Ke Au Okoa, Volume I, Number 19, 28 ʻAukake 1865 — Page 2
KE AU OKOA.
HONOLULU, AUGATE 28, 1865.
E LIKE me olelo hoolaha a ka Papa Hoonaauao e olelo ana ma ka la 14 iho nei o keia mahina, e hoomaka ai a e kukulu hou ia ai na kula Beritania o Honolulu nei ; ua hoomaka ia ae no ma ke ano hou; a kapae ia ae ke ano kahiko, a aole hoi e like me ka kekahi poe i naauaua ae ai i ka na pule i hala iho nei, me ka hooho ae, "E hoopau ia ana na kula o kakou." Aole i manao iki ka naau ahonui o ko kakou Aupuni, e kinai i keia ipukukui e a mau ana i ke kau a me ka hooilo, ma na wahi a pau a na kapuai o ka hoonaauao Karistiano e hehi ai; a aole no hoi e ike iho ke Aupuni i ka alualu o kona kakai a hookuu mai i ka kakou mau pulapula e auwana hele ma o a maanei, me ke ao ole ia i ka pi-a-pa. No ka nui o ke aloha a me ka makemake o ke Aupuni e hoonaauao ia ka kakou mau keiki, no ka mea, ua hilinai nui ia no ka puipui ana a me ka hoomau ia ana o ko kakou Aupuni maluna o ka hanauna hou e hahai nei ia kakou, a nolaila, ua paipai nui ke Aupuni, a ua kau no hoi ia i Kanawai maluna o kakou na makou, i hoopalaleha ole ai kakou, a i hooikaika ai kakou i ka hoouna ana a me ka paipai ana i ka kakou mau keiki e hele mau iloko o na heiau o ka naauao, i loaa'i ia lakou ka ike a me ke akamai, a i kupono ai hoi lakou no ka hooponopono ana i na mea e pili ana i ko lakou lahui a me ko lakou Aupuni. Ma keia, ua ike ia ke Aupuni e hooikaika ana e loaa i ke keiki a kela me keia, ka ike hohonu a me ke akamai io.
Ua hai ae nei makou ma ke ano hou ka hoomaka ana o ua mau kula Beritania nei o Honolulu nei, a oiai hoi i na la i kunewa hope ae nei, ua hui ia ke ao ana o na keikikane a me na kaikamahine iloko o ka halekula hookahi, ua paani pu maluna o ke kahua paani hookahi, o na mea paani a na keikikane e hoopau ai i ke poluluhi o na hora molowa, oia no ka na kaikamahine e hopu ai; aka, i keia wa, ua hookaawale ia na keikikane ma Kahehuna, a o na kaikamahine hoi ma Mililani. Ua ike no kakou i ke ano mau o na kula o kakou i na wa i kaahope ae nei, a me na hua no hoi o ia mau kula i kukulu noiau ia, aka, i ka wa i manao ia ai e hoano hou ae i ko kakou mau kula, ua ea mai na leo uwalo a me na leo ulono e kue ana i na hana a me ka makemake o ke Aupuni e pili ana i ka Oihana Hoonaauao, aole lakou i kakali iki a ike ia na hua, alaila la hooi kalakalai ae i na nihomole. Oiai no paha, aole no he Aupuni ma kona holomua ana, i ole e pahu ia mai kona mau papalina e na ihe o ka hoino ia.
Ua manaoia o keia hookaawale ana i na keikikane a me na kaikamahine, he mau hua no o ka pomaikai ke loaa ma ia hooala ana i keia ano hou, a na ka manawa a me na hana ana o keia ano hou e hai mai ia kakou i ka pono a me ka hewa.
O ke kumu a na keikikane ma Kahehuna, o Mr. J. R. Kinney; ua hiki mai no hoi i o makou nei ka lono, he haole akamai ia, a he makaukau no ia i ke alakai ana i na keiki ma na anuu a pau loa o ke akamai kuhohonu a me ka ike io. O Mrs. Sarah A. Thurston kona kokoolua oia ke kaikamahine a L. Anaru; a ma kona lilo ana oia ke kokua, aohe no o makou kanalua i ka holopono ole o kana hana, oiai oia he kaikamahine Hawaii, ka mea nana e alakai kekahi hapa, a ua ike no hoi paha ia i na mea a pau loa e kupono ai ke ao ana aku i kona mau kaikunane opiopio ili ulaula. He kanawalu ka nui o na haumana malaila. Ma ke kula hoi o na kaikamahine ma Mililani, o Miss. R. A. Brickwood ke kumu, a o kona kaikaina Louisa Brickwood ke kokua. O keia mau kaikamahine, he mau haumana laua no ke kula ma Kahehuna, a o kekahi o laua, ua noho kokua kumu no mamua. Ma ke ao ana a keia mau kaikamahine i ko laua mau pokii, e hele pu no ka makou pule, a me ko makou manao hoolanalana, me ka laua hana maikai, no ka mea, he aweawe kaumaha ka laua e hapai nei, oia hoi ka hoonaauao ana i na makuahine o ka hanauna hou o keia lahui.
OIAI ma ka puka ana mai o ke Kuokoa o ka Poaono iho nei, ua halawai mai makou, me ka manao o ke Kuokoa , e pehi mau mai nei, a e pahee mau mai nei hoi i ka lakou mau maika, maluna o na kahua lealea kalakalai olelo, a eia hoi ua mau olelo nei a lakou e kakaka ae nei imua o ke akea.
