Ke Au Okoa, Volume I, Number 18, 21 August 1865 — Page 1
KE AU OKOA.
BUKE I--HELU 18.} HONOLULU, MONEDE, AUGATE 21, 1865. {$2.00 NO KA MAK.
"KE AU OKOA,"
E HOOPUKA MAU IA'NA I
KELA POAKAHI KEIA POAKAHI,
MA KA
HO RA EWALU O KAKAHIAKA.
ELUA DALA NO KA MAKAHIKI hookahi, he kanalimakumamalua nupepa ia. E uku e ia ke DALA HOOKAHI no ka hapalua makahiki mua, iloko o na mahina mua eono; a pela hoi ka lua o ke dala, e uku e ia iloko o ka hapa hope o ka makahiki.
"KE AU OKOA."
KA UKU O NA
OLELO HOOLAHA.
NA OLELO HOOLAHA—No na lalani he 10, oia hoi 1 iniha, no ka hoopuka hookahi ana, $1 00; alua hoopuka ana, $1 50; ekolu, $1 75; hookahi mahina, $2 00.
Aia no ke keena o "KE AU OKOA" ma ka Hale Paipalapala Aupuni, maluna ae o ka Hale Pai.
He mau Mele.
No Kamehameha V.
E oki i ke poo e kao i kaumu,
I mea hoomaona 'ku no Muli,
Kii na kawahie i uka o Laniakea,
Koele ka wahie a Laka kani imua,
Kani ka wahie a Laka i Lanipa-e ma Kaloiki,
Mamamake oukou e Kalonui ma-make,
I ka imu ehuehu a makua ka pule,
Kani kololei o kukoae kena a make ia e,
Make wale ia nei ke kuli pee i hala,
Kaa i ka pule a Kahuna,
Ka popoki ai naholo make,
Mamamake o Hainalua,
Make oe e Hainalua ma ka moku,
Lele ku iwaho lele lua iomio a lana,
A mio oe kapalaua,
Kapalena ula a Hahomea,
Pooa na ina ka alihi,
Leia ma ka uko ka moku,
Leia oe a Kahikiku,
Leia oe a Kahikimoe,
Naihoa iho ia aina,
Ka honua no ko kamaiki,
O ke aka ko ia ana,
He mea pili wale no ia,
He mea aina kalo mo'a,
Kiina ka pohaku i kona aumoku,
Kaa mai kona haku i ke alo o Wakea,
I Nehenuu i Nehelani,
Kuia iho i ka papa nui o Hawaii,
Loaa i Punaluu papa kiikii,
I ka papa lekaleka a Kane,
I ka papa eku ma laua o Lono,
Hanaia iho i wali,
I nani ka inai moku,
Haoa iloko o Hainukulani,
Ohia mai i uka ia 'koakoa,
Olua kai moana,
Ohiohia mai a lako wale no,
O ka uko imouokea no ka awa,
Ke kapu o ka awa,
O kapu ka awa o kauhi ka hoolewa,
Ka awa o ku kapu ke kaili moku,
O ka inoa kua kapu o ka lani,
O ka hoa ai aina o Kalani,
Noa hoi i na kua a Kane,
Ali puku i na kua wahine,
A kapu hoi kona awa oulu nae,
Kahea lele a ia ku ke ko i ka houhou a,
Koi houhou a ka manawa e,
O ka hala a'u e Nia'ukolo,
A aia ko wahi kapu,
O aka hainuu kalana o Wakea,
Kahainaiku nana o Kihawahine,
Ehia ai ana ia Puna,
H obscured ka wahine kino lau,
I na obscured moe a Aumilo,
I na anae holo wai wela,
Holo wai o Waiakea,
I kula i ka poho i PUehu,
I kuma kukui,
Ia ku aku ka hale o ko akua,
Ku aku na hale i Halekamalima,
Ku ilaila ka hale luhi ai moku o Kalani,
Ku ilaila ka hale ka mauliola,
Ka mauli ola ka lani i Kalahiki,
I ka la hiki pono mai ma Haehae,
A ola e, e ola,
Ola Kalani ka maile alii a Kiha,
Ola iho na lani liilii malalo,
Ola na makua alii i kaopina,
Ola na koa nana e haka kahuna,
Ola ka hu poe nui he makaainana,
I ka mea nana e nana ka ahamoku—e,
A! nana e lua a wali ka aha aina.
( Aole i pau. )
He Mele no ka Rose o Sarona.
