Ke Au Okoa, Volume I, Number 20, 4 Kepakemapa 1865 — Page 2
KE AU OKOA.
HONOLULU, SEPA TEMABA 4, 1865.
UA hai pinepine aku no makou ma ko makou mau manao pepa o na la pokole wale i kunewa hope ae nei, i ka mea nui a kela kanaka Hawaii keia kanaka Hawaii, e nana aku ai imua, no ka holomua ana o kona Aupuni ; kela a me keia kanaka Hawaii, i aloha io i kona aina hanau a me kona aina hookupa ponoi, a ua olelo no hoi makou, o ka mahi ana i kona aina ponoi a ke Akua i haawi mai ai ia kakou iloko o kona lokomaikai nui, oia wale no ke ala oiaio hookahi o ko kakou holomua ana, a aole ke kakali ana aku no ka hiki mai o na haole e hele mai ana ia nei, no ko lakou lealea a me ko lakou hoowaiwai ia.
I ko makou manao ana he uuku loa kahi pomaikai, a he nui paha ke ino i loaa mai ia kakou ma ke ano lahui, ma ka hiki ana mai o keia mau moku i kela a i keia makahiki. Ua hoolanalana pinepine ia ko kakou mau opuu opiopio e hele auwana ma o a maanei iloko o ko lakou hulihia ma keia ola ana, a oia no paha ke kumu o ko lakou make pinepine e hiolo nei i ke kae o ka luakupapau, ua alakai ia aku ko kakou mau kanaka ui i hoomaamaa ia i na hana inopono ole, a he nui no hoi o lakou i kepa a holo aku, a aole nae i hoi hou mai—pela no a hiki i keia wa, a ua pa-e wale mai no i o kakou nei ko lakou holo ana imua ma na aina e. Aia kekahi poe o lakou i Amerika, i ka wa o ke kaua huliamahi mai nei, aia kekahi poe o lakou ma Ponape, aia ma Kapalakiko, ma Valaparaiso, a i kela wahi keia wahi o ka honua nei. Ua manao makou he mea ino loa keia no ka lahui, oiai o ko lakou nalowale ana, he lawe ana aku no hoi ia i ka mea hiki ole ke panina hou ia iho; o ka poe opiopio o lakou ka poe kupono ke pani iho i ke kowa e hakahaka nei ma ka make ana o ka poe kahiko.
Aka, he mea hiki ole ia makou ka manele hou ana mai e ike hou i ke ola ana o keia ao, i na tausani kaikamahine i make aku la iloko o ka hilahila, ka hewa a me ka manaonao, a he mea hiki ole no hoi ia kakou ka hoihoi ana mai i ko kakou mau kanaka opiopio, o lakou no hoi ke ola o ka lahui e auwana la ma na aina e, aka, ke manaoio nei no KE AU OKOA, aia no iloko o kakou nei ka mana e hoola ai i ke koena o ka lahui, a me ke poho ana i keia mau puka o ka wai e komo mai nei, a e aneane nei hoi e hoopiholo i ka waa Hawaii o ko kakou nei Aupuni.
A heaha la auanei ka mea kupono e hiki ai ia kakou ke hoola ia kakou iho ma ke ano lahui? Aole nae o ka hoola wale ana ia kakou iho mai ka hulihia ana o kakou ilalo o ka ponalonalo loa, a kanu ia hoi kakou malalo o na eka ko-u o ko kakou nei aina, ka aina i hoopiha kuineki ia e ko kakou mau kupuna o na au i hala, mai Hawaii a Niihau. O ke aha la auanei na kumu e hiki ai ia kakou ke kukulu hou ae ia kakou, a he hoopiha hou hoi i ka aina?
I ko makou noonoo ana no keia ninau nui, ua ala mai iloko o makou ekolu haina —o ka hoonioniolo, ka noho ohana like, a me ka mikiala—ua ike no paha kakou i ke ano o ka huaolelo hoonioniolo, no ka mea, aneane i na la pule a pau loa e lohe mau nei kakou i kona hai ia mai e na kanaka o ke Akua maloko o kona mau heiau a me kona mau luakini, a o na mea a pau loa a lakou e hai mai ai, he mau mea oiaio hoopomaikai, hiki ole paha ke hoole ia. Aka, ua manao nui KE AU OKOA, o ka malama ana o kela a me keia i ko ka oiwi iho ohana, oia ka hana i oi kelakela ae mamua o na hana e ae a ka lahui e hana mua ai; no ka mea, aia no iloko ona, a iloko o na kaiaulu o ka ohana e ao mua ia ai ke keiki i na haawina nui o keia ola inea ana. Aia no iloko o ka poli pumehana o ka ohana e ao ia ai ke keiki ma ka aoao oiaio a me na h ana mikiala, a i kupono ai hoi kona pii ana aku i ke ala anuunuu o keia ola ana, i hiki ai ia ia ke hakoko iwaena o na kanaka, a kau aku ia i kaupaku a me ka pane poo o ka hanohano a me ka mahaloia. A ina ma ka oukou kuulala ana i ka oukou mau keiki, a hookuu wale ana e hele ma o a maanei, e hoomaamaa ai i kela a me keia mau hana ino, alaila, e lilo auanei lakou i poe hupo, molowa, kupono ole no na hana maikai, a lilo no hoi i mea e hoohaahaa ia ai ka lahui—a o ke aha aku ka hana a keia mau keiki hupo e noonoo aku ai no ko lakou ana ma keia kue o ka lua; aia hoi, ke hamama mai la na ipuka o na hale kepa kanaka, a o ka lilo aku la no ia i mau sela e hoomanawanui ana i ke anu a me ka luhi o ke kai!