"I na makahiki i hala aku nei, ua hopuhopualulu iho ke Aupuni Hawaii e hahai aku mahope o na hana a Enelani a me Farani, no ka hoolilo ana i ka mea i manaoia he pono, ka hoolilo ana i ka mea i manaoia he pono, oia hoi ka hookipa ana i ka moku kipi e kipa mai ana ma Hawaii nei. Aole no hoi o makou manao o ka leo papa a keia wahi Aupuni nawaliwali ka mea e akakuu mai ai ko ka honua nei. Aka, heaha ke kumu e hoomau loa nei o ke Aupuni Hawaii i ka hahai ana mamuli o ia mea ana i hoolaha mua ae ai; oiai ua pau ke Aupuni Kipi, aole ma kona inoa wale no, aka, ma ka nanaina kekahi o kona mau kokua i hooikaika iho no ia Aupuni. I keia manawa, ua hoihoi hou o Enelani a me Farani, i ko laua manao, aole laua e hookipa hou i na moku kipi; no ke aha hoi ko Hawaii nei kumu e hoihoi ole ai i kona manao? Ina paha e hoea mai ka moku Kenadoa mawaho o Honolulu, he wahi kanalua anei kekahi o ke Keena Hana o ko na Aina e no kana mea e noi mai ai, e like me ka keia Aupuni e hoolaha ae ai?"
Aole makou i ike iki i ka waiwai o keia olelo ana a hoolaha ana i keia olelo e hai ana no ka hopuhopualulu o keia Aupuni, e hahai aku mahope o ka Farani a me ka Enelani hana ana, no ka hookipa ana i na moku kipi maloko nei o na kaiaulu a me na makaalae o Hawaii nei. O ka hookipa, oia no ke kahea ana aku i kekahi e komo mai a noho, a aia he hale, a he kapa, e ai, a e inu, a ku ae hele aku i ka huakai hele; aka, o ke komo wale mai no, aole ia he hookipa, e olelo ia ia he mahaoi i ko hai hale, a e alina auanei kona inoa i ka mahaoi.
I ka wa i pa-e mai ai na ulono, ua kue mai la kekahi mau mokuaina i ke Aupuni nui, ua noonoo iho no ke Aupuni i kana mea e hana ai, a aole nae o ka hookipa mai i na mea a pau e noho ana maloko o kona mau palena, aole e kue aku i na moku a me na kalepa ana o na aoao a i elua. Ua ike no paha na makaainana a pau i ke kumu o ko kakou nei Aupuni i haawi aku i ka manao komo i ke kaua o kakou nei. Ua ike no kela a me keia he wahi Aupuni kakou i noho iloko o ka nawaliwali, a aohe hiki ia kakou ke kue aku, ke kue ia mai e hai. Auhea la ko kakou mau aumoku, na kanaka koa e hiki ai ke kaua aku, nolaila, o ka mea pono ia kakou, o ka haawi ole aku i na manao kue i na aoao a i elua. Aole no ia mea wale no hoi, aka, no ka nui o ka waiwai o ka poe kalepa e noho ana maanei, nolaila i kono ia mai ai ka MOI i hala aku la, i kana olelo aole e hoopilikia ia e kona mau kanaka e noho ana maloko o na palena o kona Aupuni, a aole e hoopilikia wale aku ia lakou.
Ua olelo ae ke Kuokoa , "Aole no hoi o makou manao o ka leo papa o keia wahi Aupuni nawaliwali, ka mea e akakuu mai ai ka honua nei." Heaha la ke kumu nui i hoopuka ai ke Kuokoa i keia mea, oiai ua ike iho no ua Kuokoa nei, aohe mau puali koa ikaika, aohe mau papu nui, aohe mau aumoku manuwa e hiki ai i ke Aupuni i maluhia ai ia , ke kue aku a ke kaua aku hoi me na mana o ke kaua a pau! Ua komohia iloko o makou ka manao o ko makou hoa'loha ma kela aoao o ke Alanui i ka Hale Luina, a me kekahi poe e ae i hanau, a i hanai ia, a i hookupa ia hoi i Hawaii nei, ua pau loa ko lakou manao ana i na mea o ko lakou aina makuahie, a me ka aina hoi a ko lakou mau kupuna, a hookahi la a lakou mea e nana ai, o na pomaikai la o ke one ana i hookupa iho ai, a o ka aina a me ke Aupuni hoi nana e hanai mau nei ia lakou i ka berena a me ka waiu bata; ma keia, aole lakou he poe kupa no Hawaii nei, aka, me he mea la aia no lakou i ko lakou, a me ka aina o ko lakou mau kupuna; aohe o lakou manao ae o ka aina i hookupa ai, a i "lai ai ka noho ana i ka olu o Hauola." Ma ke aloha aina a me ke aloha i ka aina makuahine kolea, ua aluhee lakou..
Ma ka ninau a ke Kuokoa, i ke kumu o ko Hawaii nei hoihoi ole mai i kona manao, ma ka hookipa ana mai i na moku kipi, oiai ua hoihoi mai o Enelani a me Farani, i ko laua mau manao; a me he mea la no hoi e kauoha mai ana ke Kilohana Pookela , e hoihoi mai i kona manao. Pehea la e hiki ai ke hoihoi mai, oiai ua make ka aoao kipi? A o ke ano no hoi o ka Olelo Hoolaha Alii, aole i like kona ano me ko Farani a me Enelani, i hoopuka ai, a nolaila, aohe no he wahi e hiki ai i keia Aupuni ke hoihoi mai, no ka mea, aole i ike maoli aku keia Aupuni i ke Aupuni o ka Hema, ma kona ano kipi, aka, i mea e pakela ai ia a me ka waiwai o ka poe kalepa e noho ana malalo o kona maluhia. Ma keia hana ana a ke Aupuni, ua manaoia he hana naauao ia, ma kona imi ana i kani e pakele ai, oiai e like me ka makou i olelo ae nei maluna, he Aupuni nawaliwali keia.