Auhea wale ana oe,
E ka ro se o Sarona,
Lilia oe o ke kula,
He ala kou aloha,
I nohe maikai mai,
Ka la wela o ke kau,
Kau mai ana ka halia,
Me ke aloha ia nei,
Ianei no kuu kino,
A lohe olelo mai,
I ka ua a ke Kiowao,
Aohe i ae ia,
Keia kino ilaila,
Ina paha ua pili,
Na lehuu i Panaewa,
Oni paa la ka manao,
Kakia i ka puuwai,
A he waiwai nui oe,
A'u i minamina ai,
Ke kau nei e ke ano,
Na pua i ka wekiu,
He lehua ai na ka manu,
A he ro se ala onaona,
Ka'u ia e lia nei,
E ala nei o ka po,
Aohe hoi e hihi,
Noho mai oe i ka ohu,
I ka olu o Pine-Home,
Ma ke alanui Papu,
Maku ia—e.
S. W. B. KAULAINAMOKU.
Haliimaile, Honolulu, Aug. 14, 1865.
Ka nui o ko Emepera Napoliona mau makahiki i keia wa, ua like me ko Peresidena Johnson o Amerika i keia wa, a me ko Jeff. Davisa, he kanalimakumamahiku. Ko ka Emepera o Rusia, he kanahakumamahiku, a o Victor Emanuela, he kanahakumamalima.
Iloko o na mahina pokole wale ekolu, ua lawe ia aku mai na wahi opilopilo o Savana, he iwakalua tausani kaa i piha i na mea ino. A o ka uku o ka lawe ana e kiola aku ia mau mea ma kahi kupono, he ehiku tausani dala wale no.
Ua kena aku ke Aupuni o Kina i kekahi Luna o Farani, e kukulu i kekahi hale hoohehee dala ma Pekina; a he hana ia na dala a pau o Kina, e like me na dala Farani.
Ua kukulu ia mai nei kekahi Halepule Katolika Roma ma Nagasaki, i Iapana. O keia ka Halepule mua ma ke ano Karistiano i kukulu ia ma ke Aupuni Emepera o Iapana.
He Mooolelo no Sekotia.
MOKUNA XL.
KA EARL A ME KE KEIKI MAKUA OLE.
E ka mea heluhelu, ua noiia mai makou e na nalu o Huia a me ka makani wai pao o Luhi, e noi aku i ko oukou lokomaikai mai ia makou no ko makou kamailio hou ana no ka hiwahiwa o Sekotia, ka hoa lia o Evellna o ka popilikia, a maanei hoi ke aloha aku nei o Kahua aina makani i ka poe i kala mai ia makou, no na mapuna olelo maluna ae, a maanei la e hoomaka no makou.
He hapalua hora paha ka loihi o ko Igana tio nalo ana mai kona rumi aku, a hamama hou ae la ka puka o ka rumi paahao, a ku mai la ka Haku o Galenakaila. I kona wa i ku mai ai, upoi iho la ke pani puka mahope ona, a ike mai la oia i na papalina i haiamu ia e na kulu wai koikoi o ka popilikia, lele mai la oia me ka naau i lia ia e na ao poluluhi o ke aloha, a hopu mai la oia ia Kenete, me he mea la he ipo ua lia mau ia e na moeuhane; i kona wa i puili mai ai, pane mai la oia me na maka i pulupe i na waimaka, a olelo ae la oia, "E ka lani o na lani, ke olioli nei au no ko kaua halawai hou ana; a o ko kaua halawai hope loa ana paha keia." Ia manawa koke no, hauleia iho la o Kenete e ka manao kaumaha no na olelo a ka Earl o Galenakaila, kulou iho la oia ilalo, a haule iho la oia ma kona mau kuli, a kukuli aku la imua o ka Earl o Galenakaila me ka waimaka e kulu ana mai kona mau papalina i hele a loli i i ka pa mauia e na iloilo ua o Makaweli.
I ka wa i ea ae ai o Kenete iluna, nana aku la oia me na maka i uhiia e na ohu halii kuahiwi o ke aloha i ka Earl o Galenakaila, a pane aku la, "E kuu lani, kuu lia hoi o ka rumi hooluhi, ka mea nona ke aloha a'u e hiipoi nei i oi ae ke aloha ia oe mamua o ka mea nana au i hanau mai, a hoonoho ia'u maluna o keia ao i mea hoomaewaewa ia e na'lii o ke ao nei. O keia rumi hoi, na paia paa a me na apo hao nui au e ike nei, aole au i kumakena no ia mea, aka, nou wale no ka mea nana hoi au i malama e ike i na kee o keia ao, kuu mea i aie nui ai, a'u e olelo ae ai. Heaha la uanei ka'u uku nui e panai aku ai no kau hana maikai i hoouhi mai ai maluna o ka mea hoomaewaewaia au ike nei, no ka mea hoi, ua hooliloia keia kino i mohai no ka make."
