Ke Au Okoa, Volume I, Number 21, 11 Kepakemapa 1865 — Page 2

KE AU OKOA.

OIAI, aole paha i holoi loa ae oukou i ko oukou hoomanao ana no na mea a ke Kuokoa a me kekahi o na nupepa haole o ke kulanakauhale nei oia hoi ka Advertiser , i hoopuka ai no kekahi mau mea e kue ana i ke Aupuni. Ke ano nui oia mau mea, oia no ko laua olelo ana e hoopau loa ana ke Aupuni i na kula maoli o kakou, a e kapae loa ia ka olelo Hawaii, a o ka olelo Beritania ke kanu ia iho ma kona makalua. Ua hoike aku makou i ka wahahee hilikau o ia mau mea, a aohe no hoi o makou kanalua, ua ike pu mai no paha ko makou poe heluhelu nupepa i ka pono o ka makou hoike ana aku, no ka mea, ua hookomo maoli aku no ke Aupuni i kona hokua ma ka hapai hou ana i na kula o kakou, a ke manaolana loa nei makou e oi loa ae ana ka malamaia ana o na kula mamua ae o na la i kaahope ae.

Aka, o ka auhau o keia wahahee, ua kui aku kona hohono ma na aina e, ua kopeia ma na nupepa haole o na aina e, a ua ike iho no hoi makou maloko o ka nupepa o ke kulanakauhale a ka poe misionari mua i hele mua mai ai. Ke lawe mai nei makou i ua olelo la, i ike ia ka oiaio o ka makou mea e olelo nei:

"Ua pai ia mai nei kekahi Unuhiolelo Hawaii, he 15,000 huaolelo oloko. Ua nui na mea i hoopaapaaia ma na Mokupuni (Hawaii nei) no ka mau ana a me ka hoopauia ana o ka olelo maoli a me he mea la ua manao na poo Aupuni e hoopau i ka oleloia ana o ka olelo kamaaina."

Ma keia e ike auanei ka lehulehu i ka laha emoole ana o keia olelo wahahee loa. Ma ka aina a makou e kamailio nei, Amerika Huipuia, ua manao nui lakou i na pomaikai o Hawaii nei. He oiaio, ua nui na dala a lakou i hoomaunauna ai no Hawaii nei, ma ka haawi ana mai o lakou i ka ike i ka heluhelu ana, a me ke kakau palapala ana i na kanaka Hawaii, a me ke ao ana mai i ka hoomana ana ma ke ano Puritana, a he mea nui no hoi ia na Hawaii nei e haawi aku ai i kona hoomaikai ana no ko lakou hoomanawanui.

Aka, he mea mau i kekahi poe ke kaena mau ana, ma ka aoao o ka poe Misionari, no ka lakou mau hana maikai. Me he mea la e i mai ana lakou, he pono ole paha ka hoomanao ole ana aku ia lakou. Ua hoike mai no lakou i na hoailona o ka lili ina aole e kamailio pu ia me lakou no na mea e pili ana i na kula o kakou na kanaka Hawaii, a i kekahi wa, ua hookuu iho lakou ia lakou iho e huhu i ka poe a makou i olelo ae nei, oiai nae, he poe maikai no, aole nae i lilo loa aku i poe anela, aka, he kanaka no. Me he mea la i kekahi wa, ua hoopuka ae lakou i kekahi mau olelo oiaio, i manao ia aole e kalakalai ia aku ana. E like me ka lakou e hoolaha wahahee nei a lohe kukulu o Kahiki ma, e manao ana ka ke Aupuni e hookahuli i na kula, a e manele aku ka i ka olelo Hawaii e kanu ia ilalo i ka lua pa-u o ka hoonalowale loa ia.

Ke manaolana nei makou, a hala paha na pule elua, alaila hoolaha aku no makou, i na mea e pili ana i na kula ma Hawaii a me Maui, oiai ua hoi mai nei ka Lunakula Nui.

UA KUU AKU LA KA LUHI.—He mea ehaeha mau no i ko makou mau puuwai i ka hai ana aku i ke akea, no ka make ana o kela a me keia. I ka wanaao o ka Poaha iho nei, ua kii ia mai o Florens Stapenhorst, e ka make, a manele ia aku la i kahi mau a kela mea keia mea e naue nei i kela la keia la. Ke kumu o kona make ana, he ai hewa i ka laau make. He Kanikela oia no Odenburg. I ka makahiki 1851 kona hiki ana mai maanei, a ua alakai no ia i kana oihana kalepa mai ia manawa mai a hiki wale i ka wa a ka make i puliki mai ai ia ia. Ka nui o kona mau makahiki, he 54; a he haole ia i aloha nui ia e kela a me keia, no kona ano oluolu i ka poe a pau i launa pu me ia.

