Ke Au Okoa, Volume I, Number 15, 31 Iulai 1865 — Page 2
KE AU OKOA.
HONOLULU, IULAI 31, 1865.
KE AU OKOA.—No ka mea, he la nui ka Poakahi, nolaila, ke hoopuka e ia nei ka nupepa a kakou i ka Poaono.
I KEIA LA, ua hiki mai kakou i ka iwakaluakumamalua o na makahiki, o ka hoihoi ia ana mai o ka ea o ko kakou aina, a me kona noho kuokoa ana, mahope iho o ka lawe ia ana aku o ka ea o ko kakou nei Aupuni, a kanu ia iho ka lepa maluna o ko kakou mau puu, he lepa i makemake ole ia e kakou. He olioli no paha ka poe aloha Aina, a aloha Alii, e ike i ka o ana mai o ka malamalama o ke alaula o keia la, no ka mea, he ake nui lakou me ka hauoli i ka hiki ana aku o ko lakou aina makuahine i kapakai, a ku i ke awa malino o ka makahiki hou, me ka poino ole, a me ka loohia ole o ke Aupuni nei o kakou, iloko o kekahi kaua huliamahi; a me kekahi mea e kue ai, a e kupikipiki-o ai ka noho ana o ka lahui mai o a o. He la keia au e ke kanaka Hawaii, e huli ae ai a noonoo hou i ka moolelo o kou aina makuahine; o kou noho kuokoa ana ma keia la, he mea ia na kakou e na kanaka Hawaii a me ka kakou mau mamo e olioli ai, i na wa a pau loa a keia la e puka mai ai. E pono ia kakou e na kanaka Hawaii, ka poe nona maoli keia mau pukoa uliuli o ka Pakifika nei, e olioli, oiai no kakou maoli no keia pae moku mai ka uka a ke kai, ua loaa mai ia kakou ma ka nui lokomaikai lua ole mai o ka nohoalii o ka Lani.
Aohe no paha he mau poino nui e ili mai ana maluna o ko kakou Aupuni, a me ka lahui holookoa, ma keia hope aku, e like me ka poino i uluhia ai keia Aupuni i na makahiki i au wale ka la, a no ka puka ana mai hoi o kakou mailoko mai o ia popilikia, a kau ae kakou i kapawai o ka noho maluhia ana me na Aupuni, a me na mana nui o ka honua, nolaila, e pono ia kakou e olioli, a e hauoli nui hoi. E pono kakou a pau loa e hui lokahi i ka olioli ana, no ka hiki hou ana mai o ka la i hanau alua ia ai ko kakou nei aina makuahine. I ka wa i kau mai ai na hoailona a me ka hooko ia ana o ka popilikia, ua kalahea ae ka MOI i hala aku la, e pelu i na kuli, a e haawi me ka waiho aku i na pule, ma ka paepae wawae o ka nohoalii o ka Lunakanawai Kiekie Loa, no ka hooko ia ana mai o ka kakou mau mea i noi aku ai. Ua pelu iho na kuli o kela mea keia mea, me ke noi aku, e kokua mai, a e hoopakele mai i ko kakou nei aina. Aka, aole Ia i huli mai i kona kua i na pule a me na noi ana a ko kakou mau makua a me ko kakou MOI Kamehameaha III., no ka mea, aole e nana kapakahi mai ana ka lani me ka hoopalaimaka, ina he pono ka kakou noi ana aku, a aohe no hoi he makemake o ka lani e hehi ia ka pono malalo o na kapuai wawae.