A pau ka Kenete kamailio ana'ku ia ia, kulou iho la ka Earl o Galenakaila ilalo, a liuliu wale, i ka wa ea ae ai iluna, nana pono mai la oia ia Kenete, a pane mai la, "E kuu hiialo, ka mea nana au i kono mai e nana i ke kawowo pua, ka pua au i ike ai, aohe mau kukuna wela loa o ka la ma ka poai anu akau a me ka poai anu hema e hiki ai ke hoomae ae ia mea, he oiaio, aole o oe wale no kai haiamuia a hooliloia i hooilina no ua waiwai pau ole la i ke ahi a me ka wai nui. Owau pu no kekahi, a me ka poe e hooinu koke la ia oe i ke kiaha awahia o ka make, a o ka ninau nui a'u e ninau malu ae ai mawaena o kaua i keia wa. Pehea la e pakele ai oe mai keia pilikia mai, no ka mea, i ka wa a kakou iloko o ka rumi hookolokolo, ua lohe a ua ike na mea a pau i haiamu ae ilaila, aohe mea nui hookahi ma keia wahi e hiki ai ke hoopakele ia oe mai ka make mai, ua lohe no hoi oe, owau a me ka lehulehu e komohia ana oe iloko o ka make, aole nae iloko o ka make ana o ka poe maikai, aka, iloko o ka make i ike oleia iloko o keia keneturia, a pehea la auanei e hiki ai ia oe ke pale aku ia make mai a oe aku."
Pane koke mai la o Kenete, "E kuu haku hoi, kuu mea a'u i aie nui ai, heaha la auanei hoi ka hewa ke ako ia wau mai keia ao aku, ke manaolana nei au, ua nani no ia make ana malalo o ka malu o kahi au i noho aku ai, no ka mea, ua make hoi au i ka mohala ana o ka pua helu akahi o keia ao iloko o ka punawai i hoomakaukau mua ia nona, mamua o ka loohia ia ana o keia nui kino e na ino a na kanaka koikoi o keia ao, a ke manaolana nei au me ke kanalua ole, ina ua ako ia keia pua mamuli o ke kauoha ole ana mai a ka mea nana i kanu, alaila, ua nani loa a ua oi aku ka hemolele o ia mea." Ninau koke mai la ka Earl o Galenakaila, ''Ua makaukau no anei oe i na manawa a pau no ka naue ana aku a haalele mai ia makou a me ka pua i lia mau a i hoouhiia e na ao poluluhi o ka inea e noho ma keia ao, a e nana aku me ka manaonao i kou wahi i noho ai, a me ka mala au i waele ai i wahi no ko kawowo e hoolulu ai?" Nana mai la o Kenete ia ia, a kulu mai la na waimaka, "E kuu makua, he oiaio loa, ua hookaumaha wau ia oe, aka, e aho paha kuu make ana, oiai ka wa i hoomakaukau o ia no'u.' Pane aku la ka Haku Galenakaila, "Ina e make oe, alaila, aolo au e hoopoina iki i ka mea nana e alako ana ia oe e komo i ua wahi la, ma ko'u manaolana wale a me ko'u halia mau ana, ua hoike waha-hee loa ka Marquis o Alanadela i mea nou e pilikia ai, aole nae oia wale, aka, o kana kauwa pu no paha kekahi."
Pane aku la o Kenete, "Ae, e kuu haku, ua maikai ke kauwa i kona haku, aka, ua paumaele nae i ka ino, a owai la ka poe e hookae ole ana ia ia a me kona haku, a nolaila, e kuu haku, ua hiki mai ka wa no'u, ua kaulia ka amana iluna, ke hookokoke mai nei ka hora hope loa o ka noho ana ma na papalina uliuli o keia ao, ke hoomakaukau nei ka moneka i ka pule a me ke mele kanikau no ko'u make ana, a o oe hoi e kuu makua o na wa popilikia, ke hele mai nei oe e ike i ka ike hope loa ia'u. E noonoo oe e kuu haku, o keia mau kumakaia a me na ino au e ike nei, aole au i hookonokono ia mai e haalele i ka oiaio, a e imi ano e ae i mea e pakele ai, aka, ua ike no au i ka loa a me ka laula o kahi e waiho aku ai keia kino lepo, ua lohe mau au no ia wahi, a ua ike maka no hoi au i ka nui o ka poe e hoi ana ilaila, a ke manaolana nei au, e aho kuu lilo ana i mea nana e hoaiai i na hanauna