kuhooneenuu laua o Kahalalolalilali, i ka loaa pono o ke kuamoo o Haloa, i haku ia ae la ma ke mele e—a? He moe uhane iho la anei keia la? He haule io anei? Aole, he ike ao kumu ia, u—hu, o ka ou mau makuahine no ke mele io, o Puapuakaulei, o ka Lemu, o Keaweaiopelu.
NO KA IKE O S. M. KAMAKAU I KO'U MAU KUPUNA.
Ke olelo nei au, aole i ike iki o S. M. Kamakau i kahi o ia kanaka, "O ka Hoku o ka malama ike oe ia Pae, oia, aia o Pae i ka hua o ka Uau, aole, aia o Pae i ka hua o ke Kolea." No ka mea, aole hoi oia i ike i kona wahi, a hoonohonoho hoi i kona mau kupuna, he oleloa no, a no ka ike ole, hopu hewa a hookomo hewa i ka inoa o ke 'lii o Kekelaokalani, kupanaha hoi ua hupo, he keu no hoi ka u-a-u-a, ka haakei, o ua wahi moopuna nei a Kanealai, hilahila ole wale no hoi ka piikoi.
NO KA PAPAIA MAI.
Ae, na o'u kupuna no i pau aku nei, na Auwae ma, Kekuawahine ma, Koii ma, Kauakahiakua ma, a he Kini, he Lehu, o lakou i pau aku nei, ua waiho i ka olelo ia makou i na moopuna, penei: "E! e malama i ka olelo na ke 'Lii, a na ke 'Lii no e haawi." O keia poe kanaka la, he poe ike wale no i ke kuauhau, i lohe oe e ke keiki o uka o Kawaapae.
E i mai paha auanei ua ino o Uhapahee, "Heaha la hoi ka mea i ao ole ai pau ia H. K. Kapakuhaili?" Eia, o kahi no ia i haawiia mai nana, o ke kuamoo nui, o ka welau, na makou no ia, e malama, a na ke 'Lii no nae, no ka mea, e koe i ke kumu kahi e pono ai, ina e pau loa make, pela no mai ka wa kahiko mai.
Aole a'u olelo no ka manao eono o S. M. Kamakau, no ka mea, ua pau ka'u i hoakaka ia ma na kumu maluna.
NO KA MANAO 7.
O A. Unauna ka mea a Auwae i ao ai i ke kuauhau, oia ka pololei, a mahope iho o Kaoo, a lohe hoi o Kamokuiki, i Waihee no kona wahi i noho ai me kana kane me Kamanawa, ua ao o A. Unauna ma i ke kuauhau, hele mai kela a nonoi mai ia Auwae, a ua aoia keia poe e Auwae, a i ko lakou aoia ana, ua aoia ma ka hoopaanaau ana, aole ma ka palapala, e like me kau e palolo mai nei, ina he pohihihi kekahi i keia, e ninau ia H. Kuihelani, ua lohe paha kela ia Kaoo, kana wahine, a e
ninau pu hoi ia Hon. C. Kapaakea, no ka mea, oia ke keiki o ia wa o ua mau wai nei.
NO KA MANAO 8.
Aole ia he keiki, aole no ia hoahanau, a o ko makou mau haku no ia, a ina makou ua hoolei i ka manaku o keia poe, heaha la kau ilaila, e hiki anei oe ilaila? Aole, aia kahi e hiki ai ia oe, o ko ka mea malalo mai ou, a o ko ka mea malalo mai ona, a o kona lalo aku, o ko lakou manaku kau e lawe mai ai e pono ai, no ka mea, oia no ko Kanealai laua o Kuhooneenuu mai kahiko mai, a ina eia laua ke kaa nei, aole, ua nalo hoi ko laua maka, a o oe hoi ke ku pololei ia laua, wahi no au, aole na'u, he malama ka'u i ka lohe, a o ia lohe ka'u e hai aku la.