Nolaila, ia oukou e na makua he opeope nui ka oukou e hapai ai, a e auamo ai hoi, a oia no ka makaala ana a me ka hooikaika ana i ke ao i ka oukou mau keiki, ma ka hoopololei, ka mikiala a me ka noiau! Ina aole oukou e hookomo aku iloko o lakou i keia mau mea me ke ahonui a me ke ao aku hoi e huli mai ka aoao pono, alaila, na oukou no e hoolei nei i na popo auhuhu iloko o na kaheka o ka hanauna hou e hiki mai ana, a ina nae e alakai pololei oukou ia lakou, alaila, aole auanei e nele na Alii o Hawaii nei i ka wa e hiki mai ana, i ka makaainana ole!
ILOKO o ka pule i hala iho nei, ua kono ia mai makou e kekahi o na Luna Helu o Honolulu nei no ke komohia o ka manao iloko o kekahi poe e helu ia nei, aia a lehulehu na keiki a kekahi, alaila, e manaolana paha kekahi e hoopau ia ana na auhau a pau a ke Aupuni a me ke kanawai i kono ai i kela a me keia e uku no kona maluhia a me ko kona ohana; Ma keia mea, ua kuhihewa kekahi poe, a no ia kuhihewa i kona ia mai ai makou e kauleo aku i kela mea keia mea e noho nei malalo o ka hekuwawa oia manaolana; a e hoopau ae hoi i ka hoopunana ana ia manaolana.
He oiaio, i na makahiki i hala e aku nei, a i au wale hoi ka la, oia hoi ka M. H. 1846, ua auhauia na wahine, na keiki no lakou na makahiki he umikumamalima ma e na kaikamahine, a aohe nae he kanawai i hooholoia ia makahiki e hookuuia ka poe i lehulehu na keiki mai ko lakou mau auhau pili kino mai. Aohe no hoi he mau hoololi o na kanawai e pili ana ma ia ano.
Ke kumu nui nae o na Luna Helu i kono mai ai ia makou e kau leo aku i ka lehulehu, no ka nui loa o ka poe kanaka ui, no lakou na kino ikaika i ka lawelawe i kela ano hana keia ano hana; ua hele mai imua o na Luna Helu me ke ake nui, e hookuuia ko lakou mau auhau pili kino a pau loa, no ka mea, he manuunuu wale ka lakou mau keiki. Ua kuhihewa loa kekahi poe ma keia mea, oiai, he kanaka opiopio ikaika ua poe nei i hele mai ai e noi e hookuu ia lakou. Ina paha he hoopili wale ka noho ana aku, a no ka lehulehu loa o na keiki, ua konoia mai na keneta ana e hooikaika ai i kela la keia la e haawi no ko ka ohana mau wahi miki poi wale no, alaila, he mea kupono loa paha ke noi ana aku e hookuu ia a me ka hooia ana, oiai, ua pilihua loa io no kona ohana, aka, e pono no paha e waiho aku no i ka poe mana hiki ke hookuu.
Ua hai ia ma kekahi o na kanawai o na makahiki i hala aku nei, ina e pilikia loa kekahi no ka lehulehu o kana mau keiki, e hele ia i ke Kuhina Aopalapala, a e hoike aku i ke kumu o kana noi, alaila, e hookuu ia mai oia mai ka uku ana i na auhau, a paa no kekahi mau auhau e ae, aole i hai mai e pau loa i ka hookuu ia.
Ma keia mea e pono oukou e noonoo mua mamua o ko oukou hele ana aku e hoopilikia wale aku i na Luna Helu, i ka pono a me ka ole, a aole no hoi paha o makou kanalua e hookuu mai no paha na Luna Helu, ke ike io mai lakou ua haule oe malalo o na puloulou o ka ilihune io.
Na mea hou o ke Alo Alii.
He maikai ka Moi e noho la ma Molokai, aka, i keia wa paha aia oia ma Lahaina.
Aia no ka Mea Kiekie Princess Kamamalu ma Kahalauola kahi i noho ai, maikai ke ola o ke Kama Alii Wahine. Ua nanea oia i ka auau i ka wai oluolu o Waihi, maikai ia wahi no ka hoolana mai, a nolaila, no ka loaa ia ia o ka oluolu maikai o kona ola.