Mamua o ko makou hooki ana ae ma keia mea, hookahi a makou mea i koe e olelo ai ma ka hopuna olelo hope loa, a oia hoi, 'He wahi kanalua anei ko ke Keena Hana o ko na Aina e no kana mea noi mai ai, e like me ka keia Aupuni i hoolaha ae ai?" Ua kuhihewa paha ke Kuokoa i kana mea i olelo ai, no ka mea, maloko o ka Olelo Hoolaha Alii, aohe mea i olelo ia, e haawi aku i kela mea keia mea; nolaila ea, ua kanalua ke Keena Hana o ko na Aina e i ka haawi aku, a ina paha oe e lokomaikai e haawi aku, e haawi no, he mahalo nui ia kou!
Ma ka noonoo aku i ke kumu kahi i ala mai ai keia mau ninau a ke Kuokoa, ua komohia iloko o makou, ua manao walemai la, ua hoolaulea keia Aupuni me ke Aupuni Kipi o ka Hema; a ina aole oia kahi i hoohonua ai o ko lakou manao, heaha la ka ke Kuokoa e ninau mai nei, me ke ano kono mai, e hoihoi i ko ke Aupuni manao?
Aia ma ka aoao hea ke a-u o ka pika? Aia ma ka aoao mawaho.
Na mea hou o ke Alo Alii.
Ua lohe mai, he maikai ke ola o ka Moi, ma Molokai. E manao ana oia e holo ma Lahaina ke hiki ae i ka malama o Sepatemaba, e manao ana paha oia e makaikai ia Wailuku, Waiehu, Waihee, a me Makawao, a ma na wahi e ae oia mokupuni.
He maikai ke ola o ka Mea Kiekie Kekuanaoa, aia no oia ma Papakanene kahi i noho ai.
He maikai ke ola o ka Mea Kiekie Prince ss Kamamalu, e noho la ma Kahalauaola, a i keia pule i hala ae nei, ua holo aku oia ma Koolau ma Oneawa i ka makaikai, ua ukali ia ke Alii e Alabeta Kamuohou, a me na keiki alii.
Ua lohe mai makou, ua loohia ka Mea Hanohano C. Kanaina i ka mai pilikia i keia mau la, ua oluolu nae.
Ua oluolu iki no hoi ka mai o ka Mea Hanohano R. C. Wyllie, Kuhina o na aina e.
He mai kaumaha ko ka Moi Wahine kanemake i keia mau la, a ua manaolana no o Kauka Makipine e pono ana no, aka, he liuliu no nae.
Ua ku hou mai ma Kilauea moku ka Mea Hanohano J. O. Dominis, ke Kiaaina o Oahu. He mai wela poniuniu ko ka Mea Hanohano ke Alii Haku Puuku i keia mau la ae nei.
HE KANAWAI
E HOALA HOU ANA I KE KANAWAI I KAPAIA "HE KANAWAI HOOLE I NA KANAKA MAOLI AOLE E HAALELE WALE I KEIA PAE AINA," I HOOHOLOIA I KA LA 2 O IULAI, M. H. 1850.
E HOOHOLOIA e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
O na wahi o ka Pauku 1401 o ke Kanawai Kivila e kapae ana i ke Kanawai i kapaia "He Kanawai hoole i na kanaka maoli aole e haalele wale i keia pae aina," i hooholoia i ka la 2 o Iulai, M. H. 1850, ke kapaeia nei, a ke hoala hou ia nei ua Kanawai la e hoole i na kanawai maoli, aole e haalele wale i keia pae aina, a e hoomaka kona mana a me kona ano kanawai mai ka la o ka hoolahaia o keia kanawai.
Ua aponoia i keia la 31 o Dekemaba, M. H. 1864.
HE KANAWAI
E HOOMAKAUKAU AI NO KA LAWE ANA MAI I NA KANAKA HANA, A E KOKUA AI I NA EEMOKU MAI NA AINA E MAI.
E HOOHOLOIA e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
Pauku 1. E hoonohoia a ma keia ua hoonohoia no ma ke Keena o ka Oihana Kalaiaina he oihana okoa, a e kapaia "Ka Buro o na Eemoku," a he mea ia e hooponopono ai no ka lawe ana mai i na kanaka hana mai na aina e mai, a me ka hookomo ana mai i na eemoku.
Pauku 2. E hooponoponoia ua Buro nei e ke Kuhina Kalaiaina me ke kokua pu ia e kekahi komite elima o ka poe Ahakukamalu, i kohoia lakou no ia mea e ka Moi.
Pauku 3. Na ke Kuhina Kalaiaina me ke kokua pu ia e ke Komite o ka Ahakukamalu i oleloia, iloko o ka manawa kokoke e hiki mahope iho o ka hooholo ana o keia kanawai, e hoomakaukau a e hoike aku imua o ka Moi i mea e aponoia'i oia iloko o ka Ahakukamalu, i mau manao e loaa mai ai na kanaka hana mai na aina e mai, i kupono ka nui e hoolawa ai i ka makemake o ka poe mahiai, a me na hana e ae kekahi; a e hoomakaukau ai hoi lakou i na rula i manaoia he pono no na olelo aelike e hanaia'na me ua poe hana la, a me ke ano e hoonohonohoia'i lakou ke hiki mai maloko o keia pae aina.