Oia anei kou mea i hoole ai ma ka Elele o M. H. 1855, aohe kapu, aohe wohi, aole he moe o Kamehameha IV., a me Kamehameha V., a me ka Hooilina Moi? No kou ao ana me kahi kanaka o Lahaina, o Kahookano ka inoa, i ke kuauhau, a e kapa ia oe iho a like me kau e olelo nei ma ka manao ewalu, i haiia ma ka Helu 37 o KE AU OKOA, e olelo ana, "Na Waialua e kapa aku he mau haku, a e kapa aku he mau moopuna, a e kapa aku he mau keiki." Oia anei? E! e lakou la—e, e nana pu ae kakou ia S. M. Kamakau, ka poe ike i ka nana Hoaka, aole anei o oukou ike oe i ke Kahoaka o Kalalolalilali, a o Uhapahee, a o Alapahihi, a o Hoonou, a me Kanealai? I ke ku mai imua oukou, e like me ka'u e ike nei ma ka'u ike, ke ku mai nei ko lakou mau Kahoaka, a e ala mai auanei na ilina a hoole mai ia Kamakau, ka lakou moopuna, wahi a lakou.
Pakiki no hoi ua mea maikai he hoohalikelike, o ka pii no keia o ka moopuna a ua ino o Hoonou, a hiki loa i kahi o ke 'Lii, a o e ole ka hiki, ua ao ka i ka ike a pau.
HAPA HOPE O KA MANAO 9.
E puakii, e lalau, aole paha ma ka Lae o Kaena, i Pohakuokauai, kahi i lawaia ai o Kawelo me kona hoa lawaia, a loaa ua Uhu la, o ka oiaio, aia iwaho ae o Keawaula, i Waianae. I ka makemake paha o ua o S. M. Kamakau, e loaa ia Moolelo, hoohali mai nei malaila, aole paha o ka loaa aku o ka makou mea hoonanea, (hopaa molowa.)
NO KA MANAO 10.
Aohe o'u kanalua, he lana loa ko'u manao, a ke olelo nei au, ua makaukau no au e hoike, aka, hoike e hoi olua me Z. Poli, nolaila, kakali au a pau ka olua, alaila hoopuka hoi au i ka'u Papa Makahiki a me ka Moolelo Aupuni, oi paha, hoike ia ua moolelo poomuku au, o ka pau mai la no nae paha ia? Ina ua pau e—a, alaila, hai aku hoi au i ka'u.
Aole o'u manao no ka manao 11 no ka mea, ua pau ka hapanui o ko'u mau manao e pili ana i ka hoakakaia no keia, a pela no me ka manao 12, aka, eia nae paha ka'u wahi mea malaila, e pili ana i ka puu dala, no ka mea, ma ke kau Ahaolelo o ka makahiki i kaahope ae nei, oia ka M. H. 1864, ua kakau iho o S. M. Kamakau, i Bila Kanawai, e noi ana, e haawi mai ka Hale Ahaolelo i $1,000, a kakau iho no ua ino o S. M. Kamakau, i kona inoa, ma ua Bila a Palapala hoopii la, no ka Moolelo o Kamehameha I., a ua haawi ia keia Bila ma ka lima o J. M. Kalanipoo, a ua heluhelu mai no o J. M. Kalanipoo, i ua Bila la, a pau kana heluhelu ana, alaila, noi hou mai no o J. M. Kalanipoo, e hoomoe ia ma ka papa, a ua hoomoe ia mamuli o ke noi a ka mea nana i lawe mai imua o ka Hale Ahaolelo.
Oia paha keia puu dala ana e olelo nei, aole i pau ka hookaawale ana i puu dala no ka oihana moolelo poomuku ana.
Aloha ino! oi kali iho la paha—a, o ka pau loa o na hana Aupuni, a lilo ae nei kahi mua o ua ino o S. M. Kamakau ia A. M. Kahalewai, a lilo ae ana o Oahu ia W. P. Kamakau, ku hoi kela mawaho o ka Pa o G. Home, (Homa,) hoolohe o ka pa-e mai o ka leo, e S. M. Kamakau—e, eia hoi kau, oi kali aku paha kela o ka poha leo ole oloko, komo kino okoa a loko o ka hale, nonoi okoa, no ka maeleele no hoi ua mea maikai he noi, a o no he mahaoi aku a koe.