e hiki mai ana, a me ka poe e ike mai ana i ko'u hoi ana i ua wahi la, kahi nana ka olelo kaulana, i kuni ia iloko o ka puuwai o kela mea keia mea, o ka poe e noho nei a me ka poe i hala e aku la i auwe ka la, ''aole au i ana," a o kekahi no hoi keia o na mea nui i olelo ia iloko o ke kahua kahi i kukulu a i akoia'i ke pili lauo o ke kanawai nana au i waiho mai, e noho ma kahi paa o keia ao a naue aku, oia hoi, 'aole e olelo mai ana ke ahi ua ana au, a aole no hoi e i mai ana ka honua, aole au e moni i kela mea, e luaiia'ku ana e a'u.' Nolaila, e kuu haku, e nana oe me ke akahele, a e kaana iloko o kou manao, i ka nani a me ka ino o ka noho ana ma keia ao, a pehea la e hiki ai i ke kanaka ke pale ia ia iho mai na ino e ili wale mai ana, a e hookokoke mai no auanei kela olelo kaulana, 'no ka lepo mai oe, a e hoi hou aku no oe ilaila,' a pehea la auanei ka manao o ka pua nana au i haina (Evelina) i ka poluluhi nui a kaumaha i loohia ia mai ia'u; no ka mea, ua ike no au i kona aloha no'u, ua aloha oia ia'u me he kaikunane la, a owau hoi, ua aloha au ia ia me he kaikuahine la, a ua maopopo lea no hoi ia'u, aole ahi nui ma keia ao e hiki ai ke a i ua pua la i lala iloko o ka puuwai o Evelina, a he haaheo nui no au ke olelo ae, ua hemolele au i ka make ana no kona aloha, a he haaheo no hoi au ke olelo hou ae, 'O ke aloha, he pua iuiu ia i ka wekiu a ke Akua i kanu ai iloko o ka puuwai o ke kanaka a i kona mohala ana, aole e hiki i ke kanaka ke upoipoi ae,' e kuu haku, aole au i minamina no kuu ola, aka, o oe a me kau pua, nona na kulu wai koikoi o ko'u mau waimaka."
A maanei la, ke noi aku nei makou i ka mea heluhelu i ko lakou ahohui i ka nana ana i ka lala nui a luuluu a ke kanaka e haawe ai, ke hookoia oia i hooilina, a ke nonoi aku nei no hoi makou i na ua komohia lakou e ke kanalua, e oluolu e nana aku i ka nui a me ka lehulehu o na papa o ke aloha a ke kanaka e hii nei, oia hoi ka wehewwehe ana a Kekuaokolani no ke aloha ma ko kakou nupepa o na la i hala e aku. Ina paha he kaua lima ka ke aloha, ina la paha ua eha loko.
I ka wa i pau ai o ka Kenete olelo ana, pane mai la ka Earl o Galenakaila, ''E kuu keiki, e waiho i ka manao ana no kela ao, a e noonoo i keia wa i mea e mau ai kou ola ana ma keia ao, a i mau ai hoi kou ike ana ia Evelina, ka mea au i kau nui ai, ka mea nana i hookonokono i ka manao o kekahi poe e waiho i na hana lima, a e hele e makaikai i ke kumu o ka ili ana mai o keia pilikia iluna ou a me na'lii koikoi, a e haalele i ke kukulu ana i kou hale maluna o ke one ae."
''Aole, e kuu haku," wahi a Kenete, "ua makaukau au no ka make ana, a aohe nae kuu uhane e hoopoina ana ia ia, a e like no auanei hoi ka haalele ana i keia ao, me ke kanaka i mikiala ole i ka hoomau ana i na lau a me na opuu pua nani i ka wa a na kulu kehau e haalele iho ai i na keiki hanai hipa o na puu uliuli o Sekotia nei, e hoolohe i ka uwe ana a na hipa keiki i ka wa a ka hau anu e halii mai ana i na kula, na puu, na muliwai a me na kahawai uluaoa e ko onaona o Sekotia nei, ka wa hoi a na dia hihiu o ka mauna e ikeia'i maluna o na wahi oioi o na pali a me na awawa hahai holoholona o Sekotia nei, a e hoi hou aku kou noonoo a i hope, a e hoomanao ae oe i na moolelo o keia pakaua nei, a aole no hoi paha oe e poina i kou noonoo hou ana no kau mau mea i ike ai iloko o ka pakaua nei i ka po Karisimasa (po hanau o Iesu.")
