Ke Au Okoa, Volume I, Number 41, 29 January 1866 — Page 2
KE AU OKOA.
HONOLULU. IANUARI 29, 1866.
I KA Poaono i hala iho nei, ua halawai hou mai no makou me na olelo a ko makou hoa'loha ma kela aoao o ke alanui i ka Hale Luina, oia hoi ke Kuokoa; e pahiahia ana maluna o makou no na mea a makou i hoopuka ai e pili ana i ke koho balota ana. Ua olelo mai no ua makamaka la, he mea ka ia no makou e hilahila ai no ko makou hoopuka ana i ko makou manao kokua i ke koho balota ana o keia AU. Ke olelo ae nei makou, aohe ia he mea no makou e kuaiia'i e ka hao o ka hilahila, oiai, o na koho ana o ke AU i hala, ua ike ia no ke kupono ole.
A owai keia poe i hookomo papalua a papakolu i ka lakou mau balota iloko o ka pahu koho? Aole auanei o ka poe lopa kuewa wale iho no? He pono auanei ke ae ia e hoohaukae wale no i ka pono io maoli o ke koho ana ma ka hookomo papalua ana i ka balota i loaa mai ai ko lakou wahi kiaha bia, a me ko lakou holo lealea ana? Ua olelo mai ua makamaka nei, ke Kuokoa penei: "Aole kane, wahine, a keiki ma keia Aupuni i ao ole ia i ka heluhelu me ke kakau lima; ua ao ia no hoi lakou i na pono o ka noho lahui ana, i ka pili kupono iwaena o na'lii me na makaainana, iwaena o na haku me na kauwa." He oiaio no, he nui ka poe o Hawaii nei i ao ia ma na mea e kupono ai lakou no ka noho'na lahui naauao ana, aka, o keia poe he manuunuu wale lakou, ka poe hoi e hookomo papalua ana i ka lakou mau balota, o kekahi wale no anei ia o "ka pono o ka noho'na lahui ana?"
Ma kekahi mau Aupuni o ka honua, a pela no hoi ma Amerika, ka poe i ino i na hewa a me ka poe ilihune e ola ana i ke ahe mai a ka makani, ua kaupale ia lakou mawaho o ka pono koho balota. O keia poe, ua kapae ia ae lakou mawaho oia mau pono, a he mea kupono ole anei ko kakou kapae ana i ka poe oia ano maloko nei o ko kakou mau kaiaulu e Hawaii, oiai, he makemake no auanei kakou, o ke kanaka palaualelo, lopa wale iho no, e kakali mai ana ma ko kakou mau ipuka a hale, e kakali mai ana o ka palu ai like ae i na kahina ai hope loa o ka kakou mau wahi paipu? Oia poe anei ka kakou e hookuu aku oia kekahi waha olelo e kamailio no ka pono o ko kakou noho'na lahui?
Ua olelo hou mai no hoi ua nupepa Kuokoa nei, no ka auhau ia o ka poe o ke ano a makou i olelo ae nei; no ko lakou auhau ia, a lawe ia mai ka pomaikai koho mai o lakou mai. Aole ka paha i ike ke Kuokoa, he hana ka ke Aupuni Hawaii e malama nei i kana mau pulapula, ma ka malama ana i ko lakou ola i na wa a me kahi a ko lakou mau kapuai e hehi ai. I keia mau makahiki pokole wale no i hala iho nei, ua hoopaa ia ke kanaka ma Kaleponia no ka manao ia ua pepehi kanaka oia; a i ka hiki ana mai o ka lono i na ipuka o Hawaii nei, ua uwe ia no kekahi o kana mau keiki, e hoouna aku i kekahi o kona mau elele, e hele aku a e kiola ae i ka hipuu kaula a ke kanaka li, e kakali ana me ka makaukau e kaili ae i ka hanu makamae iloko ona! Ma keia mea, aole anei kupono i ke Aupuni ke hoomau i ka auhau maluna o kana mau pulapula, oiai, ke malama mau ia nei no ke ola o ua poe nei e na eheu o ke Aupuni Hawaii?
Ua hoopuka kaokao ae no hoi ua Kuokoa nei i na huaolelo lilelile, hinuhinu, kinohinohi, a hulali o ka naauao, (me he puniu la "ua wehe iho o luna o Hihimanu," ka lilelile,) a penei ua mau olelo la, "O ke Kumukanawai Hawaii e kau nei maluna o kakou, he mea hookaumaha; no ka mea, ma ia Kumukanawai, ua keehi ia ke kanaka ilihune no kona ilihune ana." E hookuu aku no auanei ke Kuokoa i ka ilihune palaualelo, e loaa ia ia kekahi pomaikai koho? He poe i haawi ole mai i kau wahi pomaikai o ke anaina a lakou e luakaha ai ka noho'na; ka poe hiki ole ia lakou ka hele e imi hana ma na hana e paa ai ka houpo lewalewa a me ka la maka poniuniu, aka, e hilinai ana maluna o ko kakou mau pilikana, a me ko lakou mau makamaka, a ina he mau ohana ko lakou e ulu ae no lakou iloko o ka lapuwale a me ka noho'na palaualelo ana? O ke kaili ia anei o ka pomaikai koho o keia poe ka ke Kuokoa e kumakena nei me ka paumako? Ina pela io, ua oluolu ia lakou e hui aku me lakou, "ma ko lakou uwe ana me ke kanikau ana i hoonana ia mai ai lakou."