Aloha wale, ua umi wale no paha ka hilahila—a, o ka puka ole mai o kahi olina, lole okoa i ka io maloko a mawaho na wahi auhau, kapili i ka lae a me na maka i ke keleawe a paa, hele i ka Hale Ahaolelo e noi ai, a o no hoi e noi i kahi noi ana—a, e loa'ana, alaila, nonoi hou aku, noke no ke noi, a ke i hou mai nei kela i ka lea loa, ''Aole i pau ka manawa e hookaawale ai no ia oihana.'' A ke i hou mai nei no, ''He nui na haole e kakau nei i ka Moolelo Hawaii, he poomuku nae.'' Eia'e no o kaiala ka moolelo holookoa, u, holookoa ka ka hookomo i ka wahine o ke kuamoo i kane, a o ka hookomo i ka wanana a Kiu ke kaula, a na Lanikaula, a pela wale aku.
NO KA MANAO 13.
Nawai la hoi ka ninau mua? Nau no ea? Eia iho no hoi na pepa a kaua, ''Ke hauwalawalaau nei luna o Keolewa ae la.'' Kainoa hoi na'u ka ninau mua, a o hoi ou ekemu mai, "A ke aloha hoi oe ia Kualoa.'' He ekemu ole ka hoi ka loaa ole, a no ka uku i olelo ia e S. M. Kamakau, aole o'u makemake i ka uku, ua hai au i ko'u manao no ka hoolaha, ke pau kau hoolaha ana.
O ke aha la ka ohi ku-i o ka'u mau ninau? A, o ke aha la hoi ka pili ole i ka Moolelo? Aole anei no loko o ka Moolelo o Mopua, o Kamaikeeku, a pela wale aku.
Ma keia kakau manao ana a me keia kuka kauwa ana, aole i akaka iki ka waiwai, a
nolaila, i mea e pau ai ka pohihihi o kekahi poe no S. M. Kamakau.
Nolaila, e o'u mau hoa uhaiaholo o nei mea he heluhelu nupepa, e pono e haliu ae a nana aku i ke kino holookoa o S. M. Kamakau, nona na maka kuonoono i piha i ka hookano a me ka hilahila ole, a e nana pu aku i kana mau hana a me kona kulana, mai ka M. H. 1837 mai, a hiki i keia la ana e ao nei i keia hanauna i ka wahahee.
NO KA HAULE ANA O S. M. KAMAKAU, MAI KAHI KIEKIE MAI A HIKI I LALO LILO.
Ma ka M. H. 1837 a me 1838 paha, ua hoonohoia kela i kahu a i kolu hoi no na Kumukula o Lahainaluna. Ma ka M. H. 1843, hoopuka kela no A. Unauna, e olelo ana, "E kolo o A. Unauna i lalo, me he Naio la." Ma ka M. H. 1852 paha, hoonoho hou ia kela ma ka noho o ka Aha Kaapuni.
E hoomanao kakou, he kulana kiekie loa ko S. M. Kamakau, iloko o keia mau makahiki, a ma kaM. H. 1855 a me 1856, ua hooneenee hou ia iho kela i lalo, a, o keia kona hoomaka ana e alualu aku ia ''Naio'' e pepehi ia ia, aohe nae he loaa aku, no ka mea, ua puhalahiu loa kela.
A ma ka M. H. 1864, ua haule kela iloko o kekahi Karaima ino, oia hoi he hoohainu i kekahi kanaka i ka wai ona, a ua hookolokolo ia imua o W P. Kahale Esq., a ua hoopai ia, onioni hou ua ino o S. M. Kamakau, imua o Hon. Ferd W. Hutchison, Esq., u! wiu hou no, onioni loa no ua o Auwehekika i ka Aha Kaapuni holookoa. Ahaha! Hapala mai ana ka ele, na ke ke-a mai la ka a-i.
He nui wale na haule ino ana o S. M. Kamakau, aka nae, aole o'u makemake e haku kole aku, a e wahahee aku, no ka mea, aole ia o ko'u manaolana e hoaiai ae imua o ka hanauna hou a me ka poe kahiko.