MENEMENE OLE —I keia pule i hala iho nei, ua aihue ia kekahi laau kea e ku ana ma ke poo o ka lua kupapau o kekahi keiki. Mea paha, ua kono ia ka mea nana i aihue i ua laau nei, no ka nani o kona kino, a mea paha ua uluhia ia oia e kekahi mau manao ino e ae, i hana ai ia i kana hana menemene ole, aka, o keia mea ana i hana ai, aole ia e halawai aku me ka hoapono ia mai e kela mea keia mea, oiai o ka lua o ka mea make, he wahi eehia ia, aole i na Karistiano wale no, aka, i ka poe Pegana pu no hoi kekahi.

KE KUNA KEKAULUOHI.—I keia mau la iho nei, ua ike iho makou, ua aneane paa kekahi o na Kuna nana e palau nei i ko kakou mau kai, a e paio nei hoi me na makani huihui oluolu o ko kakou nei mau pae moku. Elua paha pule i koe, a e makaukau hoi ia e hele ma kana hana mau.

Ma Amerika Hema, o ka mahinaai ka i oi ae mamua o eha mile kuea, he uuku iho la ka ia aina. O ka aina maikai malaila, he hapalua dala ke kumukuai o ka eka, a ma kekahi wahi e ae, o ke kumukuai o ka pipi he elua dala wale no.

HE MANUWA AME RIKA.—Ma ke kakahiaka o ka Poakolu i hala iho nei, ua hoeueu ia mai na manao o na keiki o ke kaona nei, no ka mea, akahi no a ike hou ia kekahi manuwa Amerika o Saranac kona inoa, mai Vanekouva mai, a aole i ike ia kana wahi e holo aku ai a me kana mau hana. Eia oia ke hooili lanahu nei i ka po a me ke ao, ma Ainahou. O ka nui o kona mau pu, he umikumamakolu, hookahi pu, he 200 ka nui o na paona o ka poka hookahi. Ewalu pu, he 68 paona no ka poka hookahi. Elua pu, he 30 paona no ka poka hookahi. Hookahi pu, he 24 paona no ka poka hookahi. Hookahi pu, he 12 paona no ka poka hookahi. Eia malalo nei ka papa inoa o na Alii moku:

Captain — G. H. Scott.

Lieu t. Command Ex. Officer—B. Wilson.

Surgeon — James Laws.

Chief Engineer — James F. Lamdin.

A ssis't Paymaster—W. S. Blunt.

1 st Lieut. Marine Corps—J. H. Grimes.

A cting Master—E. D. March.

A cting Ensigns and Nav. Officers—J. A. Chesley, Jos. B. Swett, Christn. Linderman.

Ma tes—Wm. Thatcher, Wm. H. Mott, R. J. Sperry.

2n d Assis't Engineers—Jas. H. Perry, J. M. Middleton, R. N. Taylor.

3 rd Assis't Engineers—S. P. Budd, F. H. Townsend.

Sailmaker — R. L. Tatem.

Gunner — G. Fouse.

Boatswain —E. Kenney.

Carpenter — D. Robinett.

Captain's Clerk — D. M. Scott.

Pa ymaster's Clerk—H. L. Van Wyck.

Crew —170 men and marines.

O ka nui o na koa a me na sela, he hookahi haneri me kanahiku.

O HAWAII I KA IKE.—Ua ho-a ia ko makou puuwai e ka olioli nui, no ka hiki ana mai i o makou nei ka lono, o ka poe ma ka panepoo loa o na haumana i ao ia ma ke Kulanui o William, a i puka mai nei hoi i keia makahiki, he mau keiki Hawaii eha. O Albert B. Lyons, keiki a Laiana, o Waimea, Thomas L. Gulick, keiki a Kulika, a kaikaina hoi o ko makou hoa Hooponopono Nupepa, Justin a me Nathaniel Emesona, na keiki a Emesona. O keia poe ka poe oi loa ma na mea i aoia ia lakou, a mahope mai o lakou na keiki Amerika; aohe no paha he wa i nele ai ke kau ana o ko kakou mau keiki Hawaii, ma kahi kiekie o ka naauao. Aole i loaa ia lakou wale no ka hanohano a me ka haaheo, aka, o ko lakou aina makuahine kolea kahi i haaheo iho, no ka mea, e olioli no auanei ia i ka ike iho, o na keiki ana i hoopulapula ai a i hiipoi ai hoi, he poe lakou nana i hooku-i mau i na keiki Amerika.

MAKE APIKI.—Ma ka la 27 o Iulai i hala aku nei, ua make aku o Namakaokaia w. ma Waiahole. O ke kumu o kona make ana penei no ia: "Ia ia i haalele aku ai i kona home ma Koolau, e hoi mai ana ia i kana kane i Honolulu nei, aka, ia ia a me kona kokoolua ma ke alanui ma Waiahole, loaa iho la ia i ka mai kunewa maluna o ka lio i ke alanui, a kailiia aku la kona ola e ka make ia hora koke no, a ua ike ole kana kane i kona hora hope, ua waiho iho i ke kane i mea nana e kanikau aku i kona hele ana."