Aka, ua papa aku anei ke Kumukanawai a me na Kanawai o ko kakou nei pae aina i ka ilihune mikiala, e like me kona papa ana i ka ilihune palaualelo? Aole aole loa no! Ua hookaawale ia e ke Aupuni, kekahi wahi puu dala uuku, oia hoi na hua o ka hana mikiala ana, i mea e hookaokoa ae ai i ke kanaka ilihune mikiala a me ka ilihune palaualelo, mawaena hoi o ka mea i hoopohala i ka pomaikai koho balota i olelo ia nona, a me ka mea e hooko io ana. Oia wahi puu dala he $75 i loaa mai ka waiwai mai, a mai kekahi hana kupono mai e loaa mai ai. E hiki auanei i kekahi kanaka noonoo—kapae ae hoi ke Kuokoa, "he hee hoi ia no ka uli,"—i ike i ka noho'na o kakou nei, ke olelo mai nei aole e loaa i kekahi kanaka ilihune ma ka hana mikiala na dala he $75 ina aole ma kona waiwai, ma kekahi hana kupono e ae? Hiki anei ke olelo ia me ka noonoo kupono maoli. "O ke Kumukanawai e kau nei maluna o kakou, he mea hookaumaha ia; no ka mea, ma ia Kumukanawai ua keehi ia ke kanaka ilihune, no kona ilihune,"—a me kekahi mau olelo e ae a ke Kuokoa e olelo nei, me he leo kani ku-a mauna la?
Ua kalahea ae ke Kuokoa no ka emi nui ana o ka poe koho balota malalo o ke Kumukanawai hou, a aole pela i ke AU i hala; he nui loa ka poe koho ia wa. Ae, he nui io no, aka, i keia wa, ua pani ia ka puka i ka ilihune lopa, palaualelo wale iho no. Ma keia mea, ke paipai nui nei ke Kuokoa o ka poe lopa hana ole, kuewa wale iho no, o lakou ka ka poe a lakou e hooikaika nui nei e komo mai e hoohaukae i ka pahu koho balota, au e ka ilihune mikiala i hooko ai ma kau mau hana mikiala! He mau olelo e ae no kekahi a ua makamaka la ia makou a me na Kuhina, aka, aohe makou e haliu ana i hope no ka lakou akiaki mai, ke pa-ka nei makou i ko kakou wahi waa maluna o na ale o ka holo ana imua, a nana no ia e kaualupe mai mahope! Ke kahea aku nei nae makou, "Homai ke kaula!"
KA MOKU NEKI.—I ka Poalima iho nei ku mai ka moku Neki i haohao ia iho nei, no ka loihi loa o ka nalowale ana. Ua hai mai kona Kapena, i ka wa a ka makani i pa pukiki iho nei, i ka moana wale no kahi i noho ai. Ua haalele iho ka Neki ia anei i ka la 9 o keia mahina, a i kona hiki ana aku i Lahaina, a hoolei ka ukana a pau, me ka manao e hooili hou mai ua mau ukana, aka, aole e hiki. Moku aku la ke kaulahao o ka heleuma, a o kona holo aku la no ia i ka moana. Ua hai hou mai no kona Kapena, ua hele ia i ka moana he haneri mile ma ka hikina akau o Maui, a ekolu ona la a e elua po ke paialewa ia ana e ka makani ikaika launa ole, ana i halawai ole ai mamua, oiai, he umikumamalua makahiki kona holo pili ana mawaena o neia mau mokupuni. Elua ona hoao ana e hoi hou i Lahaina, a i ke kolu hiki pono aku oia, a hoopiha mai nei a piha i ke ko a me ka malakeke, a huli hoi mai nei, me ka poino ole o ka moku, o ka heleuma wale no kai haule, he mea loaa no nae ia i ka imi aku. He 17 ona mau la i nalowale aku nei, a hoi mai la, a eia oia ke ku nei maloko nei.