Pane koke aku la ka Ea rl o Galenakaila me na maka pioo, ''Ae! ae, ua ike no wau, a ke hoomanao nei au, he mea weliweli loa, a ua lohe no hoi au i ka leo, me he mea la mai ka luakupapau mai, a he leo poliuliu loa ka loheia ana'ku e a'u me he leo la hoi o ka mea make mai ka luakupapau mai, oiai nae au ma ko'u keena e moe ana.'' Pane koke mai la o Kenete, "A! e kuu haku, ke kupanaha au e ike la, he mau mea oiaio no ia, aka, aole nae pela ke ano o ka poe i makahehi ma ka hoolilo ana i kekahi i hoa nona, a i ko koolua no kahi mehameha, he oiaio loa, o na keiki hanai holoholona o na kula uliuli nei la, ua hoolaukanaka ia lakou i ka wa ao e ka leo o na pipi makua a me na pipi keiki, na hipa makua a me na hipa ohi hoi, a i ka pa ua hoolaukanaka ia lakou o na manu, a me na pupu kakani e pipili ana ma na kae o na ala o na kahawai." Ia wa, ua huli hou ae ka Earl o Galenakaila i ka hoomanao ana i ka po ana i hele mai ai, a pane aku la oia ia Kenete, "Ae, he oiaio na mea ano e au i ike ai iloko o ka pakaua, no ka mea, i ka po mua au i hele mai ai, lohe aku la au i na leo kupinai o kekahi mau wawae kanaka e hihi hele ana maluna o na papahele nei, aole nae o ka halulu o ko'u mau kapuai wawae, no ka mea, ua hele mai au me ka nihi loa, a o ka ipukukui a'u i paa mua ai a kau maluna o ka papa o ke alapii, ua ano e loa ka a ana, i kekahi wa a'u e nana ai ma kahi e a huli aku, ike aku la au he ano e loa ka a ana, ua ane like me ka a ana o ke kukui ihoiho ke ho-a ia iwaho i ka la, a ua lohe poliuliu aku no hoi au i kekahi leo nahenahe loa, i ane like ole me ka leo kanaka, a akahi no hoi au a lohe i kekahi leo ano e loa, aole au i lohe mamua, a oia mau mea a pau loa, ua hoopuni loaia wau e ka eehia nui, a kokoke au e haule iluna o na pohaku mabala hele o ka pakaua nei, aka, hilinai aku la nae au maluna o ka paia, a hiki wale i ka wa i pauaho ai ka makau i ka hoolulu ana maluna o'u, a ma ko'u manao wale a me ka hoohalike ana, ua ane like loa me ke kanaka i hoopuniia e na pilikia mokumokuahua a pau loa o keia ao, a i ko'u pohala ana ae, mao mai la me he ua kilihune la o ke kakahiaka nui."
Pane aku la o Kenete, "Ua hoomaka mai auanei ka hana ana a na uhane i keia po." Olelo mai la o Galenakaila, "Ae, o ke kahuna i hele mai nei e ike ia oe, ua halawai mai me ia kekahi aka, a ia'u i hele mai nei e halawai me oe, ua haopuniia au e ka makau lua ole." "A ina aohe mea mana," wahi a Kenete, "i mea nana e hoike mai i ko'u hewa, manao no auanei oe ua hewa io no au?" "A! e ke keiki opiopio, ua manao no wau aole oe i hewa, aka, ma na mea i hoikeia ua manaoio au ua hewa."—Haule hou iho la oia ma kona kuli, a olelo mai la ia, "E kuu haku, mai ko'u mau la opiopio wale kou hanai ana ia'u a hiki wale mai i keia wa, a o oe no kai ike pono i ko'u mau manao a me ka'u mau hana, a ua ike anei oe ua kue kekahi o ia mau hana i kou makemake?" "Aole! aole!" wahi a Galenakaila, "oia hoi mai mua loa mai, a hiki wale i kou wa i lele ai ma kela aoao o ka laau pulumi o ka noho maikai ana. Aka, aole o'u makemake e kamailio kaua ma keia mea—" "Aole," wahi a Kenete, "aole io he kupono o ko kaua kamailio ana ma keia, no ka mea, ke ike io nei au, aohe e manaoio ia mai ka'u mau mea a pau loa e hai aku ai no na mea a pau loa e pili ana i ko'u hihia." Olelo aku la o Gelnakaila, "I hele mai nei au ia nei e hooluolu aku ia oe e Kenete, a e kala aku ia oe ina ua hewa io oe—a aole e hooala hou mai i na hana ana o ka wa i hala." "A ina e make io ana au," wahi a Kenete, "alaila, o ka mea hookahi a'u e noi aku ai ia oe, mai komohia kou manao wale ana, owau ka mea nana i pepehi kau keiki (Macoma.)
"E kuu keiki," wahi a Galenakaila, "e ike auanei ka lani, owau nei la mai luna a lalo, aohe wahi kulu wai iki nana i hoopulu i kuu houpo, i mea nana e kona ae ia loko, a i mea hoi nana wau e i mai, e hilinai a e paulele maluna ou e kuu keiki poniu o ke aloha, ka mea nana i pepehi kuu keiki, a o kau mau mea a pau e olelo mai nei, no na wa i hala, ua manaonao loa wau i ka hoomanao ae he oiaio, ua pili oe ma kuu aoao me he ko koolua la o na po inea, na po a ka ua lani polua e uhi mai ai kuawa, a hoopowehiwehi hoi i na kukuna lalilali o ka mahina opulepule, i kona wa e hoi aku ai ma ke kukulu komohana.''