Pauku 4. Na ke Kuhina Kalaiaina no, me ke kokua pu o ia Komite i oleloia, i kela a me keia manawa, e hoike aku imua o ka Moi, i mea e aponoia'i oia iloko o ka Ahakukamalu, i mau manao a me na rula i hoomakaukauia, e okua ai a e hookonokono ai i ka holo ana mai o na kanaka kuokoa o na aina e, i noho mai ai iloko o keia pae aina.
Pauku 6. O na dala i hookaawaleia e ka Ahaolelo no na kumu i hoakakaia ma keia kanawai, e ukuia noloko ae o ka Waihona Dala Aupuni, mamuli o ke kikoo ana aku o ke Kuhina Kalaiaina.
Pauku 6. O na rula a pau i aponoia e ka Moi iloko o ka Ahakukamalu i kela a me keia manawa malalo o keia kanawai, e hookomoia ma na olelo hooholo o ka Moi iloko o ka Ahakukamalu, a e hoolahaia ma kekahi nupepa i paiia ma Honolulu.
Pauku 7. E lilo keia i Kanawai mai ka la aku o kona hooholoia ana.
Ua aponoia i keia la 30 o Dekemaba, M. H. 1864. KAMEHAMEHA R.
NO NA KIAAINA.
E HOOHOLOIA e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
Na ka Moi, e noonoo pua ana me kona Aha Kuhina, e koho a e hookohu i na Kiaaina ma ko lakou mau oihana iho a hala na makahiki eha; e hiki no nae ke hoopii luna nuiia.
E hiki no i ka Moi, mamuli o ke koho ana mai o ke Kiaaina, e hookohu i Hope Kiaaina no kekahi o na mokupuni a mau mokupuni paha; e noho no ka Hope Kiaaina ma ia oihana, a pau ko ka Moi makemake, e kokua ai i ke Kiaaina, a malalo hoi ona.
E hiki no i kela a me keia Kiaaina e koho i Hope nona, ke ole hoi he Hope Kiaaina i hookohuia no ia mokupuni, no ka manawa e pilikia ai ke Kiaaina i ka mai, a no kona hele ana paha ma kahi e, a maluna o ua Kiaaina la na hihia a pau o na hana a kona hope i kohoia pela.
Ua aponoia i keia la 10 o Ianuari, M. H. 1865. KAMEHAMEHA R.
HE KANAWAI
E KAUOHA ANA E PAKUI IA KA PALAPALA HOOIAIO O NA KANIKELA MA NA PAPA HOIKE WAIWAI E HOOKOMOIA MAI, MAI NA AINA E MAI.
E HOOHOLOIA e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina, i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
Pauku 1. Ma na papa hoike waiwai a pau o na ukana i hookomo ia mai, maloko o keia aupuni, mai kekahi awa ku moku o na aina e, kahi i noho ai kekahi Kanikela a agena kalepa paha o ka Moi, e pakui pu ia me ua papa hoike waiwai la, i palapala i hoohikiia a i hooiaioia, penei:
HOOIAIO PAPA HOIKE WAIWAI.
Owau, o ———, no ———, ke hoohiki kuoo nei au, o ka papa hoike waiwai i hoike ia nei a i hui pu me keia, oia no ka hoike oiaio a me ka pololei o na waiwai, na ukana a me na mea kalepa i haiia maloko, me ke kumukuai kaulana o ia mau mea ma ———, i ka manawa i loaa'i, a me na uku a pau maluna o ia mau waiwai, aole hoi he uku hoopoho, kaulele a hooemi paha e ae ma ia papa hoike waiwai i hooholo ole ia.
(Inoa,) ——— ———
Owau, o ———, ke Kanikela o ka Moi o ko Hawaii pae aina, ma ———, ke hoike aku nei au, ma ka la —— o ———, M. H. ———, ua hele kino mai imua o'u, o ———, ua kakau kona inoa a ua hoohiki oia i ka palapala maluna iho, a ke hoike aku nei au ua hoomaopopoia i ko'u ike, o ———, oia no ke kanaka ana i olelo mai ai, a he kanaka oiaio no ia, a ua pololei kana mea i hoohiki ai.
[ Sila.] (Inoa,) ——— ———,
Kanikela o ka Moi o Hawaii.
A ua ku no i ke kanawai e auhau a e loaa mai ke Kanikela a agena kalepa paha, mai ka mea e koi ana ka palapala hooiaio i haiia maluna, i hookahi dala no kela ano keia palapala hoike waiwai o ka waiwai malalo o elima haneri dala, a i elua dala o ka palapala hoike waiwai o ka waiwai elima honeri dala a oi aku paha, i uku ponoi nona.
Pauku 2. Ina e laweia mai maloko o kekahi haledute o keia aupuni kekahi papa hoike waiwai, i oleloia ua hooukaia mai mai ka Moi, me ka hui pu ole ia i ka hoohiki ana a me ka hooiaioia ana e like me ka pauku maluna iho, alaila, na ka lunadute oia haledute e kau iho i iwakaluakumamalima hapahaneri maluna o ua papa hoike waiwai nei, a e ohiia no na dute e like me ia hoomahuahua ana o ke kumukuai.