NA KEIKI AU KAI.—I ka wa o na keiki manuwa o ke kai, e hookuu ia mai ai ma kula nei, he mea mau no paha ke komo ana mai o na manao hauoli a lealea, me he manu la i hoopaaho ia a kahi a kuu ia; nolaila, ua miki koke aku lakou i na lio, he waa a lakou i maa ole ai i ka hookele ana, a ua hookui aku kekahi poe i na pa laau a me na pa pohaku, he mau mea lomi maikai ole ke ku ia aku. Ua hookuu pu ia mai na sela negero, he Alae wahi a ke Kuokoa a o lakou ka makou poe i nele ole ko makou, oiai ua malama pono lakou ia lakou iho, a aohe he apa wale aku aku mao a maanei, me ka hoopilikia aku ia hai.
MAI LAHAINA MAI.—Ua loaa mai ia makou kekahi palapala e hai mai ana, no ka hana ana a kekahi i ka mea pili kino o kana kane. Ua hoomoe pu ia, kekahi wati gula me kana kane, a mahope wehe ua wahine nei i ka pahu kupapau a lawe mai i ua wati gula nei. Ua olelo kakahi poe o Lahaina he mea manaonao ia; pela io no paha, aka, heaha ka pomaikai o ke kino lepo ke hele pu me ka wati gula? E lei aku ana no ua kane la i ua wati la ke hiki aku oia io? Pela paha!
KA MAKANA PULUPULU.—I ka Poaha iho nei, kii mai o Koa o Punaluu ke kanaka kanu pulupulu laki o ka M. H. 1865, i ka makana mua, oia hoi he kanalima dala ma ke gula. I ka pa ana no i ko i ala lima, kani kai ala aka iki, a mama no hoi ka hoi ana o na wawae o ko i ala lio i na pali hauliuli o Koolau. No ke aha mai la la ia la? No ke kaulai wale no anei o na lima i ka la? Pela io hoi!
He Moku Mahu Hou.
I ka Poaono iho nei, ua ku mai ka Moku Mahu, o "Ajax" ka inoa, no Califonia mai, he 14 la. He moku keia e holo mau ana iwaena o Honolulu a me San Francisco, e like me na moku pea e holo nei, oia hoi me kona kokua, ka "Montana."
No ka ino o ka moana, ka makani a me ka ua, oia ke kumu i lohi ai ka holo ana mai o Ajax, eiwa wale no la mai San Francisco a ku i Honolulu.
He 80 eemoku ko ka Ajax, a o ka hapa nui o lakou, e hoi hou ana no, no ka mea, he makaikai wale no ke kumu o ka holo ana mai.
He eke leta i loaa mai ma keia moku, aole nae he nu hou ano nui mai na aina e mai.
Pilikia maoli.
Ua pilikia o Imiola ka luakini ma Waikane nei, ua eha kona mau lala, ua haalele oia i kona wahi i noho ai, ua hele aku oia ma kahi e, ua haalele ka pili o ke kua, kahi e paa ai o lalo o ka hale, ua pau ke kepa o kekahi aoao i ka nahaha, o ka awai ua okaoka liilii.
O kona kulana, ua kuapuu, ua wehe i ka pili hookao ia loko, nolaila, ua pilikia ko makou noho ana i ka luakini ole, pomaikai paha ka paa hou, ina paa hou, nui hou ka lilo o na hoahanau i ka imi ana i ke dala i mea e paa ai.
O kona pokii, ua make loa ia, oia ka hale kula e ku pu ana, oia ka mea hai aku ia oe, a nau ia e awala aku i lohe o Hawaii o Keawe, a hiki aku i Kauai o Manokalanipo. Me ka mahalo. MARAT KALELEKU.
Waikane, Koolaupoko, Ian. 19, 1866.
KA LAAU KUPANAHA.—I keia mau pule elua i hala iho nei, ua puka ae kekahi olelo aia he laau kupanaha mauka o Nuuanu, a ua alakai ia ka manae puni wale o kekahi poe kuhihewa e pii e nana, a ua pau ko lakou kuhihewa. Ke pii nei i na la pule a me kekahi mau la e ae. Ke pii nei lakou me ka hoihoi lealea loa, a ke pili nei kekahi poe me ke dala, he laau kupanaha io no. Ke ano ka o ua laau nei he keokeo ka ke kumu a he ulaula ka lau. Ua hai ia mai makou ke pii nei kekahi poe e kii aku, aohe ka he loaa aku, a ke hoomanawanui nei no i ke kii ana. Pau ole no hoi ka apa o Hawaii a ka moku nui!
KA MOKU MARY.—O ka lua hoi keia o na moku i haohao ia iho nei. Ua hai ia mai makou, eiwa la o kona holo ana mai mai Hilo mai. Holo mai a ka moana, nohaehae na pea, a ku ma Waipio, Hawaii, elua la malaila. Holo hou mai ma ke Koolau o Molokai, malaila, nohaehae hou ka pea hope, a ku ma Halawa, Molokai, a makaukau, holo hou mai ai i ka Poaha iho nei, ku mai oia ma Honolulu nei, me ka inoino ole o kona ukana, he mau pahu ko mai Kaiwiki mai.