"E kuu haku,'' wahi a Kene te, "o kau mau olelo a pau loa e pane mai la, pehea la uanei e hiki ai ia'u ke hoomaalili i kuu aloha nou, a me ko keiki ina ua make io oia, a ke kau mai nei na ao naulu, me he mea la e hele e ana no au i kahi u a ka manao, mamua ae o ko'u kauia ana iluna o ka amana, aka, he olioli loa wau me ka paumako nui o kuu iho e ana ilaila, mamua o kuu kauia ana iluna o ka amana, a lilo au i mea na na puuwai o ka aoao oolea a me ka aoao palupalu e lia ai i ka make ana o'u, no ka pua mae ole a ke Akua i kanu ai iloko o ka puuwai, a lilo ia pua i mea e oki aku ai i ka opuu pua pomeraige, akahi a mohala ae. Ae, e kuu haku makua, ua hewa io wau i na hihia karaima o keia ao, mamuli o ke kaula malina e paa nei mawaena o'u a me ka puuwai i haiamuia e ke onaona o ko kaikamahine, ka mea a'u e haakei ae ai, he pua oliva i ulu a ohaoha iloko o na awawa uliuli o Sekotia nei, a i hoapulu mau ia hoi o na kulu wai lahilahi o ka hau e na puu uliuli o keia wahi, a nona hoi no ua Evelina la, aole e hiki i ko'u waha nei ke olelo i na huaolelo ano e imua ona, he oiaio, he oiaio loa no no e kuu haku makua, ua poino nui keia kino nona, a mamuli o ke koii ana ae a ke au e nee nei iloko o kuu puuwai, ua ilihia au o kupilikii i kona hookupaa ana i kona aloha no'u, aka, ina oe e makaikai ana ia iloko iho ou, no ka wa hala a me ka wa ano e, e ike auanei oe e kuu haku makua o na la a me na po inea, noluna mai no ia mea, a he mea mau no ia, aole ia'u wale ia mea, aka, mai ka poe kiekie a hala i lalo loa, he oiaio ua hewa io au."
Ku ae la o Galenakaila iluna, a kamailio aku la ia Kenete, ''E kuu lia o kahi pilikia, ua loohia ia oe e ka pilikia, a oia pilikia i ilihia mai ai maluna ou, aole e hiki ia'u ke kala aku, no ka mea, ua ike no oe, aole ia'u na lala oolea a me na lala palupalu o ke kanawai, e hiki ai la hoi ia'u nei i kou makua ke pao iloko o ka imu a lilo i lehu, i mea e hoopakele ai ia oe mai ka make mai. E Kenete, e Kenete, heaha la kela ino au i hana ai, a hookao i ka pili a loko." I ka hoopuka ana a Galenakaila i ka huaolelo hope loa, uluhia iho la oia e kekahi manao ano e iloko ona, a ano e mai la kona helehelena, a uhola ae la kona mau lima io a ianei, hilinai aku la oia i ka paia o ka hale, hilinai aku la oia me ka hoona iki, aka, aole nae e hiki, a haule iho la oia maluna o na pohaku mabala oolea, a waiho iho la oia me ka maule, i ka wa a Galenakaila i haule ai ilalo, lele iho la o Kente maluna o kona mau poohiwi e lomi ana ia ia, ua hele no nae o Kenete a eehia, e kulu ana na waimaka o ke aloha mai kona mau papalina mai, me he mea la o "Kona kai opua hinalo ua malie, hiolo na waimaka a ke kehau," ua punia maoli no hoi o Kenete i ke aloha.