Eia no ka'u wahi ninau, "Ua haule anei o o A. Unauna, e like la me ka haule ana o ke kanaka i kahi kiekie?'' Aole, oia mau no o A. Unauna, me kona ohana, ke ai nei no i ke kalo moa a na lima i hana'i, aohe i luna, aole i lalo, a aole i hele e noi, e like la me S. M. Kamakau, ka haule loa i lalo, a hiki loa i lalo o Mokuleia, ka aina i ke'hu kai o lalo, o lalo, o lalo lilo aku.
Eia mai ka puupuu e popolohua ai ko maka, me he hua nioi la, he iki wale no, a o ka wela nae ka mea nui. Ahe! wela aku la ka o—e, we—la, we — la , loa aku la i ka hua nioi a'u a ka wahine makua.
A maanei la, ua pau ko'u ulele ana i ka maka o ka'u peni-sila ma na rula pololei o ke kalana, a nana keiki hoi o ka Halepai, e ulele hou iho iluna o ka Papapai. Ke hoi nei ke keiki o Kahekuawa.
Me ka mahalo no,
J. K. UNAUNA.
Wailuku, Maui, Ian. 19, 1860.
Loaa aku ua make.
E KE AU OKOA E:—Aloha oe:
I ka la 20 o Ianuari iho nei, ua haulehia mai makou e ka weliweli nui, a me ka ehaeha o ka naau ma ka ike ana iho i ke kino kupapau o kekahi kanaka e waiho ana iloko o Waipahoehoe e kokoke ana i Waianuenue, i loaa oia i kahi keiki a Paahao ma, i hele aku ka hana e pai opae, e waiho mai ana, o ko iala holo no ia alala ka waha a hiki i ka hale, ninau mai la ko ka hale poe, "Heaha keia,'' ''He kanaka make,'' wahi a ke keiki, "Auhea,'' wahi a ka poe oloko o ka hale, ''Aia i kahawai, i hele aku nei ka hana, e waiho mai ana kela, ua palahe ke kino." Ua manao makou, ua make oia iloko o na la ua nui mamua iho nei; ua kii ia o Coney a me ke kauka, a me na haole e ae no he nui wale, a ua hele lakou a ike pono, manaonao loa na haole, a ua hooholo lakou e like me ke kanawai o na Coronero, ua make kela kanaka i ka wai.
No na mea e pili ana i kona kino, akahi palule huluhulu mawaho, akahi palaka pake maloko, a ma ka lima akau he uhi eleele nihoniho, eha laina loloa, a ma ka lima hema he mau kao mawaho mai o ka lima aohe lole wawae o ua kanaka la. Nui ke aloha ia ia, ua like kona make ana me na Kekake o D. H. Hikikoke ka ike ole ia; nolaila, ke pili mai la ka olelo hoolana ia kakou penei: "Ua makaukau na mea a pau.'' Ua manao ia no na paahana mahi ko kela kanaka, oia kahi manao hai aku i na hoa'loha a pau. Me ka mahalo. JOHN UPA.
Halekalewa, Hilo, Ian. 26, 1866.
HE AHAAINA.—Ma ka po iho nei o ka Poaha, ua haawi ae na Alii Moku o ka manuwa Lancaster, i kekahi ahaaina hula, ma ka oneki o ko lakou moku, a ua poloai mai i na poe maka hanohano o ke kaona nei. Ua hana ia me ka mikiala loa kahi e hula ai, i ko makou nana aku, aohe mea a ko makou nei puuwai i mahalo ole ai.
MAKEMAKE IA!
E UKU IA NO KE KUMUKUAI KEIKIE LOA, no na DALA GULA KAHIKO, DALA MAOLI, a KELEAWE hoi, o na aina a pau loa; me na dala gula a dala maoli, a keleawe hoi o Amerika, mai ka M. H. 1798 a hiki i ka M. H. 1805; a me na dala Amerika maoli o kela wa keia wa, me ko ka M. H. 1859.
O ka poe a pau ia lakou keia mau apana dala, e hele ae lakou ma ka hale ai o ka NEKINA, ia Dr. H. SPIER, mamua ae o ka holo ana aku o ka Mokuahi "AJAX." 42-1t
OLELO HOOLAHA.