No ka Mea Kiekie Kekuanaoa ua maikai no kona ola, aia no oia ma Papakanene kahi i noho ai.
Oia mau no o ka mai o ka Moi Wahine kanemake o H. Kalama ma Haimoeipo, ua oluolu iki nae, wahi a ke kauka ona o Makipine.
Ua hookipa ia o C. W. Brooks he paina awakea ma Hale Alii, i ke awakea o ka la 1 o Augate, a e makaikai, e ka Haku Puuku O ka poe i ka paina awakea o ka Mea Hanohano ka Haku Puuku D. Kalakaua, ka Mea Hanohano W. P. Kamakau, CoL. Prendegast, na malihini o C. W. Brooks, Aldrich a me J. S. Walker.
NA PIO HAWAII A KA SHENANDOAH.—I ke ku ana mai nei o ka Onward, ua loaa mai kekahi mau palapala mai ke Kanikela mai e noho ana ma Kapalakiko. Ua hai ia maloko o ua mau palapala nei e hoihoi ia mai ana he kanaha mau sela Hawaii, a o ka poe i koe aku mahope mai.
HE KANAWAI
E HOOMAOPOPO AI I KE ANO O NA KANAWAI INA UA KUE KA OLELO BERITANIA ME KA OLELO HAWAII.
E HOOHOLOIA e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
Pauku 1. Ina ua ikeia i kekahi manawa, ua kue loa ka olelo Beritania me ka olelo Hawaii, iloko o na kanawai o keia Aupuni, i kauia a e kauia ana paha ma keia hope aku, alaila, e paa no ka olelo Beritania.
Ua aponoia i keia la 10 o Ianuari, M. H. 1865. KAMEHAMEHA R.
HE KANAWAI
E HOOKOMO AI I KA LANAHU ME KE DUTE OLE.
E HOOHOLOIA e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
Pauku 1. Mai ka la aku e hoolahaia'i keia kanawai, e hookomoia ka lanahu mai na aina e mai me ke dute ole.
Ua aponoia i keia la 31 o Dekemaba, M. H. 1864. KAMEHAMEHA R.
HE KANAWAI
E HOOPAU AI I NA MORAKI MALUNA O NA AINA MOI, A E PAPA ANA A MAU LOA AKU I KA HOOLILO ANA O UA MAU AINA LA.
NO KA MEA, ma ke kanawai i kapaia "He Kanawai no na Aina ponoi o ka Moi, a me na aina o ke Aupuni," i hooholoia ma ka la 7 o Iune, M. H. 1848, ua ikea ma na olelo mua o ia kanawai, na oluolu ka Moi lokomaikai Kamehameha II., mahope iho o ka hookoe ana i kekahi mau aina nona iho, ua hookuu a hoolilo aku oia i na 'Lii, a me na makaainana i ka hapanui o kona aina Moi; a no kamea, ma ia kanawai, ua oleloia ua lilo kekahi mau aina i heluia he mau aina ponoi o Kamehameha III., nona no a no kona poe hooilina a me na hope ona, a mau loa aku, a e hooponoponoia ia mau aina e like me kona makemake alii a me kona manao, koe wale no na kuleana o na kanaka e noho ana ma ua mau aina la; a no ka mea, ke ano maoli o ia mau huaolelo "kona poe hooilina a me na hope ona," oia no na hooilina a me na hope ma ka Noho Moi; a no ka mea, ma ka moolelo e pili ana i ua mau aina la, ua hoomaopopoia, ua hooliloia ua mau aina nei i ka Moi i mea e kokua ai i ka hanohano o ka Noho Moi, a nolaila, he mea poino i ka lehulehu ke hooliloia aku a hooemiia paha na aina Moi; a no ka mea hoi, iloko o ka manawa i noho Moi ai na 'Lii elua i make aku la, ua hooemi nuiia ia mau aina, a ua moraki ia no e noho nei, no na dala he mahuahua: Nolaila,
E HOOHOLOIA e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
Pauku 1. Ua kauohaia ke Kuhina Waiwai e hoopuka i mau Bila Dala Aupuni, me na palapala uku panee pu, no na dala he kanakolu tausani, e oi ole aku ka uku panee maluna o ua mau bila dala nei i ka umikumamalua hapa haneri no ka makahiki, a e hookaaia ka uku panee i kela a me keia hapalua makahiki, a o ua mau bila dala la, e hiki no ke uku pau ia i ka manawa a ke Kuhina Waiwai e manao ai he pono, iloko nae o na makahiki he iwakalua e hiki mai ana. E hoopukaia ua mau bila dala nei i ka manawa kupono, i na komisina o na aina Moi i hoakakaia mahope ae nei, a e hooliloia i mea e hoopau aku ai i na moraki maluna o na aina Moi, e waiho hookaa ole ia ana mahope iho o ka hoolilo pau loa ia ana o ka waiwai ponoi o ka Moi i hala aku nei e ka luna hooponopono o ua waiwai ponoi la. Oia hoi ka waiwai i kupono i ka hoolilo ia pela me ke kue ole i ke kanawai, i mea e hookaa ai i na aie i olelo ia.