"Na ke Akua i haawi mai,

A na ke Akua e lawe aku

Nolaila e hoomaikai ia

Ka inoa o ke Akua."

UA MAKE.—Ua pa-e mai i o makou nei ka lono, ua haalele mai o Mr. C. W. Vincent, (Kale Kamana,) i keia ola ana. Ua pepehi ia oia e kekahi haole o Bill Briggs kona inoa. Oia no kekahi o na haole kamaaina o Honolulu nei, a ua launa nui oia me na keiki o ke kaona nei, a o ua poe la no paha i luana a i mahele pu me ia i na olioli o na la kohaihai i hala aku la, aka, ua waiho iho ia i kia hoomanao nona iho ma keia kaona nei, a oia hoi na hale ana i kukulu ai.

Ua hiki mai io makou nei he mau palapala no na pae kuaaina o na mokupuni o Hawaii nei, e hoike mai ana i ka malama ia ana o ka la 31 o Iulai, aka, no ka hiki ana mai o ka oukou mau palapala i ka wa kupono ole, nolaila, ke noi aku nei makou mai maka huhu iho, no ke kapae ia ana ae. He mahalo lokahi ko makou a pau i ko oukou malama lokahi ana i ka la i kuokoa ai ko kakou Aupuni.

HE KAAO HOU.—Ua hai ia mai makou e Kaulainamoku e hookomo mai ana ia i kekahi Kaao, i ka pepa ae o keia pule aku, a o ka inoa o ua Kaao la, o KUAPIE. Ma kana kukahekahe mai, he kaao maikai, e hoolanalana mai ana i ko kakou mau manao, aka, e waiho aku no paha kakou a ikemaka aku i kana, alaila, pau kuhihewa.

AINA LEPOMANU.—Ma ka Poaono iho nei, ua holo aku maluna o ka moku kalepa o Kauka (Dr. Judd,) he kanalima kanaka Hawaii. He mau paahana lakou no ka aina o Kauka. O ka uku hoolimalima o ke kanaka hookahi, he umi dala no ka mahina. O ka loihi o ka manawa i kepaia ai, he hookahi makahiki. O ka pono no ia, o ka imi i wahi dala no keia noho ana, he ole loa hoi ka noho wale iho e poo la ai ia Honolulu la wela kikiki.

NU HOU MA HANA.—Ua loaa mai ia makou he palapala na L. K. Kamakea, e hai mai ana i ka lilo nui o na kane, na wahine, a me na keiki o Hana, Maui Hikina, i ke ku-i, oia hoi ka pale-pale. Ua kapa iho oia ia mea he mea hou, ke papa aku nei makou ia ia, mai hai hou mai ia mea ano ole ia makou, no ka mea, aole makemake o makou e hoolaha i na mea ano molowa o ka noho ana iloko o ko kakou Aupuni.

O ka hope o ka ulaia, he pupule ia a me ka hehena iwaena o ke ao nei.

KULA HOLOMOKU.—Ma ka hooholo ana a na hoa a me J. Dudoit ma ka halawai o ka la 31 iho nei o Augate, nolaila ua koho lakou e hoomakaia ke kula ma ka la 4 o Sepatemaba i hala iho nei, mamua ae o ke komo poo ana aku ia kula hanohano, ke noi haahaa aku nei ka poe e makemake ana e hele a e kakau malalo o ka olelo aelike i hooholoia ma ka halawai hope iho nei. Ke noi ia aku nei no hoi ko oukou ahonui, mai poina i ka hookaa mua ana i na dala elima mamua o ka la e hoomaka ai. O ka hora e hoomaka ai ke kula, oia no ka hora 12 o ke awakea, ma ka halekula o Kaumakapili; oia hoi ka manawa kupono a ke kumu i hai mai ai i na haumana ma ka halawai hope iho nei. Mai poina hoi oukou e na lala o keia Aha, oiai ke hookoia nei ko oukou makamake, a he oiaio paha, i na makahiki e hiki mai ana, e lilo ana kekahi o oukou i mau Kapena no na moku holo pili aina nei ma keia mau mokupuni, a i mau Kapena paha no na moku Okohola, Kalepa, ke kohoia mai oukou i mau alii hookele no na kai lipolipo o ka Arita a me ka moana Pakifika. A ke waiho ia aku nei ia oukou, na oukou no e hele ae me ke kuihe ole, oiai ua hamama ka puka no kela a me keia mea e makemake ana e loaa ka ike ma ka hooholo moku ana.

Ke waiho wale nei na lima.