EIA MA KA PA AUPUNI MA KAELEPULU, he mau holoholona hele hewa, ke ano a me ka hao malalo nei. Lio kane eleele, hao ano e. Lio kane hulupala, hao eia PI. Lio kane keokeo, aole maopopo ka hao. Lio wahine eleele, hao ano e. Lio wahine ahinahina, hao ano e. E kii koke mai, o hala na la he 15, kudala ia i ka la 17 o Feberuari, oia ka Poakahi e hiki mai ana.
Na JOHN PALE,
Luna Pa Aupuni.
Kaelepulu, Kailua, Koolaupoko, O., Feb. 2, 1866.
42-1t*
OLELO HOOLAHA!
Ke kauoha ia aku nei na Luna a pau o ka Nupepa "KE AU OKOA," e hooili mai ma ka lima o ka Luna Pai, o J. H. Black, i na dala a pau loa, a ia ia wale no, aole ia hai, oia hoi na dala no ka lawe pepa, na olelo hoolaha, na kanikau, a me na mele; aole hoi e ae ia kekahi palapala hookaa ke ole i kakauia ma kona inoa mai keia manawa aku, e kapaeia no. MA KE KAUOHA.
Keena Oihana, Aukake 22, 1865.
HE MAU PAPALE NANI HOU LOA!
I O'U MAU HOA PUNI NANI, A MAU MEA hou, ke hai ia aku nei, ua loaa mai ia'u he mau
PAPALE HOU MAIKAI LOA!
A ME
NA LIPINE ANO MAIKAI LOA!
no ke kumukuai haahaa, mai ka $1.50, a hiki i ka $10.00. E hele mai a e wae i ko oukou makemake, e kipa, he wahi oluolu no e luana ai.
M RS. J. H. BLACK.
Alanui Papu, Honolulu, Oct. 27, 1865. 28-
OLELO HOOLAHA!
—A KA—
AHAHUI HOOHOLO MOKU MAOLI KULOKO.
O KO HAWAII NEI PAE AINA.
No ke kuia ana mai nei o ka Mokuahi KILAUEA, i ka poino, nolaila, o
KA MOKU KUNA HOU,
—KA—
"ONWA RD,"
LAM BERT, ke Kapena,
E holo mau ana ia i Kawaihae, a e ku ana ma Honoipu, ke malie kupono.
Kekahi Moku Kuna o ka Ahahui,
—KA—
"AL BERNI,"
E holo mau ana keia moku i Hilo, a e ku ana ma Lahaina a me Honoipu, i keia la, (Poakahi,) ma ka hora 4 ahiahi. He moku paa a maikai loa keia, kupono no ka poe ohua.
Ka uku o ke keena Kapena, he $10.00, o ka holo ana aku, a he $10.00, no ka hoi ana mai.
KA MOKU KUNA
"ANNIE LAURIE,"
I HANA HOU IA IHO NEI A PAA pono, e holo mau ana ia i KOLOA a me WAIMEA, a hiki i ka wa e paa pono loa ai.
KA MOKU KUNA
"NE TTIE MERRILL,"
E holo mau ana ia mai Honolulu aku nei, a i Lahaina a me Maalaea.
N. B.—Ina ua poino loa io ka Mokuahi KILAUEA, e hooholo koke ia ana no kekahi mau Mokuahi hou, e kupono ana i keia mau mokupuni, i ka wa pokole.
No na mea e pili ana i keia mau moku, e ninau no ia CAPT. FRANK MOLTENO,
a ia JANION, Green & Co.,
33- tf Agena H. S. & G. I. I. N. Co.
OLELO HOOLAHA.
NO KA MEA, UA NOIIA MAI KA MEA NONA ka inoa malalo, e Auhea, Crowningburg (w.) e hooiaioia ka palapala kauoha a Haelo (w,) o Lahainaluna, Maui, i make aku nei, a no Honolulu, Oahu, oia mamua. Nolaila, ua hoikeia i na kanaka a pau, o ka Poakolu, oia ka la 28 o Feberuari, e hiki mai ana, oia ka manawa e hoolohe ai ka oiaio o ia palapala kauoha, a me na mea kue i hoikeia mai, aia ma ka Hale Hookolokolo ma Lahaina, kahi e hana ai.
A. M. KAHALEWAI,
Lunakanawai Kaapuni o ka Apana Elua.