Aohe mau kaua nui, aohe he owe ana a na ihe, aohe he kahe ana a na koko, aohe he kani kupinai ana a na pu-kuniahi, aohe no hoi he wahi kulu koko hookahi i alana ia aku no ke kuokoa ana; aole no paha e hiki ke kue aku i ka makemake o ka poe nana i hana ino mai, oiai he Aupuni keia akahi no a omo i ka u o ka naauao a me ka noho Aupuni noiau ana. Nana ae la ko kakou MOI ma o a maanei, iloko oia mau hora popilikia, aohe mau Papu nui, aohe mau Kenela akamai, aohe mau koa eleu, aohe hoi he mau aumoku nui, a kahea ae la ia i kona poe haipule, e huli aku i ke Akua, ke Kenela nui i ka lani, a aohe no hoi ia mau noi ana i hookuli ia. O ka Hae Hawaii e kau haaheo ana maluna o ka Papu o kakou nei, ua huki koke ia ilalo, a ua waiho ia pela no ka manawa pokole, oiai e noi aku ana kakou i ko ke Akua ahonui, a i kona lokomaikai hiwahiwa, ua ae mai oia, a ua kau hou ia ae ko kakou nei Hae iluna, a ke welo haaheo nei ia maluna o na pahu hae, a maluna hoi o na moku, iwaena o na eheu o na makani, maluna hoi o na puu a me na kauhale o ko kakou nei aina, nona na puu i uhi mau ia i na laau a me na nahele uliuli.
Mai ia manawa mai i haule aku ai na aweawe e puliki paa ana i ko kaua mau hanu i ka lepo, ua lanakila a ua kuokoa kakou, a me ko kakou Aupuni, mai ka noho paaua ana malalo o na malu a me na hooluhi ana a hai; a aohe hoi kakou e kau-o huluhulu ia ma o a maanei, me he mau puaa la i hou ia na ihu i ka aha, a e alakai ia ana hoi kakou ma na wahi a pau o kakou e kono ia mai ai, e hoolohe aku. Aole kakou e hana ia ana e like me ia, aka, e hele mau ana kakou maluna o ka papahele hookahi me ka ili keokeo, no ka mea, he kuokoa oe, a he Aupuni kuokoa hoi kou e ke kanaka Hawaii, i ano like kou mau kanawai a me ko kou maluhia, me ko na Aupuni nui o ka honua. Aohe e hiki ke hookae ia oe e ka ili keokeo, no ka mea, o kou Aupuni, he Aupuni Alii; a aohe hoi he Aupuni Repubelika. E hiki no i na lahui o ka honua ke kukulu ae i mau Aupuni Repubelika, me ka hookuu aku i ko lakou mau hokua, e kau ia e na lei bipi o ka noho ana malalo o kahi alii pakui, aka, o ka noho Aupuni MOI ana, aole ia e loaa. A ma keia mea, e oi loa aku ai kou kuleana e ke kanaka Hawaii!
Me he mea la ua hoopa ia mai kakou e ka mana o kekahi laau kilokilo, ua lele mai kakou mai ka pouli a i ka malamalama, me ka hakalia ole, a me ka hikiwawe loa—ua hoopaa ia ka pouli me na poke hao o ka naauao a me ka pono. O ka lahui naauao, ke huipu ia mai e ka pono, e lanakila auanei lakou ma ka hopena, no ka mea, o ka naauao a me ka pono, o laua na koa kiai ikaika, e hoopaa ai i na hale paahao o ka naaupo. He lahui kakou i lanakila, a i kuokoa—a e hana no hoi kakou me he lahui la i lanakila; a ina e komo mai kekahi poe hoohaukae wale i ko kakou mau pono, e hiki no ia kakou ke kue aku i ka lakou mau mea i manao ai e hooko; aka, aohe no paha he poe e aa mai ana e hoohaukae mai i ko kakou mau pono, oiai ke moe nei kakou malalo o ka maluhia o na mana nui ekolu o ka honua—o ka manu o Amerika ma ke kuahiwi, o ka liona o Beritania nui ma ke alo, a o na lilia o Farani hoi ma ke kua mai.