E KE AU OKOA E:—Aloha oe:

Ua ike no paha ka nui o ko Honolulu nei poe, i ke ano o kela mau hua e kau nei maluna, "Ke waiho wale nei na lima," no ka mea, o ka mea mau i ka nui o na kupa Hawaii e noho nei ma keia kulanakauhale, o ka hele ma na kapa kai o Kulolia, me ka manao e kahea ia mai ana e na mea hana moku, e hele aku e hana. Hanehane no hoi, ua ku mai nei na koena moku Okohola, me ka manao e naue hele aku malaila, aka, no ka pilikia i loohia mai nei i na aumoku Okohola o kamoana anu Akau, oia hoi ke puhi ia ana mai nei i ke ahi, e ka moku powa Senadoa, nolaila, ua hiki loa mai ia pono i kekahi hapa o na kanaka o ke kulanakauhale nei. Ke waiho wale nei na lima, aole loaa o kahi hana huki kaula, olokaa pahu, hoehoe waapa, a pela aku, no ka mea, ua kakaikahi a ua hapa loa hoi na moku Okohola, kahi hoi a kekahi poe e noho mai nei i manao ai e loaa kahi dala o keia noho maka poniuniu ana. No keia loaa ole o ka hana, a no ka mea hana ole e ae no hoi e hiki ai ke haawi i keia poe, nolaila, ke waiho wale nei ko lakou mau lima malalo iho o ka la.

He kanaha, kanalima, a haneri paha o ia poe e noho ana ma na a'e kai o na uapo o Aina Hou, e hoomakaukau ana, a e hookepue ana, e lia ana, e ake ana o ke kahea ia mai, alaila, manao ae o ka helu o ka la. No ka nele loa maoli o na wahi moku Okohola e ku mai nei i ka aila ole, nolaila, aole hana iki a keia poe. He poe manao no ka hoi keia i ka hana, ihea la hoi, aua aku ia Kauka Hilibarani, aole pono e holo i Kina, e ohi mai ai i mau kanaka paaua no na mala ko. Kainoa no ka ike o na haole i ka waiho wale o na lima o na kanaka Hawaii, a no ka makemake ole e hana malalo o ka uku kupono, a no ia mau kumu i hoouna ia aku ai o Kauka Hilibarani, e kii aku a e lawe mai i na Pake, i poe nana e mahi a e puhi i ke ko. E ike auanei kakou na kanaka Hawaii, e piha mai ana ko kakou mau mokupuni i na kanaka imi hana o na aina e, a o kakou hoi, e ku ana ma ka puka o ka hoolehelehe kii. Ma keia hope aku, i ka wa a kakou e noi aku ai i hana, e manao ia mai no , ka! ua kii aku ka hoi makou i mau kanaka hana no makou i ka aina e, a heaha la ka mea e loaa aku ai ka kakou hana i na kanaka Hawaii?

E! ike iho la kakou i ka loaa, i o ianei, e au ai na maka, e leha ai na onohi, e imoimo ai na lihilihi, a hoolohe hoi ka pepeiao, o ka pa o kahea. Ke manao mai nei kekahi poe, no ka makemake ole no i ka hana, ae. I hea la oe e ke kanaka Hawaii, i ka wa o ka Hiwahiwa Lani i haawi ai i ka lokomaikai lua ole i kona mau makaainana ponoi? Ke waiho mai nei o Hawaii, o Keawe; he aina nui, a ua kupono no kela mea keia a ke kanaka i manao ai e hooulu. O Maui hoi, ke waiho mai nei ia mokupuni me na mala ko he nui. O Oahu hoi, ke waiho mai nei ia me kona ili i uhi paapu ia i ka lepo momona. O Kauai hoi, ke waiho mai la me kona mau haneri eka i hana ole ia. A pehea oe e ke kanaka Hawaii, pela no anei oe e ku ai a nana aku i ka Ohe i luli ia e ka makani? Aole, e ku ae oe a maloeloe, a e hoomakaukau mua i kau mau o-o palau elua no ka hana ana. Ke manao nei ka mea nona keia kumu manao, e pau ana paha ka hoohana ia ana o na kanaka Hawaii, ke nui mai na Pake paahana. E ku ae lakou a pau iluna, a e kapae ae i na kanaka kupa o ka aina, alaila, imua ko lakou alo e ku-pa-pa-u ai. A, o oe hoi e ka mea nona ka aina, e ku ae oe a hele aku mawaho o ko lakou la palena hana. MAMIONA WAIKOLA.

Aala, Honolulu, Sept. 5, 1865.

HOOKAHI TAUSANI DALA.—Ua ike ia iho ma kekahi Nupepa ua heihei ka lio a me ke kaa-mahu ma ke kulanakauhale o Nu Haven Conetituka. I ka hoao ana i kinohi, lele hope mai la kekahi o laua, aka, i ka hoao hou ana, pupuhi aku la ka lio a haalele ia iho la ke kaa-mahu mahope, ia wa no olelo mai la ke kanaka nana e nana ka mahu, no ke ino o ka nanahu ka mea i holo ole ai.