UA KALAIA.—O Babtiste Lavigny, kela haole Farani i hoao ai e puhi i ka hale i ke ahi ma Moanalua; i hoopai ia iho nei e ke Kau Jure o Iulai iho nei e hana ma ka hana oolea no na makahiki ekolu, ua kala ia oia e ka Moi ma ka Poaono o kela pule aku nei. Aole nae oia e ae ia e noho ma Hawaii nei, aia a loaa kekahi moku e holo ana i Farani, alaila, hoihoi ia oia. Ina oia e hoi hou mai i Hawaii nei, he hoopaa wale no.
AOHE NO KA PAHA I IKE.—"Eia paha ma ka moana, aole paha? Wahi a ke Kuokoa, e pili ana no ka moku kuna Mele o Hilo. Aia paha i Kapaakea i kahi i make ai ke Kapena o ke Dodo. Aole no ka paha i naue ka ohua o ka waa Kuokoa, maikai o ka uapo e pili ana ma ka Halewai i ka Poaha iho nei? Aole no hoi paha, ke ike ole la no hoi i ke ku ana mai o Mele moku o Hilo.
WAIWAI PAE.—Ua hiki mai io makou nei ka lono lauhea wale mai no, ua pae ae kekahi mau ukana pae ma ke kapakai o ka aina "i ke ehu kai o lalo." Olelo mai kekahi poe, he pahu aila, a he pahu alani. Iloko ka o ka pahu alani, kekahi hipuu dala. I ko makou noonoo iho, ina he oiaio ia, o kau pahu alani paha i kiola ia ai e ka moku Emalaina.
HE AHAAINA.—I ka Poakolu o keia pule i hala iho nei, ua haawi ae ke kaikamahine Ali Kiaaina, Mrs. L. K. Dominis, i wahi ahaaina ma Waikiki, nana Alii moku o ka Mokuahi Manuwa Lancaster, e ku nei ma ke awa o Honolulu. Ua hele ae na Alii o Manuwai la, a me kekahi poe haole maka hanohano o ka aina nei. Ua ai a lawa, a ua inu a kena, a ua waiho iho no i ka hale me ka inoa maikai.
ULIA WALE MAI.—I kekahi keiki au kai e kalepa ana i ke kia hope o ka moku kiapa Rukini o Nahinoff ka inoa, ma ke awakea o ka Poakolu iho nei, ua haalele mai la i ka pili kona wahi e noho ana; a haule iho la oia iluna o ka hale o ka moku mahope. Ua hai ia mai makou, ua eha oia, aka, aole paha e poino loa ana.
HE HOOLEWA.—I keia la pule aku nei, ua puka ae na keiki Kinaiahi, a me ka puali kaua lio, e ukali ana i ke kino kupapau o ko lakou hoa i hala e aku, o J. Kuhio, me ke kaumaha luuluu i kona haalele ana mai i ka lakou walea a me ka lakou luana ana hoi. Ua hele aku ka huakai hele mai ka halepule Bihopa ma Peleula, a i Kewalo.
KILAUEA.—I ke ku ana mai nei o kekahi moku mai Hawaii mai, i keia kakahiaka, ua lohe mai makkou no Kilauea Mokumahu. Aia no ia mauka ma ke one o Kawaihae, aole nae he naha, aka, ua manaoia aole no e lana hou ana. Aloha ino o Kilauea.
I ka hanauna hou no ka manawa.
Ua hoili aku au ma kou ahonui i na la i kunewa hope ae nei, no na mea e pili ana i ka hanauna hou, no lakou na la e kakali mai nei i ka wa e hoike mai ana; aohe a kakou a na laau kahiko, he aneane mai nei ka wa e maloo ai ko kakou mau lau, a e hoi aku no kakou i na wahi a pau a ke keiki a ke kanaka e hoi aku ai.
Ia oukou e ka hanauna hou, ka poe nana e hoopiha i ka hakahaka o na makalua a makou e haalele iho ai, ia oukou ka'u mau olelo e kauleo aku nei. Oiai ke hoomaka ae nei ko oukou pii ana, a hele mai ma ke kuamoo a makou i hehi ai, nolaila, he mea pono paha ke hoolohe mai oukou i kekahi mau mea a'u e hai aku ai.
Ua ike ae la paha oukou i ka mea e kau ae la ma ke poo o keia kukulu manao, oia hoi ka manawa.