Kahea aku la o Kenete me ke kuikui aku i kona mau lima i ka puka, i lohe mai ai na koa kiai ma ka ipuka, komo koke mai la na kiai, a kaikai ia ae la mai ka papahele ae, a lawe ia aku la oia mai ka rumi pouli aku o Kenete. Pani hou ia mai la ka rumi pouli, a noho hookahi hou iho la o Kenete iloko o ka mehameha lua ole o kona keena pouli. Me he mea la ka hoomaka ana o ka laua nei kamailio he mea e hooluolu mai ai i ka manao, a o ka hopena mai oia mea, ua pau me ka waiho iho ia Kenete iloko o na awaawa kuhohonu o ka pilihua a me ka noho'na inea iloko o kona rumi pouli. Ua hoopuka akea aku oia i kona aloha maoli no Evelina, a ua manao hoi o Galenakaila ua mihi maoli aku o Kenete i kona hewa no ke karaima i hoahewaia ai oia, a no ia mea, ua ho-a loa ia ilalo o ka mole o kona uhane, ka ehaeha launa ole. Ia ia e puliki ana i kona mau lima iloko o ka neoneo o kona rumi pouli, kulu mai la na paka ua hou ma na kuemaka o Kenete. Komo mai la na manao kupikipikio ino iloko ona, a na ia anao i hoopouli iho i na kukuna o ka ipukukui o na manaolana e a ana iloko ona. Oia ka pouli panopano o ka paele o Aigupita, i haule iho maluna o na uhane, a pepehi ae i na manaolana nui ana i hoomoamoa opiopio ai no na kau a kau, a manao ae la oia, akahi ka paha auanei a maloo loa na aa o ka manaolana. Ku ae la ia iluna mai kona noho mai, a pakuikui aku la ia i ka puka, pane mai la kekahi o na koa kiai, aole nae me ka leo huhu, aka, me ka leo e aloha ana i ka rumi o ka mea e make ana!
Olelo aku la o Kenete me ka olelo hoalohaloha, "Ke noi aku nei au ia oe, e hele aku oe a e olelo aku ia Galenakaila, e oluolu oia e hele mai i o'u nei; a i ole ia, e alakai aku oe ia'u imua ona, me ka hoopaaia o ko'u mau lima a me ko'u mau wawae." Hoouna koke aku la kekahi koa kiai i kekahi e hele aku a e hai ia Galenakaila i ka makemake o ke kanaka opiopio, a aole i liuliu, hoi mai la ua kanaka nei me ka hai mai ia ia, "Ke mau la no ke ano pilikia o Galenakaila." No keia mea, ua opiopi hou ia o Kenete iloko o ka inea a me ka poluluhi o kona rumi—a ua waiho ia iho no hoi oia o na awawa papaala o kona mau manaolana poho wale!
Ina io no paha o kaua e ka mea heluhelu, kai komohia iloko o ka popilikia e like me ka loohia ana o Kenete, nani wale no paha ke kau e o ko kaua li-a ia kaua, oia ke kokoke mai la ka hora hope loa e halawai me Kenete, a haalele iho ia i keia honua luhi, a ke aneane mai la e haalele mai ka manaolana ana ia ia no Evelina; ua komo mai no hoi iloko ona ka manao e halawai aku ana oia me ka make, he maka a he maka! Aka, he nui kona mau inea i koe e hai aku ai ia Galenakaila—na mea e pili ana ia Evelina, ka hoouna aku ia ia i kona aloha hope loa, a ua manaolana no hoi oia, aole no paha ia e hoole mai ana ia mea, oiai, he mau huaolelo hope loa ia i puanaia e na lehelehe o ke kanaka e make ana! Aka, noonoo iho la oia aohe mea nana e halihali aku ia Evelina, me ka hai aku i ke ano o kona mau manao, ua mahele ia mawaena o Evelina a me ke Akua Mana Loa!—A o keia mea hope loa o ka hoike ana aku i kona aloha ia Evelina, aole oia e hoopau ana a hiki wale aku i ka hopena, ua kaupale ia mai! Kapu aku no la hoi ka halawai ana he helehelena a he helehelena, a o ka lohe aku ka paha o Evelina la i ko ia nei manao, i mea e waiho aku ai maluna o kona puuwai lahilahi, aole e hoopoina iki o Kenete ia ia a hiki i ka halawai hou ana aku ma kela aoao o ka lua pa-u! I ka wa a keia mau manao e lohe ana i ko ia nei nui kino, ua ike ia aku la ma ko ia nei mau helehelena he mea nui ka loko e hana ana! E ka mea heluhelu, aole anei e mokumokuahua liilii kou naau, ina o oe ma ke kulana o ka mea e inu nei i ke kiaha walania manaonao o ka make? Ina aohe e mokumokuahua kou naau, alaila, he naau kou i hooheheeia noloko mai o ke kila!
A ma keia kulana kupikipikio o kona manao, i lohe aku ai oia i ke kani ke mai a na bele liilii ma na paia o na keena o ka pakaua, a pa-e mai la ia i kona mau pepeiao, a manao iho la ia ua hiki mai kona hora e alakai ia aku ai i ka rumi pule.
Ae, o ka hora umi ia, a iloko o na hora elua i koe oia aumoe, ua kau e mai la iluna o kona naau ka manao, e laweia aku ai oia e ike i ka poniponi eleele o ke kanikau e uhi ana maluna o ka amana, a iloko no hoi oia mau hora e halawai aku ai oia me kela mea weliweli he make!