I kekahi la, ninau aku kekahi wahi kanaka i kekahi, "I ka wa hea o ka honua nei elua wale no iole?" Pane mai kekahi, "I ka wa o Noa i hoi ai iloko o ka Halelana."

NU HOU O NA AINA E.

Ma hope iho o ko kakou kakali loihi ana, me ka manao e hiki koke mai na mea hou, aka, i ka pule i hala iho nei, ua ku mai he ekolu o ko kakou mau moku lawe leta, mai Kapalakiko mai, oia hoi na moku malalo nei:

Pol unesia, Arika, a me D. C. Murray. O ka moku hope loa a lakou ua lawe mai ia i na Nupepa o Kapalakiko o ka la 24 o Augate o Nu Ioka o ka la 17 a me Europa o ka la 6 o ia malama no.

O ka mea hou loa o ka moku ana mai nei o ka waea telegarapa (olelo) maloko o ke kai ma ka moku Hikina Nui, i ka la elua aku nei o Augate ma ka lititu 51° 40, a lonitu 39°. Ua lawe mai ua moku nei me ka hoomoe maikai i ka waea iloko o ke kai a hala na mile 1,200, a ua hoailona ia malaila no ka moku e ana, a mahope aku hoala hou ia ka hana ana, aohe i ike ia ke kumu o ka moku ana.

O ka waea telegarapa hoi ma ka aina, e moe ana mai na moku hikina mai a hiki i Kapalakiko, ua moku hou no ma ka la 24 o Augate.

O ka Makia Generala Haleka, ka Luna nui o na mahele koa o ka Pakipika ke manao ia nei e hiki koke ana ma Kapalakiko ma ke ala mai o Panama.

O ke kulana hoi o Jeff Davis a me na paahao e ae, aole makou i lohe mai nei i ko lakou hookolokolo ia me ka ole. Aole no hoi i hai ia mai nei ka wa e hookolokolo ia ai ia hihia nui a kakou e kakali nei o ka lohe mai.

Iloko o ka moku aina o Vireginia, ua nui loa ka hopaa ana o na kanaka no ke kumu o ka hele ana mai o kela mea keia mea mai na mokuaina e mai o Amerika Huipuia no ka noonoo ana i ka pono o na nekero e koho balota.

He mai ahulau kai hiki ae ma Baminahama a he nui loa o na kanaka oia wahi i loaa ia mai ahulau.

O ka Ahahui nona ka inoa, "Ko Amerika Hui Poe Hana Ala Hao," ua makemake lakou e hoomoe hou ia ka waea teregalapa a hiki i Kaleponi, no na mile he 1,200. E kapili ia ana mamua ae o keia manawa, ua loaa na waea, na laau e kau iho ai ka waea. O ka ka loihi mai Kikako a hiki i Kaleponi o ka waea e hana ia ai, a e paa koke ana paha ia iloko o ka makahiki hookahi.

O Gen. R. E. Lee a me kona ohana, ua haalele aku ia Rikemona, ma ka la 28 o Iunei, a e hele ana i Cakevile Cumabalana, e noho ana no na la wela o ka makalii. O na kamaaina o Rikemona, ua haawi aku ia ia i wahi mahiai maikai loa ma Oranage, a o kekahi poe, ua haawi aku ia ia he mau waiwai, aka, aole oia i ae aku e lawe ia mau waiwai i makana ia aku nana.

Eia malalo iho nei he palapala na kekahi poe kanaka he nui wale o Amerika:

IWIN SPRINGS LINN,

Iune 17, 1865.

E KA PERESIDENA:

Aloha oe:—"Ua manao maikai makou a pau loa, e hai aku ia oe, e liia o Peresidena Davis, no ka mea, ua makemake makou e liia oia. Ina aole oe e ae mai e liia, alaila, he nui ka poe o Kanasa e hele mai e hana ia mea nou. E oluolu oe e hai mai ia makou i kau mea e hana ai." O makou no na

KAMAAINA LEHULEHU.

NA ONA MILIONA.—O William B. Astor, he kanaono kumalima makahiki ona, aka, ka nui o kana mau dala, he kanalima miliona, a he oluolu maikai no hoi kona mau hiohiona a pau. O ka nui o kona mau hale he elua tausani. O A. C. Sewata (Stewart) he kanaono ka nui o kona mau makahiki, he kanaka pilalahi, ikaika nae. O ka nui o kona mau dala, he kanakolu miliona, a he kanaka kokua nui i na mea e pili ana i ke Akua. O Kamadoa Vanabila (Vanderbilt) ka nui o kona mau makahiki, he kanahiku. O ka nui o kana mau dala, he kanaha miliona, o ka mea mau nae ia ia ka malama i na lio holo, na waapa holo, a me ka hoohui ia ia iho i kekahi ahahui holo o ka hana, a he haawi wale i kana dala ma na mea ana i manao ai he pono.