Lahaina, Ian. 24, 1868. 41-3t
OLELO HOOLAHA.
MA KA WAIWAI O B. KAILI (K.)
No ka mea, ua noiia mai ka Mea Hanohano G. M. Robertson, Lunakanawai o ka Aha Kiekie, e Pililua (w.) no ka hooiaio i na palapala kauoha o B. Kaili (k.) no Honolulu, Oahu, i make aku nei: Nolaila, ua hoikeia i na kanaka a pau loa, ke pili, o ka Poaono, oia ka la 10 o Feberuari, i ka hora 10 o kakahiaka, oia ka la a me ka hora i oleloia no ka hoolohe i ka oiaio o keia palapala kauoha, a me na mea hoole i hoike ia, aia ma ka Hale Hookolokolo ma Honolulu, Oahu.
WM. HUMPHREYS,
Hope Kakauolelo o ka Aha Kiekie.
Honolulu, Ian. 20, 1865. 40-2t
OLELO HOOLAHA.
MA KA WAIWAI O OPUNUI (K.)
No ka mea, ua noiia mai ka Mea Hanohano G. M. Robertson, Lunakanawai o ka Aha Kiekie, e Kahakauwila (w,) no ka hookohu ia ia i luna hooponopono waiwai o Opunui (k,) no Waialua, Oahu, i make aku nei: Nolaila, ua hoikeia i na kanaka a pau loa, ke pili, o ka Poaono, oia ka la 17 o Feberuari, i ka hora 10 o kakahiaka, oia ka la a me ka hora i oleloia no ka hoolohe i ka oiaio o keia noi ana mai a me na mea hoole i hoikeia, aia ma ka Hale Hookolokolo ma Honolulu, Oahu.
WM. HUMPHREYS.
Hope Kakauolelo o ka Aha Kiekie.
Honolulu, Ian. 24, 1866. 41-2t
OLELO HOOLAHA.
EIA I KA PA AUPUNI I PAUOA NEI, NA Lio hele hewa i lawe ia mai. E kudala ia ana ka nui o na Lio i ka Poaono, la 10 o Feberuari, i ka hora 12 o ke awakea.
Na Lio Kudala.
Lio kane lokia, me ke kaula i ka a-i, hao ano e.
" " keokeo wiwi, B akau, X hema.
" " ulaula, hao ano e, akau.
" " eleele, hao ano e, akau.
" " lokia, ua lohe wau no Kanihina.
" wahine keokeo, no Kaaihue.
" " hulupala, ua ike ia no.
" " keokeo, kuapuka, U hema.
" " ulaula wiwi, hao ano e.
" " " hao ano e, hema.
" " keokeo wiwi, no Kawaha.
" " hulupala wiwi, hao ano e, akau.
" " eleele me ke keiki, TF hema, ua ike ia no.
" " ulaula wiwi, W PB akau, IK hema.
" kane ahinahina wiwi, pohihihi ka hao.
" " lokia, hao ano e, akau.
" " keokeo kukaenalo, WK hema.
" " " wiwi kuapuka, aole ike ia o ka hao.
" wahine ulaula, NH akau, ano e, hema.
" " " hao ano e.
" kane lokia wiwi kuapuka.
" " ulaula nui, A hema.
Hoki kane ulaula ano eleele, aole ike ia o ka hao.
Piula wahine me ke keiki, powehiwehi ka hao.
Na Lio Hou Mai.
Lio kane ulaula, JN akau, ano e hema.
" " keokeo kuapuka, hao ano e, akau.
" " ulaula wiwi, hao ano e, hema.
" " " " YW hema.
" " hulupala, hao ano e.
" wahine ulaula wiwi, hao ano e.
" " keokeo kalakoa kuapuka, aole ikeia ka hao
" " makapaa, hao ano e.
" kane ulaula, ihu keokeo nui, kiko keokeo ma na aoao.
" " " 8L hema ua ike ia no.
" " " 8K hema.
E hele mai ka poe koho Lio me ka makaukau i ke dala, pela no hoi ka poe kii mai i na Lio e lawe.
P. KAAIAHUA.
Luna Pa Aupuni.
Pauoa, Feb. 8, 1866. 42-1t*