Pauku 3. E lilo keia i kanawai maluna o na papa hoike waiwai i hooiliia mai ma na moku e holo mai ana mai na awa ku moku o ka aoao Pakipika o Amerika Akau mahope iho o ka pau ana o na malama ekolu mai ka la i hoolahaia'i; a maluna o na papa hoike waiwai i hooiliia mai mai na awa ku moku o Europa a me ka aoao Atelantika o Amerika Akau, mahope iho o ka pau ana o na malama eono mai ka la i hoolahaia'i; a maluna o na papa hoike waiwai e hiki mai ana mai na awa ku moku e ae mahope iho o ka pau ana o na makahiki hookahi mai ka la i hoolahaia'i.
Ua aponoia i keia la 30 o Dekemaba, M. H. 1864. KAMEHAMEHA R.
HE KANAWAI
E KAOHI AI I KA LAHA ANA O KA MAI LEPE RA.
NO KA MEA, ua nui ka laha ana o ka mai lepera iwaena o na kanaka a nolaila, ua loaa ke kumu oiaio e anoninoni ai ka manao; a no ka mea, ua kanalua kekahi poe no ka mana o ka Papa Ola e lawelawe ma ia mai, oiai nae e waiho nei ka Pauku 302 o ke Kanawai Kivila; a no ka mea hoi, ma ka manao o keia Hale Ahaolelo ua lawa pono no na olelo o ia pauku e hoopiliia'i i ka poe mai lepera; aka, i mea e hoomaopopo lea ai, a i mea hoi e hoomalu pono ia ai ke ola o ka lehulehu: Nolaila,
E HOOHOLOIA e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
Pauku 1. Ma keia ua kauohaia ke Kuhina Kalaiaina, ma kona ano he Peresidena no ka Papa Ola, me ae pu o ua Papa nei, e hookoe a e waiho aku i kekahi aina a apana aina paha o ke Aupuni, i kahua a mau kahua paha kahi e kukuluia'i ka hale a mau hale paha, i mea e hookaawale loa ai, a e hoomalu ai i ka poe mai lepera i manaoia e ka Papa Ola, a e kona mau luna paha, he pono ke hoomaluia lakou i mea e hoolaha ole aku ai i ka mai lepera.
Pauku 2. E hiki no i ke Kuhina Kalaiaina, ma kona ano he Peresidena o ka Papa Ola, me ka ae pu o ua papa la, e kuai a loaa mai, no na hana i haiia ma ka pauku maluna iho, ma ke kuai maoli ana, a ma ke kuai panai ana paha, i kekahi apana aina a mau apana aina paha, i manaoia ua oi aku ka pono no ia hana mamua ae o na aina o ke Aupuni.
Pauku 3. Ua kauohaia ka Papa Ola, a o kona mau luna paha, e hookaawale a e hooana ma kahi i hoomakaukauia no ia hana, i na kanaka mailepera a pau i manaoia ua hiki no ia lakou ke hoolaha ae i ka mai lepera; a na kela a me keia lunakanawai hoomalu a apana paha, ke noiia aku e ka Papa Ola, a e kona poe luna paha i hookohuia, e kena a hopu a e hoihoiia iloko o ka lima o ua Papa nei, a o kona poe luna paha, i kela a me keia kanaka iloko o ia apana i oleloia he mai lepera kona, a na ka Luna Makai Kiekie o ko Hawaii pae aina, me kona mau hope a me na makai, e kokua ma ka lawe ana aku o ia poe mai i hopu ia pela, ma kahi a ka Papa Ola, a o kona poe luna paha, e kauoha ai, i mea e nanaia'i e ke kahuna lapaau, a pela no e kokua ai ma ka hoihoi ana'e o na mea mai la i kahi kaawale loa, ke kauohaia pela e na Luna o ka Papa Ola.
Pauku 4. Ua kauohaia ka Papa Ola e hoomaopopo no ke kukulu ana i kekahi Halemai, a i ole ia, no ka loaa i kekahi aoao iloko o kekahi Halemai e noho nei, kahi e lapaauia'i a e hoola i na mai lepera i akahi a hoomaka ia; a he mana no ko ka Papa Ola, a o kona poe luna paha, e hookuu aku i na mai i manaoia ua ola loa, a e hoouna aku hoi ma kahi kaawale loa i hoakakaia ma na Pauku 1 a me 2 o keia kanawai, i na lepera a pau i manaoia he mai aai kona, aole no e ola ana, a me na lepera a pau i manaoia ua hiki ia lakou ke hoolaha aku ia mai.
Pauku 5. Na ka Papa OLa, a o kona poe luna paha, e hoohana i ka poe mai, ma na hana kupono i aponoia e ke kahuna lapaau; ua hiki no hoi i ua Papa la ke kau a hoolaha aku i na rula a lakou i manao ai he mea e pono ai ka noho ana o na lepera, a e hooko a hoolaha aku ia mau rula e like me ka mea i oleloia ma na Pauku 284 a me 285 o ke Kanawai Kivila.
Pauku 6. E hiki no ke hookupuia ka waiwai o na kanaka a pau i waihoia na ka Papa Ola e malama, no na kumu i haiia maluna ae nei, no na lilo a pau e pili ana i ko lakou hoopaaia'na, a na ka Loio Kuhina e hoopii no ia mea, ke noiia pela e ka Papa Ola.