O ka manawa e o'u mau hoaaloha opiopio, he mea nui loa ia i na lahui a pau o ka honua, ke ole oukou e malama ia mea he manawa, alaila, aole auanei oukou e kupono no ka makalua a makou e haalele iho ai na oukou e kaukoo ae mahope. I ke ola ana o na lahui a pau o ka honua, he mea hiipoi loa ia ka manawa; aole na ka poe naauao wale no, aka, o ka poe no hoi kahi e noho ana iloko o ka pouli panopano o ka noho'na pegana a me ka noho'na hupo. Aohe mea nana i olelo ae e aohe i manao nui ia keia mea he manawa e ka poe hupo, oiai iloko o ko kakou mau la e uhi ia ana e na koloka o ka pouli, ua manao nui no ko kakou mau kupuna ia mea, e hookaawale mau ana lakou i kela wa keia wa i mau manawa e hana ai i kela mea, keia mea e pono ai ka noho'na. Ua hookaawale wale no lakou he mau wa e hele ai i ka mahiai, ka lawaia a me kela hana keia hana i mea e kokua mau mai ai i ko kakou mau houpo lewalewa a poniuniu hoi.
Aole ko kakou mau kupuna i u—a wale i ko lakou manawa, ma na mea kupono ole, aka, ma keia mea paha e olelo mai no paha kekahi poe, ua hana kupono ole lakou. Mai ia mea ke hai aku nei au, he oiaio he poe hoomanakii lakou i ko lakou mau la, he poe lakou i huna ia malalo o na eka ko-u o ka noho'na pouli, ae ma ia mea ua hana lakou i ka hana kupono ole, ku ole i ka mahalo ia mai e na ahahui noiau a naauao hoi o ka honua i hoopomaikai ia mai e ko lakou ike hohonu ma na mea e hoopololei ai i ko lakou hele ana imua.
Aka, ua hala aku la nae lakou iloko o na wahi poliuliu a kakou e hele aku ai, a eia hoi kakou i na kapakai hou o ka noho'na naauao, a ma ia mea no hai oukou e hoomaikai ae ai i ka lani, no ko oukou ike ole i ka inea a me ka luhi oia mau la a lakou i alo ai. I ko oukou au hou i keia wa, ke ike nei oukou he alii oukou a he haku hoi maluna o na mea a pau a oukou e hana ai. Nolaila, he mea ku pono loa ia oukou ke noonoo nui i na mea a pau loa ia oukou e hana ai, ina paha ma ke kula, a ina paha ma na wahi e ae, a oukou e luana ai maluna o ko oukou mau mokupuni nei, no lakou na awaawa e hoouliuli mau ia ana i na kau a pau o kela makahiki keia makahiki.
O ka mea nui a oukou e hana ai i na wa a pau a ko oukou mau kula e hoomaha ai, oia hoi ka hele e imi i loaa ai ka hana lima. Ma keia mea au i hoomanao ai i ko'u mau la opiopio ia'u e imi ana i ka naauao, a i ka hoomaha ana o ke kula ua hele au e hooluolu ia'u iho, me kekahi mau makamaka a ko'u mau kini ma kuaaina. Ma ia noho ana me lakou ua ai au i ka berena o ka molohai, me ka uku ole aku i ka uku kupono no ka lakou berena. A ano ke ike nei au ina aole au i uku i haawi i kekahi mau wa hoomaha ma ka hele ana e imi ma ka hana lima, ina, owau kekahi e haule pu iloko o ka auwaha hookahi me ka poe lima lewalewa malalo o ka la a me ka poe hoolehelehekii hoi o Pakaka.
Ma keia mea, ke hai aku nei au ia oukou e o'u mau hoaaloha opiopio, ina oukou e uhai oukou ma ka'u mea e hai aku nei ia oukou, alaila, aole auanei oukou e hume i na malo o ka hune, a e kokua hoi i na pa-u o ka noho'na hoopilimeaai. No ka mea, ina oukou e hele i ke kula, me ka hoolilo pu hoi o kahi manawa o oukou ma ka hana lima, alaila, e make ana ia oukou, "elua manu hookahi pohaku." I na kakou e nana ae i kekahi poe i puka mai, mai ko kakou kulanui mai o Lahainaluna, alaila, e ike no auanei kakou i ka'u mau mea e hai aku nei ia oukou. I ko lakou puka ana mai, mai na heiau mai o ka naauao, ua ao ia lakou i na mea noiau a akamai, aka, aia ihea ko lakou mau wahi e hoomaamaama ae ai i ko lakou mau lama ku. He oiaio no, hoi mai kahi poe o lakou, a lilo i mau kumukula, a i mau kahuna hai ola, aka, aia ihea na haneri i puka mai ai mai ua mau kula la e noho nei i keia mau la, ka nui ke ike nei au ma na pipa alanui lawe ana ma ko lakou mau hokua i na umeke ai, e kalahea ana i ka mea maalo ae e kuai mai i na mea a kona hokua e lawe ana.