Pauku 2. Ke haawiia nei ka mana i na komisina i oleloia o lakou pu me ke Kuhina Waiwai, e hooponopono no ka hookaa i na moraki i oleloia ma na pauku maluna iho, a e kuai aku i na bila dala Aupuni no ia mea, ma ke ano hoi e pono ai ke Aupuni.
Puaku 3. O na aina a pau i hoolilo ole ia, a e koe ana iloko o na aina i hookaawaleia ma ke kanawai i hooholoia ma ka la 7 o Iune, M. H. 1848, e olelo ana "oia na aina ponoi o Kamehameha III., nona no a no kona poe hooilina, a me na hope ona a mau loa aku," a ua ili mai ia mau aina i ka Moi Kamehameha V., e hookapu loaia ia mau aina mai keia la aku, aole no e hiki ke kuai hooliloia, aka, e hooiliia'ku i ka poe hooilina a me na hope o ka Noho Moi a mau loa aku. A ke hooholo hou ia nei, aole no e ku i ke Kanawai ma keia hope aku, e hana i ka palapala hoolimalima no kekahi o ia mau aina, no na makahiki e oi aku ana i ke kanakolu.
Pauku 4. He mana ko na komisina o na aina Moi e hana i na palapala hoolimalima kupono o ia mau aina, no na makahiki i manaoia he pono, i oi ole aku nae i ke kanakolu, aka hoi, aole no e ku i ke kanawai ke ohi e i kekahi uku no ka hoolimalima ana o kekahi aina Moi, e oi aku ana i ka makahiki hookahi mamua o ka manawa e uku ai, e laa no hoi ka lawe ana i kekahi uku ma ke ano he uku makana, no ke kakau inoa ana i kekahi palapala hoolimalima aina, ua papaia. A o na uku hoolimalima a me na loaa a pau o ia mau aina, mahope o ka hoolawa ana no na lilo o ka hooponopono ana, na ka Moi no ia e noho ana ia manawa, a no kona mau pono wale no, a e ukuia aku e na komisina mamuli o ke kikoo ana'ku o ka Moi, koe nae ka manawa i oo ole ai ka Moi ma ke kanawai, alaila, e hooponopono e like me ka mea e kauohaia e ka Ahaolelo no ka pono o ua Moi opiopio la, a hiki i kona wa e oo ai. A e koe no hoi na mea i olelo ia malalo iho.
Pauku 5. Na ua poe komisina nei e hookaawale noloko ae o na loaa a pau o oia mau aina, i ka hapaha o ia mau loaa i kela a me keia makahiki, a e waihoia ia mau dala ma ka Waihona Dala Aupuni, a e hooliloia aku ma ka hookaa ana i ka uku panee maluna o na bila dala Aupuni i hoakaka mua ia, a ina ua kaa a pau loa ka uku panee, a koe iho kekahi dala, alaila, e hoihoi aku ia ma ka uku ana i ke kumupaa o ia mau bila dala, a hiki i ka manawa e hookaa loa ia ai na dala i kauohaia ma keia kanawai.
Pauku 6. Ekoku mau hoa o ka Papa Komisina o na Aina Moi, a e kohoia lakou e ka Moi; e wae ia elua o lakou noloko ae o na hoa o ka Aha Kuhina, a e hapai laua i ka oihana komisina me ka uku ole, a o ke kolu o na komisina he luna aina ia, a e uku ia oia noloko ae o na loaa o na aina, e like me ka mea a ka Moi e hooholo ai.
Ua aponoia i keia la 3 o Ianuari, M. H. 1865. KAMEHAMEHA R.
HE KANAWAI
E HOOKUMU ANA I UKU MAU NO KA MOIWAHINE EMMA.
NO KA MEA, ma na Kanawai o keia Aupuni e noho nei, ua loaa i ma wahine kanemake a
na Moi o Hawaii ka mahele hapakolu, iloko o na aina Moi; a no ka mea, aole no i pono ke hooemiia ka nui o ia mau aina; a no ka mea hoi, ua kupono a ua pololei e hoolakoia a e hookuonoonoia ka Moiwahine o Emma, e like me ka noho hanohano ana i ku i kona ano Alii; Nolaila,
E HOOHOLOIA e ka MOI a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina, i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
Pauku 1. E ukuia ka Moiwahine Emma noloko ae o ka Waihona Dala o ke Aupuni, i kela me keia makahiki, oiai kona ola ana, i na dala he Eono Tausani, ke hookoia nae na mea i oleloia malalo iho nei.
Pauku 2. Mamua ae o ka ukuia ana o kekahi dala i hooholoia ma keia Kanawai, e hookuu mai ka Moiwahine Emma ma ka palapala hoolilo kupono, i kona mau kuleana a pau iloko o na Aina Moi.