Pauku 7. Oiai e malama ana ka Papa Ola iloko o ka Buke Helu, i na dala a pau a lakou e hoolilo aku ai, mamuli o na haawina i hooholoia e ka Ahaolelo, e malama okoa ia na lilo no na mai lepera. A, e hoike aku ua Papa nei imua o ka Ahaolelo, ma kela a me keia kau; i ka papahelu o ia mau lilo pakahi, a e hoike hoi i na manao e pili ana i ka mai lepera, a me ke ola ana o na kanaka mai o a o, e like me ka mea i manaoia ua pili i ka pomaikai o ka lehulehu e lohe.
Ua aponoia i keia la 3 o Ianuari, M. H. 1865. KAMEHAMEHA R.
HE KANAWAI
E PILI ANA I KA .POE I AEIA E KOHO BALOTA.
E HOOHOLOIA e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
Pauku 1. O kela kanaka keia kanaka malalo o ka Moi ina ua hookaaia kona auhau, a ina ua hiki aku oia i na makahiki he iwakalua, a ina ua noho paa ma keia Aupuni i hookahi makahiki mamua iho o ka la koho, a ina he waiwai paa hihia ole kona iloko o keia Aupuni e like me hookahi haneri me kanalima dala, a i ole ia, he aina hoolimalima kona, a o ka uku hoolimalima he iwakaluakumamalima dala no ka makahiki, a i ole ia, o kona loaa makahiki, aole emi malalo o na dala he kanahikukumamalima i loaa noloko mai o kekahi waiwai, a o kekahi hana kupono ma ke kanawai paha, a ua ike oia i ka h eluhelu a me ke kakaulima, ina ua hanau oia mahope mai o ka makahiki 1840, a ina ua hookomo oia i kona inoa ma ka papa inoa o ka poe koho o kona apana, e like me ka mea i hoakakaia mahope ae nei, e hiki no ia ia ke koho i kekahi kanaka a mau kanaka paha o ka Poeikohoia no ia Apana; aka hoi, aole e hiki i kekahi kanaka pupule a hupo paha ke koho, aole hoi i kekahi kanaka i hihia i ke karaima nui ma ka hookolokolo ana ma keia Aupuni, ke ole i kalaia kona hewa e ka Moi, a ke ole hoi i loaa ia ia na pono a pau o ke kanaka kupa ma ia kala ana, o ka poe wale no i aeia ma keia pauku, o lakou wale no kai aeia e koho balota ma ke koho ana i na Lunamakaainana iloko o ka Hale Ahaolelo o keia Aupuni.
Pauku 2. Na kela me keia Luna Helu, maloko o ko lakou Apana iho, e malama i papa helu pololei o na kanaka a pau i ku i ka auhau ma ia Apana, a e hoakaka i ke ano o ko lakou mau auhau; ina paha maluna o ka waiwai paa a waiwai lewa paha, a ina he kanaka ma ia Apana nona ka waiwai kupono e koho balota ai e like me ka Pauku 62 o ke Kumukanawai, ua kapaeia no nae oia no kona ike ole i ka heluhelu a me ke kakau, a no kekahi kumu e ae paha malalo o ke Kumukanawai, alaila, e kakauia ia mau mea a pau ma ka papa helu a ka Luna Helu; a ina hoi he kanaka aole ona waiwai paa maloko o keia Aupuni, e loaa ai e like me ka Pauku 62 i hai muaia, aka, he waiwai hoolimalima no kona, a i ole ia, he loaa makahiki, e hiki ai ke koho balota malalo o ua pauku la, e kakau iho ka Luna Helu ma o ka inoa o ia kanaka, i ka nui o na makahiki o kona hoolimalima ana a me ka uku hoolimalima ana e uku ai, a ina e koho balota ia mamuli o kona loaa makahiki, alaila, e kakauia ia mea e ka Luna Helu, a me ke ano o kona oihana.
Pauku 3. Na kela a me keia Luna Auhau e malama i papa helu pololei o na kanaka a pau maloko o kona Apana iho, i hookaa i ko lakou mau auhau, a ma ka la iwakaluakumamalima o Dekemaba, a mamua iho paha, i kela a me keia makahiki, e waiho aku ma ka lima o na Luna Nana Koho o ia Apana, i papa helu pololei o na kanaka a apu i hookaa mai ia ia i ko lakou mau auhau, iloko o ka manawa mahope mai o kona hoike hope ana.
Pauku 4. O kela a me keia Luna Helu a Luna Auhau paha, e hoike ole mai ana e like me ka mea i kauohaia ma na pauku maluna iho, e hooukuia oia no kela a me keia hoike ole ana, i hookahi haneri dala; a o kela a me keia Luna Helu a Luna Auhau paha, nana e hoike oiaio ole ana i kekahi mea ma kona papa helu, e hooukuia oia i na dala he umi, no kela a me keia mea oiaio ole ana e hoike aku ai.
Pauku 5. Na na Luna Nana Koho, oia hoi ka Luna Auhau, Luna Helu, a me ka Lunakanawai Apana, a o ko lakou mau hope paha i kohoia e lakou, i e umi la mamua iho o ka la koho, e kakau i mau papa helu inoa, i hoonohonohoia ma ka A, a pela aku, o na kanaka a pau i kupono ke koho balota maloko o ia Apana, a e hoolaha aku i ka lohe ma ke kapili ana i hookahi kope ma kahi e kohoia'na, a me na wahi akea e ae, i elua iloko o ia apana.