Oiai eia kakou iloko o KE AU OKOA, he mea maikai no ia kakou ka huli hou ana ae a nana aku i na mea i hana ia, no ke kuokoa ana o ko kakou Aupuni, no ka mea, ia kakou e nana hou ai i na mea i hana ia e KE AU KAHIKO, he mau mea no ia e hoopololei ai i ko kakou mau kuamoo o ka wa e hiki mai ana. I ke kaana ana ma na mea o na AU i hala, ua ike ia no hoi o ka PONO ka mea o kakou i kuokoa ai—o ka PONO ko kakou papu ikaika, nana i hoomalielie aku i ka hele ana mai a ka poka me ka pauda—o ka PONO ka mea nana i hoomania aku i ka oi o ka maka o na pahikaua—o ka PONO ka mea nana i kena aku i ko kakou mau enemi e auhee mai o kakou aku—o ka PONO ka mea nana i haihai i na kupeehao, e hoopaa ana ia kakou iloko o ka popilikia—a o ka PONO ka mea nana i kiola i ka hae o ka enemi ilalo, a noi mai hoi i ko kakou ahonui, e kala ia aku lakou—a o ka PONO no hoi ka mea nana i huki hou ae i ko kakou hae iluna, i kilepalepa ia e na makani huihui oluolu o ko kakou nei paemoku, a ke mau nei no kona welo ana, o ke one olapalapa o Waiolama, ma ka Hikina—o ke one kani o Nohili, ma ke Komohana! A no ko kakou hoopakele ia ana mai e ka pono, ua hoolilo ae kakou ia, e kakau ia ma ke sila o ko kakou Aupuni, e olelo ana,
"UA MAU KA EA O KA AINA I KA PONO."
No ka Moi Wahine Emma.
I ke ku ana mai nei o ka Smy rniote ua hiki mai kekahi mau palapala a ka Moiwahine, e hai ana, ua ku aku lakou ma Panama, malaila hoi kahi i ku ai o ka moku manuwa Tribune, a o ka Haku Guilford hoi ke Kapena. I ka ike ia ana mai o ka moku Clio e hookomo aku ana, ua kipu aloha mai ka moku Tribunl a aole no hoi i liuliu, ua ee mai o Haku Guilford, e ike i ka Moiwahine, a ua holo pu aku me ka Moiwahine a me kona mau ukali i uka. I ko lakou pae ana aku e kakali mai ana ke kaa o ke Kanikela Beretania Henderson, i ka pae aku. Ua hoonani ia ka hale, i mea e oluolu ai ka noho ana o ka Moiwahine malaila. Ua haawi holookoa ia mai ka hale no ka Moiwahine a me kona mau ukali, no ko lakou wa e noho ai malaila.
Ia lakou malaila, ua hele aku ka Moiwahine a me kona mau ukali, e ike i ka halepule, a me na wahi kaulana olaila. Ua hele mai ke Kiaaina, a me kana Kakauolelo nui e ike i ka Moiwahine. I na la elima a ka Moiwahine i noho ai malaila, ua kiai mau ia oia e na koa.
Ua haawi oluolu mai ka Luna Nui o ke kaa ahi, e holo ka Moiwahine a me kona mau ukali me ka uku ole. Ua hoomakaukau ia kekahi rumi o ke kaa ahi, me ka hoonani ia, i na mea a pau e oluolu maikai ai ka Moiwahine. Elima la o ko lakou noho ana malaila. Ua ukali pu aku o Haku Guilford, a me kekahi poe e ae, i ka Moiwahine a hiki i Aspinewale, ma kela aoao o ka puali, i ka la 21 o Iune. Ua hoomaikai ia ka moku lawe leta no ka Moiwahine.
Ua manao ia he 20 a i ole paha ia he 21 la, mai A spinwale aku hiki lakou i Southampton, oia hoi i Pelekane. I ka haalele ana o ka Moiwahine i ka moku Clio, ua hoomaikai aku oiai na'lii moku, no na hana oluolu a pau a lakou i hana mai ai ia ia, a me kona mau ukali, a me he mea la e i aku ana:
Aloha auanei oukou!
E na alii moku a pau,
He oiaio ua aie makou,
No na wa kohaihai a pau,
Nolaila, ke haalele nei makou,
Ia oukou e na'lii moku
A me oe e Clio!
Na mea hou o ke Alo Alii.
Aia ka Moi ma Kalaeokalaau kahi i noho ai; maikai ke ola o ka Moi a me na hoa ukali. Ua hiki aku no hoi ka Mea Hanohano o F. Hutchison, ke Kuhina Kalaiaina ma Lahaina, a o ka Mea Hanohano ke Kiaaina o Oahu ma Hilo, me ka maikai o ke ola o na alii a pau ma Hawaii.