O Augato Belemonte he kanaka nui ia, puipui a o kona helehelena, ua like me ka helehelena o na Geremania. O ka nui o kona mau dala, he iwakalua miliona dala. O James G. Benete, he elima miliona ka nui o kana mau dala. O ka loihi o kona mau la e ola nei, he kanahiku kumamakolu mau makahiki. O Geoki Opadai (Opdyke) he elima miliona ka nui o kana mau dala a me kanalima. O ke kanaka waiwai ma Amerika Hema o Dona Pedero Canadamo he kanawalu milona ka nui o kana mau dala. (£16,000,000) ua waiho i keia mau dala i keia ao, a ua hele kohana aku ia i kela ao.

HE KANIKOO KAHIKO.—Ua hiki mai i o makou nei kekahi palapala, e olelo ana, aia ma Waiahole, kahi i noho ai o kekahi kanaka kahiko, o Kaiwi kona inoa; o ka nui o kona mau makahiki, wahi a ka mea nana i palapala mai, he 126. I ke au ia Peleioholani kona hanau ana, ua ike ia i na la o Kahekili, ua nui loa hoi ia na i la o Kamehameha ka Nui.

E KE AU OKOA :—Aloha oe:

No ke noi ana mai o S. M. Kamakau, i kekahi mea ike e hai aku no ka hewa o kana papa kuhikuhi, nolaila, ua lawe ae au i kana mau olelo, e hai aku ia ia ua pololei no kana papa kuhikuhi; aka, o kona kumu manao hoohalahala no ka hewa o ka Z. Poli papa kuhikuhi ua hewa loa ia i ko'u manao. Ua maikai kana olelo no ka hoopololei ana; aka, ua hewa ma ke kaena ana, a ma ia ano ua lawe ae oia i ka Z. Poli mau ano wehewehe i mau olelo nana ponoi iho me ka hoopololei ole aku, me ka manao maikai a me ka manao aloha, a kuhikuhi aku la hoi ia Z. Poli. "E oluolu oe e hoopololei aku etc.," A pela e pono ai ma ke ano kuhikuhi aku, e hana me ka oluolu, aole e hana me ke kaena a me ka ninau aku "He wahine anei o Kaahumanu na Kamehameha no kona wa ilihune," a pela aku, e ninau kaena aku ai.

Ua ike au pela ke ano mau o na palapala ana i palapala mai ai mawaena o na kanaka Hawaii kakau manao iloko o na Nupepa. Me ka ae ole aku i ka manao maikai a me na kumu pololei i hoike ia e kekahi aoao e hoopaapaa ana, ua hoole loa aku, a aole he wahi mahalo iki i ka hoa paio. Nolaila, ua puka mai na manao ino a o ka hakukole ka hope oia mea, e hoino aku ana hoino mai, oiai aole no hoi i lawa loa ia kakou ka ike naauao e like la me kona haole, pela no e nana iki mai kakou i na mau olelo ana maloko o na Nupepa. Aole e kaena, aka, e hai oluolu e kuhikuhi me ka manawalea a me ke akahai. Ina he kanaka Hawaii maoli o Z. Poli, alaila e pono no e kokua ia aku kana mau hana a pau maloko o na knhikuhi oluolu ana. He mea nui ka hapai ana ae o na kanaka Hawaii a e kokua aku ia lakou ma ka lakou mau hana a pau. Aole o ka henehene aku me ka olelo aku, "kupanaha! kapanaha!! a pela aku," E like no me keia mau olelo kaena ke ao ana aku a S. M. K. ia Z. Poli aole me ka manao oluolu aka, ma ke ano kaena no, a ke hookokoke mai nei ka manawa no ko laua hakukole aku hakukole mai.

Aole paha i nonoi aku o Z. Poli e ike i ka mookuauhau o S. M. Kamakau, aka i mea e hoomaopopo a e ike ia ai ke ano o ke kanaka kaena, aia hoi ua ku mai nei oia imua o ke kahua akea e hai mai ai i kona mau makua, a me na kupuna.