Pauku 3. E hiki no i ka Moiwahine Emma e kikoo aku a loaa mai ka uku makahiki i oleloia ma ka pauku mua no ka manuwa mai ka la i make ai o ka Moi Kamehameha IV., ke hookuu nae oia i kona kuleana hapakolu iloko o na Aina Moi a me kona mau haawina e ae a pau a ke Aupuni mai, mai ka la mai o ia make ana.
Ua aponoia i keia la 31 o Dekemaba, M. H. 1864. KAMEHAMEHA R.
HE KANAWAI
E HOOHOLO AI I HAAWINA MAU NO KA MEA KIEKIE MATAIO KEKUANAOA.
NO KA MEA, ua noho hana ka Mea Kiekie Mataio Kekuanaoa, ka makuakane o ka Moi i hala aku nei o Kamehameha IV., a o ka Moi e noho nei, Kamehameha V., a o ka Mea Kiekie Victoria Kamamalu Kaahumanu, ka hooilina o ka Noho Alii, i na makahiki i oi aku i ue kanaha, mamuli o ke Aupuni, a ua pomaikai nui ka lehulehu ia ia; a no ka mea, ua hoike mai nei ia i kona makemake e hookuuia oia mai na hana Aupuni e ae, no ka nui o kona mau makahiki; a no ka mea hoi, he kupono, oiai ua haalele ka lawelawe loihi ana e ka Mea Kiekie i na Oihana Aupuni, e hoike aku keia lahui okoa i ke aloha a me ka mahalo no kona mau hana noiau: Nolaila,
E HOOHOLOIA e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
Pauku 1. Ma keia, ua haawiia na ka Mea Kiekie Mataio Kekuanaoa, Eha Tausani Dala no kela makahiki keia makahiki, oiai kona ola ana, a ua kauohaia ke Kuhina Waiwai e uku aku ia mau dala, noloko ae o ka Waihona Dala o ke Aupuni, ma ke ano e like me na uku makahiki, a me na haawina e ae a ke Aupuni e uku ai ma ka makahiki paha, a ma ka hapa makahiki paha e ukuia'i.
Pauku 2. E hiki no i ka Mea Kiekie ke kikoo aku i ka Waihona Dala o ke Aupuni no ka haawina i oleloia ma ka pauku mua mai ka la'ku i hooholoia'i keia kanawai; aka hoi, aole no e haawiia kekahi dala noloko ae o ka Waihona Dala o ke Aupuni mamuli o na olelo o keia kanadai, aia a haalele, a pau paha na kuleana o ka Mea Kiekie e loaa'i i uku no kekahi Oihana malalo o ke Aupuni.
Ua aponoia i keia la 31 oDekema ba, M. H. 1864. KAMEHAMEHA R.
HE KANAWAI
E HOOKUMUIA'I I PUU DALA PALE AIE.
E HOOHOLOIA e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
Pauku 1. E kauohaia a ma keia ua kauohaia no ke Kuhina Waiwai e hookaawale ma ke ano pale aie, i na dala a pau i hoihoiia iloko o ka Waihona o ke Aupuni no ke kuai ana aku i na aina Aupuni.
Pauku 2. O na dala a pau i hookaawaleia pela e hooliloia aku ma ke kuai ana a me ka hookaa ana i na Bila Dala Aupuni a me na Bila Aie e ae o ke Aupuni i laweia mai i kela a me keia manawa e hookaa'i ma ka Waihona Aupuni.
Pauku 3. E kauohaia a ma keia e kauohaia no ke Kuhina Waiwi e hookaawale no ia puu dala i na loaa a pau o ka Waihona ma ke kuai ana i na aina Aupuni mai ka la mua o Ianuari, 1864.
Pauku 4. E haawi a e uku aku ke Kuhina Waiwai i ka ukupanee i ehiku hapahaneri no ka makahiki, maluna o na dala a pau i waihoia ma ka Waihona Dala Aupuni mamuli o na olelo o keia kanawai, na dala hoi i hoolilo ole ia, e like me ka mea i olelaia maluna iho.
Pauku 5. E lilo keia i kanawai mai ka la aku o kona hoolahaia ana.
Ua aponoia i keia la 31 o Dekemaba, M. H. 1864. KAMEHAMEHA R.
HE KANAWAI
E HUIKALAIA'I KE KUHINA WAIWAI.