Pauku 6. E noho mai na Luna Nana Koho ma kahi kupono no kekahi manawa e lawa ai iloko o na hora he kanahakumamawalu mamua iho o ka la koho, i mea e hooiaioia mai ai no ke kupono e haawi balota, e ka poe i hookomo ole ia ko lakou inoa e ka Luna Helu a me ka Luna Auhau, a e koi ana lakou e koho; a i mea hoi e hoopololei ai i ka papa helu o na kanaka koho. A pela no lakou e halawai ai ma ka la koho, i hookahi hora mamua iho o ka hoomaka ana o ke koho ana. E hoolaha e ia na Luna Nana Koho no ia mau halawai ana ma ke kakau pu ana ma na papa helu inoa i hai mua ia, a ma ia mau halawai ana, e hoolohe pono ia na olelo hoopii a pau e hoopukaia e kue ana i ka haawi balota ana o kela a me keia mea i kakau inoa ia ma ia mau papa helu:
Pauku 7. Ma na kulanakauhale a me na apana kahi e oi aku na kanaka lawe balota i ke tausani hookahi, e halawai na Luna Nana Koho ma ka la mamua iho o ka la koho, iwaena o na hora e hoolaha mua ia ma ka papa helu inoa i olelo mua ia; a e hiki no hoi ke halawai lakou mahope iho, a mamua ae paha o ka la koho, e like no ka loihi o ka manawa me ka mea a lakou i manao ai he pono; a ina he la Sabati ka la mamua iho o ka la koho, alaila, ma ka poaono ae e halawai ai na Luna Nana.
Pauku 8. Ina e haawi mai kekahi kanaka i ka inoa oiaio ole, a pane oiaio ole paha imua o na Luna Nana, oiai e halawai ana lakou e like me ka mea i haiia ma na pauku elua maluna ae nei, alaila, e hooukuia oia i na dala he umikumamalima no kela a me keia hewa o ia ano.
Pauku 9. Aole no e hihia na Luna Nana, ke kakau pololei lakou i na inoa a pau i hoikeia mai e ka Luna Auhau, no ka haule ana o ka inoa o kekahi, a no ko lakou hoole ana, aole e lawe i ka balota a kekahi kanaka i paa ole kona inoa ma ka papa helu i olelo mua ia; ke ole nae e hoike e mai ka mea nona ka inoa i haule, mamua ae o ka haawi ana o kona balota, i mea e hoike ai imua o na Luna Nana ma ko lakou halawai ana, he kuleana no kona e koho ai a e noiia hoi lakou e hookomo i kona inoa ma ia papa helu.
Pauku 10. E lawe na Luna Nana i na balota o na kanaka a pau i kakau inoa ia ma ka papa helu o na kanaka koho; aole loa hoi e hihia lakou, ina e hooleia ka balota o kekahi kanaka i kakau inoa ole ia ma ia papa helu.
Pauku 11. O na hoopai i hoakakaia maloko o keia kanawai, ua hiki no ke koiia imua o na Lunakanawai, o na apana kahi o ka hewa i hanaia'i; a o na mea a pau nana e hai mai no ka uhakiia o keia kanawai, e hiki no ke loaa ia ia ka hookahi hapaha o ka uku hoopai, i ohiia mai ka hewa i ahewaia.
Pauku 12. O na kanawai a me na hapa kanawai a pau e kue ana i keia e hoopauia, a ma keia ua heopauia no.
Ua aponoia i keia la 31 o Dekemaba, M. H. 1864. KAMEHAMEHA R.
Aia ma ke kulanakauhale o Quebec i Canada; ka nui o kona mau makahiki he 113. Kana mau keiki, moopuna, a me na kualua he 226 ka nui. Ke ola nei no ia a hiki i keia wa.
Aala, Au gate 24, 1865.
E KA LUNA HOOPONOPONO—Aloha oe: —
E oluolu paha oe e hookuu hou mai i kau wahi kaawale o kau Nupepa, a e hookuu hou mai ia'u e kapala aku i kau wahi hili a'u i na manu o kou waa holo.
Ua halawai mai au me kou manao pepa o keia pule iho nei e pili ana no ka pau o ko kakou mau aumoku okohola i ke ahi, a ma ia pau ana o ua mau moku okohola nei, ua hoohoka ia na manao nui o kekahi poe i kuko ai, aia a ku mai ke kikina, alaila, lilo ua wahi kapiki palaho, a me neia ka manao ana paha o kekahi pua i mohala.
Noho no anei au i kuaaina nei a ku mai ka kikina, alaila au hoi i ke kaona, noho no auanei au e kupalu ai ia'u, e ai ai i na wahi opu popolo a kahi luahine, e hoonuu ai i na wahi pelehu momona a Papa; ka'u hana no anei ka ai, i na lau palula, na paoo o kahi kula ai a na wahi elemakule, o ka'u hana no anei o ka ai a nui, a momona, a puipuike, piha pono anei o'u mau iwi aoao, a nepunepu hoi o'u mau papalina, alaila hoi au i ke kaona, mea paha ua piha aela ka moku o Keaka ma i ka aila, ke loaa no ia o na holoku wailiula, na kamaa lole hila, ka waianuenue hou; aohe e nele no ka mea, ua moeuhane no anei au i kela mau po aku nei la, hoi mai ana ka hoi o Keaka, he mau wahi lole nohaehae kona e komo ana, aohe ka hoi he wahi kala. He ilihune ko ka po, he waiwai ko ke ao. Noho no anei au aohe no e nele ka hiki ae, e pai ia mai ana iloko o KE AU OKOA la, alaila ka hoi ua ku ae; hookahi mea nana aku o ka ihu ekueku o Kilauea, o ka nome a na huila, aohe e emo noho aku ana i Ainahou.