O ke kanaka e hana ana pela, wahi a ka olelo kahiko "he ilio." No ka mea he anunu a he kaena, aole manao ka ilio e waiho i ka iwi na kona hoa ililo aka manao nui no oia nana a kaili, a me ka huhu hakaka aela e loaa ai i kekahi. O ka poe kaena ma na aina naauao, aole he ae ia e komo iloko o ka aha a ka poe maikai, ua hoolilo ia ia i mea ino, no ka mea, i kona wa e noho pu ana iloko o ka lakou aha, manao wale iho la no ia ia iho aole manao i kela a me keia o kona mau hoa aloha, aka oia wale iho no ka mea nui i kona manao, kona ike, a me kona naauao. O kekahi kanaka naauao loa o Amerika o Dr. Johnson ua kuia oia i keia haawina, a i kona hana ana pela i ka hale o kekahi o kona mau makamaka wahine. E aho iki kana a ua hana ia me ke akamai a me ka noiau, aole pela keia a S. M. K. he hai maopopo lea loa keia, i kuu mea ana me mea, a i kuu launa ana me mea. Oiai he wahi hewa uuku wale no a he mama hoi i ko kakou manao ka hewa a Dr. Johnson i hana ai, aka; ua hopale ia mai kona launa ana me ua wahine akamai nei o Farani ana i kahea ia mai ai e launa. O ka hewa o ua o Dr. Johnson i hana ai, o kona hilinai mau ana o ka pololei wale no kana mau hana a me kana mau olelo a pau i olelo ai imua o na hoa akamai ana e noho pu ana. A aole no hoi oia i ike i kona mea i hewa ai imua o ka aha ana e noho pu ana, eia no a hai ia mai oia e kekahi o kona mau hoa. A i kona lohe ana i ke kumu ona i hoopale ia ai, olelo iho ua kanaka naauao nei, ka? he mea hewa no ka ke hoopono loa ma ka aoao pono wale no ina wa a pau. He mea kue loa ina rula o ka poe maikai ke kaena no iho. "E hai aku a e hoolilo aku i ke akamai no hai a na hai e uku mai i kona aie ia oe."

Me ko'u mahalo nui i ka papa kuhikuhi makahiki no ka nui hooikaika e hoomalamala ai i ka poe i ike ole a e loaa ana ia lakou na buke kuhikuhi no ia mea. He mea mau ka pololei ole o na palapala kuhikuhi, na moolelo na ana ana, a me na holomoku. Nolaila, o ke kuhikuhi aku ka mea pono a i kela manawa keia manawa e hooulu ia ka ike no na mea a pau e pili ana i ka hana naauao.

No ia mea, a no ka pono o kau papa kuhikuhi, ke noi aku nei au e lawe aku oe i ko'u wahi ike uuku ina moolelo o ka honua ma ka lawe ana aku ou i keia mau kuhikuhi a hookomo aku no ka pono a me ka pomaikai o kau papa kuhikuhi, ke manao oe e hoopololei hou aku ma nei hope aku a papai i buke alamanaka no ia mea. Penei ua mau papa la.

Ka poe mua i holo mai Nolewai aku a hiki i aina Ainahau M. H. 861. Holo o Erika ka ulaula mai Nolewai mai no a hiki ma Nupounalana i kapaia e ko lakou poe o "Hellcelana," M. H. 1000 malaila aku oia i Nova Secotia, ua kapa lakou ia Nova Secotia o "Makalena" malaila aku a hiki i "Vinolana" oia na moku aina o Nu Enelani i keia wa oia hoi o Maine Kenekuta.

Ma keia moolelo e maopopo ai i ka poe ao hou o keia wa, aole o Koloma a me kona poe ka poe mua loa nana i alo i na kai ehuehu o ka moana Atalanika i kinohi, aka; ua nui aku no ka poe mua. A oiai aole i pau ka pii ana o ka naauao o ka honua, pela hou aku no e loaa hou ai na loli ana a me ka paewaewa mau ana o na palapala kuhikuhi, na alamanaka, a pela pu no hoi me ka Palapala Hemolele. No ka mea, i keia wa ke maopopo nei, aole nei o ka Palapala Hemolele kahiko i ka wa ia Mose. He okoa kana mau buke i i kakau ai a he okoa keia. Ua ike maopopo lea ia ma ka hiki ana ke hooiaio ia na paewaewa o na wa o ka Palapala Hemolele (Kauoha Kahiko) aole na Mose i kakau aka na ka poe mahope mai ona.

I keia wa ua holo nui loa ka naauao imua, ua huli ia na moolelo kahiko o Aitupika aia hoi maloko oia mau moolelo ka hooiaio ana o na wa e paewaewa ana ma ko ka Palapala Hemolele.

Ke manao nei au e lawe aku ana o Z. Poli i kau wahi kanaenae uuku no kana mau hana. Me ka mahalo. W. P. K.

Kaopuaua, Sept 4, 1865.

Holo ka hana, i kahi Kauka hana mai Pake ma Wailupe.

E KE AU OKOA E ; Aloha oe:—

He wahi nu hou ka'u e hooili aku nei ia oe, a na kou Luna Hooponopono ia e hoomaikai iho i kahi hemahema, oiai kaua e halawai hou ana iloko o keia mau la e ulili mau nei e ka Makalii, ke loaa hoi ia oe ke aloha ia iho a ma kou poe paahana o ua hale nei, e hoolaukanaka iho ai o ka aina awakea, ke loaa hoi kahi kaawale iki o ke kolamu o ko kakou nupepa. O ka ike aku ka hoi paha o ka poe puni mea hou, heaha la ia? He puu dala pana ia na keia wahi kanaka hana ike, hikiwawe no ke ola.