NO KA MEA, ua hoomaopopoia ma ka Palapala Hoike a ke Kuhina Waiwai, i waihoia mai ma ka la 15 o Okatoba i hala ae nei, ua ukuia kekahi mau puu dala mamuli o ka olelo hooholo o ka Ahakukamalu, no na pilikia i hiki maime ka hoomanao ole ia mamua; a penei ua lilo la:
No na lilo o ka hoolewa ana i ke kino kupapau o ka Mea Kiekie ka Haku o Hawaii, $4,569.62; no na lilo no ka hoolewa ana i ke kino kupapau o ka Moi Kamehameha IV., 17,897.11; no na lilo no na hoike i hoounaia aku i Kalefoni, $1,000; kokua ku i ka wa no ka Halemai o ka Moiwahine, $2,000; no ka Ilina Alii, $3,500. A o ka huina o ia mau dala a pau loa, he iwakaluakumamawalu tausani, eiwa haneri kanaonokumamaono dala, me kanahikukumamakolu keneta; a no ka mea, ua poloai mai ke Kuhina Waiwai, e hookuuia oia no ia mau dala i hooliloia: Nolaila,
E HOOHOLOIA e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaole o kau Kanawai o ke Aupuni:
Pauku 1. E huikalaia, a e hookuu loa ia aku ke Kuhina Waiwai no ia mau puu dala i hooliloia pela, a ma keia ua aponoia kela hoolilo ana, e like me ke ano i hoikeia'i ma na lilo noloko ae o ka Waihona Dala o ke Aupuni, iloko o na makahiki elua, i pau ai ma ka la 31 o Maraki, 1864.
Uaponoia i keia la 10 o Ianuari, M. H. 1865. KAMEHAMEHA R.
OLELO HOOHOLO.
E HOOHOLOIA, o ka uku makahiki i hooholoia e ka Ahaolelo no ke Kokua Lunakanawai Kiekie Alua, ma ka hoololi ana i ka Pauku 846 o ke Kanawai Kivila, e hookaaia no ia haawina mai ka la 16 aku o Feberuari, M. H. 1864, a e hookaawaleia no i haawina no ia mea.
Ua aponoia i keia la 10 o Ianuari, M. H. 1865. KAMEHAMEHA R.
HE HANAWAI
E HIKI AI I KE KUHINA WAIWAI E HOOKAA AKU I KA POE HANA O KE AUPUNI I KO LAKOU MAU
HAAWINA DALA ME NA LILO NO KE OLA O NA KANAKA PAAHAO, A HIKI I KA WA E HOOHOLOIA KA BILA HAAWINA.
E HOOHOLOIA e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
Pauku 1. Ke haawiia aku nei na ke Kuhina Waiwai ka mana e hookaa aku, noloko mai o ka Waihona Dala o ke Aupuni, i na haawina dala o kela a me keia mea o ka poe hana o ke Aupuni, i ko lakou uku kupono a me ka lilo no ke ola o na paahao, a hiki i ka manawa e hooholo loa ia ka Bila Haawina.
Ua aponoia i keia la 20 o Okatoba, M. H. 1864. KAMEHAMEHA R.
HE KANAWAI
NO KA HOOKAA ANA I NA LILO O KA AHAOLELO KAU KANAWAI O 1864.
E HOOHOLOIA e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
Pauku 1. E hookaawaleia na dala eono tausani ($6,000) noloko ae o ka Waihona Dala Aupuni, i mea e uku ai na lilo o ka Ahaolelo kau kanawai o 1864.
Ua aponoia i keia la 18 o Okatoba, M. H. 1864. KAMEHAMEHA R.
He hana naauao me ke akamai, ka ninau me ka hooponopono iho i na wahi hemahema i makaukau, owau iho hoi kekahi i manao e ninau ia mai i na he mau kumu kupono o ka ninau.
Ua ike makou, a owau iho no hoi ua luhi o Z. Poli, a ua naauao oia i ka huli ana i na papa kuihkuhi—ua like ia me ka H. Binamu ma papa i hoopili ia me hoikehonua o ka M. H. 1832—a me ka papa o keia manawa he nui wale—ua maikai kona kino, a ua nui ka waiwai e loaa mai no keia hanauna a ia hanauna aku ia hanauna aku—a mau loa—aole no nae e mae ana ka papa i pili mai ka hookumu ana o ke ao nei—a hiki i ka Mesia—aia no ia ma ka Baibala—a o na makahiki mai ka Mesia a hiki i keia manawa ua maopopo ia ma na buke a ka poe kakau mooolelo—o na keneturia—a hiki i ka manawa i piha ai ka honua malamalama.
I keia manawa, ua kupono hoi ia'u ke ninau i ka mea kupono i lilo ia i mea e makaikai ai—ka papa kuhikuhi—Penei:
1775. Mare ia o Kamehameha I, me Kaahumanu, mahea o Hoapili wahine ia manawa, e nana mawaho o ke kia o Hoapili w, e ono, a e hiku paha makahiki, a hanau mai o Hoapili w, a i na e hanau ka Kaahumanu keiki, aole anei e luahine e mamua o Hoapili w.?
He wahine anei o Kaahumanu na Kamehameha no ka wa ilihune?
I ka M. H. 1782, mamua aku o Mokuohai, o Halawa hookahi kahi aina o Kamehameha a malaila no kona wahi i noho iho ai mai kona hoi ana mai mai Kau mai: No ka manao o make o Kamehameha ua kipaku malu ia e Keawemauhili me na'lii no ka amama loa ana ke hewa, nolaila, ua hoi mai laua me kona kaikaina me Kalaimamahu i Kohala. O Kalola a Kumukou kana wahine, a oia kana hanau kama, o ko laua mau la noho inea ana i kahi ahupuaa hookahi o Halawa.