Ina o keia poe ma ko'u manao, ua imi i ka naauao, me ka imi pu i ka hana lima, e like me ke kamana, kui amara, hana hao a me kekahi mau mea e ae, alaila, i ko lakou wa e puka mai ai e lilo auanei lakou i poe paia lewa ia ma o a maanei e na kikiao a ka molohai; ka pololi a me ka hune, no ka mea, ua make ia ia. "elua manu hookahi pohaku." Ina hoi ia i puka mai a hoonoho ia ae ma kekahi oihana, alaila, he uku ia he Ia no Kahoolawe. Ma keia mea ke koi oluolu aku nei au e noonoo nui oukou i keia mea he manawa, a mai u-a wale ia, no ka mea, oia iho la no ka mea nui ma ko ke kanaka ola ana, oiai, o kela la, aohe e halawai hou mai ana me oe i ka wa e hiki mai ana.
K. HOLANIKU.
Waipiula, Januari 25, 1865.
E akahele, he mau huaolelo elua, a e hele no kakou.
Ua nui ka poe i hookamani, he poe pono loa lakou ma ke ano hoomana, a i ka wa i loaa ai ka lakou oihana aupuni ia lakou, ua hoomaka koke no ke kalohe. He kalohe kupono kekahi o ka hoopauia ana, a o ka poe aole i hookolokolo pono ia e akaka ai ka hewa maoli, aka, ua hoopau ia kekahi ma ke ano kapaeia ana e ka aha hoahanau, nolaila i loaa ai kela olelo ia kakou, "he hoahanau a he kanaka hoi no ke aupuni, moekolohe no, he hoahanau hoi a puhipaka no, a he hoahanau, a he kanaka hoi no ke aupuni, a inu rama no."
E nana ae kakou i ka poe e noho Luna nei ma na oihana lehulehu o ke Aupuni. He Kalavina kekahi, he Katolika Roma kekahi, a he Katolika Enelani kekahi, a he hoomana Karistiano ole ko kekahi poe. Aole i kohoia ka poe Kalavina a me na hoomana e ae, i ka Oihana Aupuni e noho nei no ke ano o ko lakou hoomana, aole loa! Ua koho ia lakou no ke ano noho pono, hookuonoono, malama hana, puni Alii, a aloha i ke Aupuni.
Ua kuuia ke kaulahao mai ka noho pilihua ana malalo o ke ano hoomana, a ua akea loa. Ua hiki i kela kanaka keia kanaka ke loaa ka oihana aupuni ma na pono kivila iho, me ka hoopaa ole ia aku o kona hoomana.
Aole i loihi ae nei na la o ka hiki ole ana i kekahi poe o ka hoomana Katolika Roma, ke luaa ka oihana o ka aupuni. No ke aha keia? Eia no, no kona hoomana.
Pehea keia, aole anei keia he alakai hewa? He alakai hewa keia i ka lahui, i loaa na kumu oiaio, a i hiki ai ke oleloia, ua nakiikii ia na kanaka Hawaii e noho malalo o keia kuhihewa, "a alakai hewa ia e na kumu Puritana o Amerika." E like me ka olelo a ka Haku Bihopa o Okefoda.
Heaha ka ike o ke kanaka Hawaii o keia mau la, me na la mamua? Eia no, ua okoa mai kona ike mua. O ka ike i ka poe mamua, aia a noho haipule loa, pono loa, pule mau loa i ke Akua, o lakou ka poe loaa koke o ka oihana aupuni. Aole pela ka mea i wehe akea ia ae ai na maka o na kanaka Hawaii i keia wa. A ua ikemaka ia, o ka poe a pau i pinana aku ai iluna o ia pali o ke kuhihewa a me ke alakai hewa ia, ua pau i ka hiolo i keia wa, a i kupono ai ka olelo a ke mele, penei:
"Eia iho no ka honua, hoi iho ilalo,"
Ke i hou mai nei ke Kuokoa, "Ke i ia mai nei na Misionari Amerika, i ka hana ino a me ke alakai hewa, aole kanaka Hawaii oiaio, nana e manaoio ia olelo." He oiaio, aole no he kanaka Hawaii oiaio e manaoio ia olelo, ina ua hemolele loa lakou i na kumu olo e oleloia ai pela. He nui ka poe Hawaii oiaio e manao nei, ua loaa no na kumu hana ino i kekahi poe Hawaii oiaio e noho nei. A na ia poe e olelo mai, aole i hemolele loa na Misionari Amerika i ka hana ino ole, a alakai hewa ole. Ina e ninau ia aku kekahi o ia poe, no ke ano o ko lakou huli ana ma na aoao hoomana e ae, alaila, eia ka lakou olelo, "A! ua pau ke kuhihewa! malaila hoi a kapae ia mai no ke puhipaka, eia ka he poe puhipaka wale no oukou la, a he poe inu rama lele e ana keia poe i ke aha?"