"E ka luakupapau, auhea kou lanakila,
E ka make, auhea kou lanakila."
I ka pa-e ana mai o ke kani ke ana o na bele, me he mea la he mau leo uwalo ia e ukali ana i kekahi moneka i ka luakupapau ; a i ka wa i haule moakaka loa mai ai ke kani ana o ua mau bele nei iluna o kona mau pepeiao, komo mai la iloko oia nei ka manao, e pono e houluulu mai oia i kona mau manao koa a pau, i makaukau ai oia i ka halawai ana aku me na kanaka hemolele. A holoi ae la oia i na waimaka e kahe makawalu mai ana ma kona mau papalina, i hoopulu mauia i na ukana o na kiowai maluna ae, a ku ae la oia iluna me ka hoolalelale ia ia iho no ka hele ana aku i ka rumi pule. A hemo mai la ka puka, a kii ia mai la keia e na moneka ekolu, a hele aku la.
(Aole i pau.)
Olelo Pane ia S. Kanuha.
E KE AU OKOA E ;—Aloha oe:
Ua ike au i kau olelo i hoopuka ia ma ka la 31 o Iulai, Buke I., Helu 15, nona ke Poo e kau ana maluna o ua kukulu manao la. Pau ole no hoi ke kuhihewa.
He wahi olelo pokole ka'u e pane aku ia oe no ia kukulu manao ana au i hoopuka ai, eia no ia. Aole i aui ae ko makou manao iloko o na ao ana a na Alakai o ua Ekalesia la, mai kinohi mai a hiki i keia wa, e like me kau e olelo nei, ua kuhihewa makou, a huli paumako me ka hoohoka ia a hiki i keia wa, o ka poe i hele ma Lanai. E noonoo nui oe e ka hoalauna, a e nana me kou mau maka, i ike oe i ka hoohoka ia ana o ka poe i hele ma Lanai.
Aia ma ko aina e noho la o Kawailiilii, he mea hele i Lanai, ua loaa ia ia he Halekuai Awa, a nona na pomaikai o ua hale la, aole ou, e lalau ana oe ma na uapo o Honolulu, aia iho no o Keanu ilaila, he Hale Ahaaina kona, aole ou, ma Pakaka oe ia wa, ai aku o C. K. Kapule i Waiehu, he Halekuai Bipi kona,.aole ou, e mea ia ana oe e kepa ia wa, ai aku o Kanahunahupu i Waihee, he Halekuai Kao kona, aole ou, e hooluhi ia ana oe i kuamakahiki ma Wailuku ia wa, a o keia poe a'u e hai aku nei ia oe, he poe i hele ma Lanai, a hoi hou mai ma Wailuku, loaa ka lakou, aole hoi au, eia ka ninau, "Auhea hoi kau, ka ka mea auwana ole i Lanai?"
Ua ike au i kau oihana e noho nei, oia hoi, he kuke, oia kau oihana kuamakahiki, a ike aku la au e lawe ana oe me kahi kaa lawe ai ma ke alanui, a me ko wahi wahine e hele ana i ka luhi o ka hana, aole hoi i noho ma ko loaa o ka noho auwana ole ana, a ai la hoi i ko kuonoono, i ike mai ai la hoi oe o keia poe kai lalau.
E nana i na wahine a ka poe i olelo ia maluna, he poe auwana wale wahi au, aole nae lakou i hele e paaua i ka hana lima, elike me kau wahine, ke ai la lakou i ka lakou loaa ponoi. Ke hoopau nei au i ko'u manao ma keia wahi, a i pane ia mai au, e pane hou aku no au no keia mea, a no na mea i koe.
JOHN KANUI.
Wailuku, Maui, Aug. 1, 1865.
Kumumanao no ka hewa.
Owau no keia o Hewa o ke keiki makahiapo au a Kaniuniueha o ke keiki ponoi hoi au a Hanakekee hoa hui hoi au o Apikiwahahee ma kukulu au o kahiki i imi ae nei i kuu punalua ia Puniona ai keia la ua lohe au aia ka oia Iulukaa i ka pae aina o Kanehunamoku, aole anei oe i hoaikane me kuu makuakane, ua hoaikane ka hoi oe me kuu makuahine o ko'u hoa pili ka ia i ka nenelu o Mahiki a me ke kakai pali o Waihilahila, ia'u i hiki aku ai i ke kulanakauhale o ka naauao ua hoole ia mai au aole o'u makamaka olaila, nolaila, e na hoa paaua ma o Hewa la, he mea ino loa ka ka hewa, lapuwale o na lapuwale wahi a Solomona ka mea nana i kukulu ke anaina hoonui o ka naauao.
No KE AU OKOA.
K. KALIMA.
Lahaina, Maui, Au g. 10, 1865.