He wahine i okomo ia e ka liu la o Kanekapolei, a nana mai o Pauli.
E nana i ka papa kuhikuhi a Rev. W. Rikeke, oia ka haole i pili i na'lii kahiko ia Kaahumanu, Kaikioewa, Hoapili k, Hoapili w, a me ke Kukupuohi, ua olelo mai keia ia alii i ka ninau a Rikeke, he ahiku ana kane mamua aku o Lono, o ka wahine keia a Kalaiopuu, ua ike no au ia ia i ka M. H. 1834.
E kokoke ana o Kuhia ia oe, he kanaka ike no ia.
I na no ka papa a Porepe o Molokai kau hookomo ana, aole ou kokua, aka, i na ma kou ike, a lohe pono e kokua mai ana i kau ike me kou lohe, alaila, he kumu kupono ia e wehewehe mai ai oe.
1795, kaua ma Nuuanu a make o Kalaikupule.
1795, make o Kahekili ke alii o Maui.
Auhea oukou e ka poe makemake i ka pololei o na makahiki, ke ike nei kakou, ua make mua o Kalaikupule, i ke kaua ia Nuuanu lilo ke aupuni ia Kamehameha, hoonoho o Kamehameha ia Kuihelani i Kiaaina no Oahu.
Mahea iho la o Kahekili ma i noho pio ai e haule uku ana i wahi koalaala, aloha ino. Mahea mai nei keia haole hou? Mai Kikipua mai nei paha? mai ka aina o ka poe koneada.
Kupanaha! Kupanaha!! Eia no hoi ka hoepaepa—a ua pau aku na keiki a ka poe i make i Kahaukomo, eia ae no ke poohina nei, ke noho mai nei no, manomano no hoi ua huna kelemoku ana, a na makua o ka poe nana i kakau iho nei o ka papa kuhikuhi, i ka lohe pono paha i na makua, O ua paele la kau aloha i ka hoounauna ia; Ka! ke hoohenehene mai nei oe, aole oe i ao mai mamua, ekolu paha malama mamua iho nei, ua kue aku au me ka hoolaha ana, aole pono oia wahi o ka papa kuhikuhi, ma ia wahi, ua hai aku no au me ke kupono i ka palapala a na malamamoku o ke Kapena Baraunu, i pepehi ia e Kalaikupule me Kamohomoho me Koalaukani, alii o Oahu i ka manawa i komo mua ai na moku o Jackall me Price Leboo ma ke awa o Kou i ka malama o Novemaba i ka la 20 M. H. 1794.
Mai kakau i na mea wahahee a me na mea hoopunipuni, ke maopopo ole ka oiaio. O kekahi kahuna pule ma Beritania ua kakau iho oia i ka Moolelo o Kalaikupule no ke kaua o Kalaikupule me Kaeo e ono hoouka kaua ana, i ka hiku o ka la hoouka kaua hou oia ka la 12 o Dekemaba M. H. 1794 ma Kalauao, ua make o Kaeo, mahope oia mau la ua kaili ia na moku, a ua pepehi ia na Kapena o Baraunu ma no ke koi o Mr. Baraunu e haawi aku o Kalaikupule i ke aupuni, i uku no ke kokua ana i ke kaua, hoole o Kalaikupule i ka haawi i ke aupuni, kokua aku ke alii 400 puaa anana, oia ke kumu o ke kii ana i ka paakai i Kaihikapu, wahi a Mr. Meles kekahi haole i noho me Kalaikupule me Mr. Keaka eleele, he mau haole ia na Kalaikupule, ua make o Mr. Keaka 1832 o Mr. Meles make i ka M. H. 1836.
Ma Lahaina, ua lohe pono au ia laua o Mr. Oliva Holmes kekahi haole a Kalaikupule, eia no kana mau moopuna o kekahi Lunakanawai Kiekie o Hon. R. G. Davis, no ke pio ana o Kalaikupule ia Kamehameha, ua lilo keia poe haole ia Kamehameha eha i ka M. H. 1795.
I ka M. H. 1839, ua huipu au me kekahi mau alii kahiko me Kaikioewa, elua po elua ao maluna o Hariata me ke kakau i na mea kahiko, ku ka moku ma Honolulu, pii aku maua o Kaikioewa e ike i ke alii ia Kinau me M. Kekuanaoa ma Pohukaina, e hanai ana i ke kamalei Kalohelani.
Ilaila i kakau iho ai maua i na mea kahiko, me na mele kahiko, hiki mai o Dr. G. P. Judd me ka pepa elike me ke kauoha a na kumu o Lahainaluna ia ia.
Haawi mai o Kaikioewa i kekahi moolelo alii he buke ua kakauia; aole nae makaukau i ka poe naaupo ke heluhelu, a no ka huikau o ke kane me ka wahine a me ke keiki, koi o Kaikioewa e noho pu maua, aka, aole au i ae ia, kaohi mai ke alii o Kinau ia'u, e noho olelo aku au, aole au i puka.