He nui keia poe e noho mai nei, aole wale no ke puhipaka, aka, he lehulehu wale aku, ke manaoia e lawe mai i kumu hoike, i loaa a ka manao aikena i na kanaka, a me na ino e ae no he lehulehu, e ehaeha ai ka naau o ka poe i hoehaeha ia, oiai ua ike lakou, aole lakou i hana i ka hewa ino loa e make ai ke kino a me ka uhane pu kekahi. Nolaila, ua nui o lakou i haalele mai i ko kakou Ekalesia, a i ku ai i ka oiaio na oleo a ka Haku Bihopa o Okefoda, e olelo ana, "Ua hele lakou a aikena i ke alakai hewa ia, i ka hana pono ole a na Puritana Amerika, a ke mimiki nui aku nei hoi lakou ma ka hoomana Katolika Roma."
"Ke mimiki nui aku nei na kanaka i ka hoomana Katolika Roma." He oiaio no keia olelo a ka Haku Bihopa o Okefoda, no ka mea, i ka wa e nana ae ai i ka noho ana o kekahi poe e kakou ma ko kakou wahi, ma ka luakini o Kawaiahao, ua nele ko lakou mau noho ana. Ua komo ka nui a lakou iloko o ka Ekalesia Roma. Nolaila, he kumu oiaio loa keia no ka aikena o na kanaka i ke alakai hewa ia, ma na oihana aupuni, oihana pilikino, a me ke ano hoomana.
E nana kakou i ka olelo a keia kanaka hookahi no, oia hoi ka Haku Bihopa o Okefoda, ka mea nana i hai i kela olelo mua e keeo ia nei hoi e kakou. Ua hai olelo ae oia imua o kekahi aha kanaka nui ma Ladana, ma ka Philharmonika Hill, a i pai ia ma ka nupepa Courier, Oct. 27, 1865, penei:
"Aia hoi, mahope koke mai o keia, hiki mai la mai Amerika ka mua loa, ka Hui Elele o ka Euanelio o Kristo, ma ka lima o ka poe Misionari Amerika, ka poe i haawi i ka pomaikai nui i ka nui o keia Lahuikanaka. Mai hoouuku a keehi kakou i ka hana a keia mau hoahanu o kakou iloko o Kristo, oiai ua kue ko lakou hoomana me ko kakou, ina no i haiolelo wale no lakou no Kristo i kaulia ai ma ke kea, aole ia he mea no kakou e hoouuku a keehi ai i ka lakou mau hana."
Ma ke ano o keia olelo a ka Haku Bihopa o Okefoda, ua kuia mai ko'u kuhihewa mua, i ka manao ano e, a oia no hoi ka olelo ana o ka Haku Bihopa o Okefoda i ka aikena o na kanaka i na hana kupono ole a na Puritana Amerika. A me he mea la, aole kela i olelo ma ke ano huhu a keehi ino, i na hana a na kumu a kakou; aka, ua olelo kela ma ke ano o na hoike i hoike ia aku ia ia, a oia hoike nui no hoi, o ka pau o na hoahanau o kakou ma ka aoao hoomana Katolika Roma.
Ke ikemaka nei kakou i keia mea maanei, a i keia aikena hoi iloko o kekahi poe o kakou e noho mai nei, a e haalele mai nei hoi ia kakou, a ke hiolo nui nei i ka hoomana Katolika Roma, hoomana Moremona, hoomana Katolika Enelani, a i ka hoomana kahiko o ko kakou mau kupuna.
O na kumu alakai hewa a ka Haku Bihopa o Okefoda, e pehi mai nei i na kumu a kakou. He mau kumu no ia na kakou e makaala ai, a e nana ai a hoohalike, ina ua like ko kakou ao ia ana ma ke ano hoomana i na la mua, e like la me ko keia mau la. I ka nana pono ana, ua okoa loa, o ka poe puhipaka o keia mau la, aole o lakou kapaeia mai ka Ekalesia aku, e like me na la mua. O ka poe inu rama, uhauha, a hookamani i keia mau la, aole lakou i kaiehu loaia'ku, e like me na la welawela o ka noho ana kupilikii, ma ke ano hoomana o ka wa i hala ae nei. Nolaila, ina ua loli na mea kahiko, a ua lilo i ano hou, he mea maopopo, aole i like ke ao ana o ko kakou la mua me na la hope nei. Aia hoi he ano e na alakai ana, a e loaa auanei i ka poe i aikena ka noho ana mai. Eia ka he poe puhipaka, a he poe inu rama wale no oukou la, hemo ana keia mawaho o ka Berita. A o ka aikena iho la no ia o na kanaka e haalele nui nei ia kakou, a e pau nei i ke komo ma na hoomana e, a aole no hoi he mau kumu uuku, he kumu nui no.