Penei no ua wahi nu hou la a ko'u mau kii onohi i ike aku ai ma keia mau la. Ua lawe ia mai he kanaka i loohia i ka mai Pake, oiai o kona helehelena, ua ano e ke nana aku ma kona kii holookoa ; ua hele a hoomanunu ke ike aku i na pua i ka wekiu. E kamakamailio iki aku au ia oukou e ka poe i loaa i na mai Pake, ka mai ino e laulaha nei iwaena o ke Aupuni holookoa.

I ka makahiki 1864 i kunewa aku nei, ua hoomaka ia ka hoao ana a ua wahi Kauka nei, ma ka lapaau ana i kekahi wahine mai Pake, ma Wailupe nei; oia o Kaukaliu, ua hoao no ia, a ua hikiwawe no ka nalowale ana o kona mai. Eia nae, aole no i like pu ke ano me ka hoomanunu mai Pake.

A ua hala aku la ia hana ana a ua wahi Kauka nei, a me kekahi manawa mai, iloko no o ia makahiki, ua hana hou no ua wahi Kauka nei i kekahi kanaka no Wailupe nei no, oia o Napoohaku, a ua hikiwawe no ke ola, a aohe no i nui ka manawa i hana ai, ua maikai ke ola a me ke kino pu no hoi, ua hoi no a ke ano mau.

A iloko o keia makahiki 1865, ua hoomaka hou no ua wahi Kauka nei i ka lapaau ana i kekahi kanaka i loohia i ka mai Pake, no Waialae, oia o Waiwaiole, oiai he mai kona i ano like loa me ka mai Pake, a i ka nana'ku, me he la he mai kahiko loa, a ua aneane helelei kekahi wahi o kona ili, a ma ka hoao ana a keia Kauka, ua hikiwae no ke ola a ua ike pono loa makou i kona ano maikai a ola pono loa hoi.

E hai iki aku au i kahi moolelo o na rula o ka hoomalu ana i ka mai, a penei no ia: "E hoomaka ia ka hana ana o ua mai nei ma ka la mua o ka mahina a me kekahi mau la e ae paha, alaila, e hoomaka ia ka hooinu ana i ka mai i ka laau, a penei nae na rula o ua laau nei e hoomalu ai i ka mea mai, eono la e noho ai iloko o ka hale, me ka hele ole iwaho i ka wa makani, eia nae, o ka hana wai a me ka hana lepo, oia na mea hiki ke hele iwaho, ma ke malama pono nae i na rula, a ina no hoi he ipu hana lepo, pono loa, aole hoi ana. E paku ia kahi o ka mea i loaa i ka mai, i ole e komo ka makani, a o kahi kupono loa nae i ka mea mai ke noho me ka maluhia, oia kahi lulu, a ina e malama pono ia keia mau rula, alaila, aole e loihi ka hana ana, a e ola koke no ka mea mai.

Ina he mai, a ua nui na makahiki o ka loaa ana i ka mai Pake, alaila, he loihi aku no ka hoomalu ana, a ina he mau mahina wale no ka mai ana, alaila, he uuku wale no na la e hoomalu ai, ke hoolohe a malama hoi ka mea mai i ka olelo a ke Kauka, a ina e hoolohe ole, alaila, e haalele mai ana no ia i ka la, i ka mea mehana.

Ua alu like mai ka pule a Hakalau i ua wahi Kauka nei, ke minamina nei kana wahi makau hana ike i na hinalea he nui, aka, aole no paha e nele ana ke lohe ia aku keia wahi Kauka. E hele no i kahi o ua wahi Kauka nei, i pau ke kuhihewa. E i mai paha auanei oukou, "He wahahee." Eia no ia ke noho hoolai nei i ka lihi a'e one o Pukoakahalauaola, ke kani nei no kana wahi aka iki, i ke aheahe kolonahe a ka makani o kuu aina, he Aoaoa. E ninau no i ka inoa ia Keliau a me kekahi poe e ae, ma Wailupe.

L. B. KOKO.

Kaualaa, Wailupe, Sept. 6, 1865.

I ke ala ana o kekahi wahi keiki uuku i ke kakahiaka, kahea aku la ia i kona makuahine, "E Mama e!" Pane mai ka makuahine, eia no au, ninau aku la ua wahi keiki nei, "Nohea mai la ke kanaka?" Hai mai la ka makuahine, noloko mai o ka lepo. Olelo aku la ua wahi keiki nei me ka wiwo ole, i na noloko mai o ka lepo na kanaka a pau i hanaia ai, nohea mai hoi ka nika? Noloko auanei o ka nanahu? Paa loa iho la ka makuahine, aole e hiki ia ia ke olelo, hu no hoi ka aka i keia wahi keiki, ua ike no ka hoi kamalii i ka hooniele.

Ua ike iho makou maloko o kekahi Nupepa o Rikemona, e olelo ana he manuunuu wale na mahinaai i haawi ia aku ia Kenela Lee ma ke ano makana wale aku, aka, ua hoole mai ia, aole ia i lawe iki.