E noho kaua e kakau i kuu inoa. Ua hookaawale ia o Kaokao o Haluapo me Keaweaheulu kane a Keawemauhili he mau kanaka akamai no laua, a o Kaupena, ua haawi ia mai he buke mele inoa alii, ua ike no ko kakou Poohina nui i keia buke mele.
Iloko oia makahiki ua hoopalau ia maua o Kaunuohua, ua haawi ia mai kana mau buke moolelo alii, he hemahema no he huikau.
Ua oi ke akamai o ko'u kupunakane o Kukalau, ua paa naau ia ia na kaua, ua komo kaua oia ia i na hoouka kaua ana, a paa naau na makahiki, aka, i ka M. H. 1834, make oia ma Kehehuna, ua komo kaua i Kauaupali, Kepuwahaulaula, Nuuanu, Pamoa ma Hanapepe, Nakaikuaana ma Waimea, Keawe, ma ka wai o Kupanihi, me na kaua he nui, ka hope o kana kaua o Wahiawa, he 16 kona mau kaua mai ka wa o Kahahana mai.
O ko'u mau kupuna mai he poe akamai no; oia hoi o Haupunui, Maunakiekie o Kuhemu, Kaakaukahemalani, he poe ike i ka moolelo alii; a he poe puhi ahi no Puowaina. Oia hoi ka'u i huipu iho e hooponopono, i na mea kahiko me na mea hou oia hoi ka papa kuhikuhi, me ka moolelo Hawaii. Ke makemake iho nei au e hai mai kekahi mea ike i kahi hemahema o kuu papa kuhikuhi makahiki, a e hai mai i kana pono i hemolele ai. I ka M. H. 1841, ua kohoia ka Moi Kamehameha III i Peresidena S. Dibbele i kakauolelo S. M. Kamakau i Puuku no ka hui imi i na mea kahiko o Hawaii nei. Ua kauoha ia'u e hui pu me na haole kahiko, e noho ana o Kapena Parker he malamamoku ia no ka moku i nahaha ai i Kahoolawe i ka M. H. 1809 o William Hapale kekahi oia moku, ua ike mua no nae o Kapena Parker i kona wa opiopio i ka M. H. 1797 ua holo mau i Noweke pela kana olelo ia'u, o Kekuanoha ke alii e noho ana i Oahu, o Kuihelani ke Kiaaina Oahu ua ike no ia i na mea kahiko, a he buke hoomanao kana, oia ka waiwai a ka poe malama i na mea kahiko, ua pomaikai pu kakou i ka malama i ko kakou moolelo. E aloha no. S. M. KAMAKAU.
He Ilio Hae! He Ilio Hae!!
E KE AU OKOA ;—Aloha oe:
Aia ma kela mau hua e kauaheahe ae la maluna o ke poo o keia kukulu manao ana, ke ake kapalili o ko'u puuwai, e hookomo iho oe ma kahi kaawale o kou mau kolamu, ke pono nae ia i kou manao, a nau ia e kaulele ae ma na wahi au e hele ai.
Ma ka la 10 o keia malama, oia ka Poaha, oiai makou e haiamu ana ma ke alo o ko makou luakini ma Waimea, Kauai, me ka manao e hoopaa pono i na puka, i ole ai e komo mai ka poe manao kue. A iloko o keia hoopaa ana a makou, ia wa koke no, hoea mai la kekahi ilio-hae nui, ano huhu, a ano weliweli no hoi kona helehelena i ka nana aku. I ka ike ana aku o kekahi poe o makou i keia ilio-hae, aneane no lakou e hoopuehu ia mai kona mau maka aku, aka, o ka hapanui o ko makou poe, aole lakou i manao e lanakila ana keia ilio-hae a me kana mau hana weliweli maluna o lakou, no ka mea, aia no lakou maluna o ke kahua o ka Mea Mana Loa, kahi i hilinai ai me ka oiaio.
A i ka hiki ana mai o ua ilio-hae nei ma kahi a ko makou poe e haiamu ana, aia hoi, ano e loa ae la kona helehelena i ka nana aku, a ua hoopihaia kahi a makou e haiamu ana i kona leo kupinai ; piena ae la ia iluna a i lalo, owala ae la ia i o a ia nei, a hookapalili ae la i kona huelo, a hoopuka mai la oia i kekahi mau huaolelo ano nui, penei, "E keia poe lapuwale e pani nei i ka puka o ko'u luakini, e hele pela oukou, me ka oukou kumu kolohe, e waiho malie oukou i ko'u luakini, no ka mea, he poe hewa oukou." A owau hookahi wale no ka mea pono; alaila, pane aku la kekahi poe o ko makou aoao, penei, "Ua oki kau hana e ka mea hookiekie wale."
Me ka mahalo,
W. B. L. KALAHIKI,
Waimea, Kauai, Aug. 12, 1865.