He minamina au i ka lele e ana o ka mea hoolaha i kona manao, me ka nana ole i na nupepa e ae, i oleloia e keia kanaka no ka Lahui Hawaii, a ina la paha ua akakuu iki mai kona manao, ana i hoolaha ai me ke ano hoonui i ka mea i manao ole ia e ka mea nana ia olelo e keeo ia nei.
Eia hoi kekahi kumu o kuu manao ana e pale ma ka aoao o ka Haku Bihopa o Okefoda, no kuu ike ana ma kekahi mau nupepa e ae, e like me ka mea i hoolaha ia ae nei, he okoa ka manao maoli o ke kanaka, a he okoa ka mea i lawe ia ae e na nupepa a hoolilo i mea haanui na lakou, a i lilo ai ka olelo a ka Haku Bihopa i ko'u manao i olelo huhu ole, aka, ua olelo haanui ia malaila, ina ua pololei ole ka mea i hoonui ia ma na nupepa, i mea e loaa ai ka hewa i ka mea nana i hoopuka maoli ia manao.
O ka pono loa nae i ko'u manao o ka hoopuka ole ia o keia mea, nana no la ia e hoino mai, a e olelo hoonuinui mai, a ina he oiaio aia ke Akua ma ko kakou aoao, he hiki no ia kakou e noi aku, e hoauhee aku i kona mau manao kue mai.
Owau no me ka mahalo,
KAUKA HOLANIKU.
Waipiula, Ianuari 23, 1866.
[No ko makou manao he ake nui no hoi paha ka poe e heluhelu ana, e ike i ke ano o ka noho ana o ka poe mai lepera ma Molokai, nolaila, ke pai nei makou i keia palapala malalo nei, na kekahi o ua poe mai lepera la. L. H.]
T. C. HEU CK ESQ., ALOHA OE:
Ua loaa mai ka wa pono e hai aku ai i ko'u aloha ia oe, nolaila, ke hooili aku nei au i ko'u mau hooilina aloha maluna ou.
Ua ku mai makou a pau loa, na mai lepera, me ka oluolu kupono no, eia nae, o ko makou holo ana mai, lohi loa, no ka makani ole, a no ka holo ole no hoi kekahi o ka moku a makou i holo mai ai.
Eia keia, ua halawai au me ka makou Luna nana e malama, oia o Lui, (Louis,) a he wahi haole oluolu no keia, a ua malama pono mai no oia ia makou, ma na mea e pono ai ka noho ana o keia aina makamaka ole.
Eia kekahi, ke noi aku nei au ia oe, ina he mea hiki ia i kou manao, eia no ia, ke makemake nei au i O-o maoli, i O-a kope, i Koilipi nui, i mea e hana ai i ka aina, e kanu ai i ke kalo, ka uala a me ka pulupulu, no ka mea, ua hemahema au ma ia mea, aole ma ka poho o ko'u lima keia mau mea paahana i keia manawa, i wahi Ipuhao kekahi, i mea kupa i-a, oia ke noi a kau kauwa lepera nei ia oe, no ka mea, aole wai ma ka aina i keia wa, ua paapu ka auwai i ka lepo i keia manawa.
Ua pau, me ke aloha no,
J. D. KAHAULIKO,
Mea Mai Lepera.
Waikolu, Molokai, Ian. 8, 1866.
Ka make ana o J. N. Kawaimaka.
E oluolu oe a me kou Luna Hooponopono e hookomo iho i keia ma kahi kaawale o kou kolamu, a na olua ia e hoolaha ae ma ke akea, i kona make ana, i ike mai ai kona mau kaikuaana, anoai o lakou kekahi e hiipoi ana i kou kino nani holookoa, a he aloha ko makou ia ia e noho nei, no ka nui o kana mau hana maikai ma keia ao. He hoa oia no ka Puali Koa Hulumanu, e like me ka loaa ana o ia oihana hanohano i kona mau makua, i ka wa ia Kamehameha III., ka Moi Ilihia aloha nui i hala e aku la.
O kona mai i make ai, he eha ma ka umauma, a he nae. Ua hanau oia ma Kailua, Hawaii, Dec. 26, 1838, a make, Ian. 23, 1866. O ka nui o kona mau makahiki o ke ola ana, he 28, a nalo aku la kona mau helehelena i ka aoao mau o ka honua. Ke kanikau nei ko maua makuahine ia ia me ka u a me ka minamina. I ka noho inea no ka o ke kino a, "Haalele i Puna na hoa'loha."
No ka Luna Hooponopono ke aloha, a no na keiki hoi nana e ulele na hua kepau ka manaolana. NAKAPUAHI.
Kahehuna, Honolulu, Ian. 26, 1866.