Manao iho la no paha ua wahi wahine nei aohe e nele ka iho mai o Keaka i kakahiaka la pule ke lohe mai i ka hokio o Kilauea. A waho no o Mamala, hemo e kahi pa-u hanai puaa o kula o Kahu-a ma. Holo aku la ilalo i ka rumi o ke kuke e holoi ai a e hoomaemae ai hoi i kahi opala maka, a kau mai hoi kahi holoku wailiula i hoomoamoa ai i na mahina i kuemi hope ae; a i ka huikau ana o ke kaona e aahu ai. Aohe io no hoi paha e ole ka iho aku o Keaka i na ku ana mai a pau o Kilauea, no ka mea, manao iho la no hoi paha o Keaka, ua lohe aku la no i ke ku ana mai o ko lakou moku. I ke komo ana mai o Kilauea ike mai la no ka ohua oluna i ka nui o ka ulumoku e ku mai ana iloko o ke awa, a lele ae la no hoi ka olioli oloko, no ka manaolana e loaa io ana no na mea a pau loa ana i kuko ai, i lia ai i ka po a me ke ao. I ka pae ana mai no hoi i Ainahou, ike aku la ia i ka maka o na kanaka e nana pono mai ana ia ia, a lohe aku la no hoi keia i ka olelo mai a kanaka, "Ua nui o mea la, ua hele a neuneu." "Nawai la hoi e ole ka neuneu, no ka mea, ua hanai wale ia mai nei oi e ka paoo unu pehi o uka o Kahu-a a nui."
I ka Poakahi ae no hoi hiki ana keia i kahi o ka Makai Nui, i palapala e komo ai i ka hale kula nui, o ka Nekina paha ka inoa o ua hale kula nui la; a i ke ahiahi ana iho i ka wa i hoomalamalama ia mai ai na paia o ua hale kula hanohano nei, ike ia aku la keia ma kahi kuai lei, e kuai lei pikake, apiki, a awapuhi i hele a pulupe i na kehau o ke aumoe; a ike hou ia aku la no hoi keia e pii haaheo ana i ke alanui pii, a malaila i halawai aku ai keia me kana Keaka aloha, a lulu lima, a halawai na ihu, kani ka aka, hehe hoi na kamailio ana; a i ke kani ana ae o ka bele mua, hoi aku la ia me kana Keaka.
Elua paha pule i kunewa ae, maimai loa, haikea kona mau helehelena, a lohe hou ia mai la ua loaa i ka mai, e manao ana e hoi i kuaaina. Ua ko kana mea i manao ai, ua loaa ka auhau o kahi makuakane me kahi kokoolua, aka, heaha ka hopena oia hana? Eia ea, o ka eha o ke kino, a o ka ai mau oia mai ino, aole i loko wale ona hookahi, aka, i na mea e aku a pau ana e launa aku ai. A nolaila, ua alako ia aku kona kino e waiho malohi i na koii a ke kino i hana ai, aole oia wale no, e haule pu auanei kona uhane iloko o ua auwaha la o ka popilikia; e hooluhi aku no hoi ia i ka poe ola e malama ia ia i na kau o kona mai.
Ma keia mea e ka Luna Hooponopono ua kulike ko kaua manao, aole kakou i poino loa aka, ua pomaikai ma ke ano o ka luana maikai ana o ka lahui mai o a o. Ua ike no paha kaua ea, i na wa i kaahope ae nei i ka nui o ka poe e lulumi mau ana i ko kaua kulanakauhale nei. O na okohola ka mea nana i kono nui aku i ka hele ana mai o ko kuaaina poe, a aohe no hoi he mau pomaikai nui e loaa mai i ko kaua nei poe. O ka hana nui a na okohola e hiki mau mai nei, oia no hoi ko lakou hele ana mai e hoomaha, e like me ke keiki i noho paa i ke kula, a hiki mai ka wa hoomaha, alaila e olioli auanei ia i ka wa a ke kumu e puana mai ai, "E hoomaha ana kakou ekolu pule." Pela no hoi na moku okohola, a me ko lakou kipa ana mai i o kaua nei, ua loaa i ka hapa nui o ko kaua nei poe kela mai ino, e mailo ai ka lahui. Ua aaki paa ia mai, ua ulu, a ke hua mau nei na hua awaawa o kona kino, a aohe no paha mea e hiki ai ke holoi ia aku keia mai, mai ka pipili ana mai.
Mea paha o olelo mai kekahi, ua hoopoina ka paha oe o na moku okohola ka mea nana i kukulu i keia kulanakauhale, a ike ia ai e kela me keia he capitala o Honolulu nei, no ka pae aina Hawaii. Ae, heaha ka pomaikai nui o ke kulanakauhale, ke ole ka lahui. Ina e loohia ka lahui i keia mai ino, mea paha o ka poe o ke alo nei, a me ke kua kekahi i loohia, alaila, nawai e kukulu i na unihepa i kulanakauhale ai? Ma keia, ua loaa io kekahi mau kehau o ka pomaikai ia kakou, a ke manaolana ae nei au, aole no paha e pehi ia mai kekahi mau olelo kue ma ka'u mea e kamailio nei! Me ka mahalo!
MAMIONA WAIKOLOA.