Ua holo aku ka Mea Kiekie Princess Kamamalu ma Nuuunu, Kahalauaola i ka Poaha iho nei. Ua holo aku oia no ka nui wela o ke kulanakauhale nei iloko o keia mau la, he maikai ke ola o ke alii e noho la.
He omaimai iki ke Alii Wahine kanemake i keia mau la. He mai pilikia ole nae.
Maikai ke ola o ka Mea Kiekie Kekuanaoa, a ke hooikaika nui nei oia no ka hooikaika ana i na hana a na makaainana i koho aku ai ia ia e hana.
Ua hiki mai i o makou nei ka lono, aole e holo ana o Kilauea i keia Poakahi, aia a ka Poalua, a mahope aku e holo ana ma ke ahiahi o ka Poakahi, alaila, e hoomaka iki ana ia no ka hoomaemae ana i na ipuhao.
NO KA HALEMAI O KA MOIWAHINE.—Ma ke kolamu o na olelo "Ma ke Kauoha," e ikeia ke koho houia ana o na kahu o ua Halemai la, i kukuluia no ka pomaikai o ka lehulehu.
Ua ikea e na mea a pau, o na Hale Hula ma Honolulu, kahi i hoakoakoa ai na wahine kanaka maoli e hula pu ai me na haole, iloko o na makahiki i hala ae nei, he mea ia e houlu nui ai ka ino o ka hookamakama iwaena o na kaikamahine Hawaii, nolaila, i mea e hoemi ai ia ino, a e hoolilo ai i na hale hula malalo o ka malu o na makai, ua hooholo ia keia kanawai malalo iho nei.
HE KANAWAI
E HOOPONOPONO ANA I NA HALE HULA HAWAII.
E HOOHOLOIA e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina, i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
Pauku 1. E hiki no i ke Kuhina Kalaiaina e like me kona manao he pono, e haawi i kela mea keia mea i kakau palapala mai kona noi ana, i ka palapala ae e malama i Hale Hula Haole ma Honolulu no ka makahiki hookahi, ke loaa mua mai na dala he hookahi haneri no ka pono o ka Waihona Dala o ke Aupuni; aka hoi, aole e haawiia ka Palapala Ae o ia ano i kekahi mea i loaa e ia ia ka palapala ae kuai waiona, aole hoi no kahi i malamaia, onaia, a hoolimalimaia paha e ia.
Pauku 2. Ina e malamaia e kekahi i Hale Hula Haole, a ua ae paha i ka hoakoakoa ana mai i na wahine kanaka Hawaii maoli e hula haole akea, ma kahi i onaia, a hoolimalimaia paha e ia, me ka loaa ole mamua o ka palapala ae i oleloia ma ka pauku akahi o keia kanawai, alaila, e hoopaiia oia, aole e oi aku i na dala hookahi haneri, aia i ka manao o ka Ahahookolokolo.
Pauku 3. Ina o kekahi mea i haawiia i ka Palapala Ae e like me ka mea i hoikeia ma ka pauku maluna ae nei, ina ua hiki ke hooiaioia mai ua pili a hui oia me kekahi mea hale kuai waiona, alaila, e laweia kona Palapala Ae, a e hoopaiia oia i na dala aole e oi aku i ke kanalima.
Pauku 4. E lilo keia i Kanawai mai ka la aku i hooholoia'i.
Ua aponoia i keia la 31 o Dekemaba, M. H. 1864. KAMEHAMEHA R.
O ka pepehi lu a, oia no ka ae like o na mea elua e ki pu kekahi i kekahi, a e hakaka pu paha me na mea hoeha e ae. Aole no i ike ia kela mea mawaena o na kanaka maoli, aka, he mea ia i manao nui ia e na haole o ke ano hookiekie. Ua papa ia kela karaima ma keia kanawai.
HE KANAWAI
E HOOLOLI ANA I KE KANAWAI E PILI ANA I KA PEPEHI LUA.
NO KA MEA, o ka Mokuna 7 o ke Kanawai Hoopai Karaima i hoopauia ma ka la 30 o Iune, M. H. 1860, i kapaia "He Kanawi e hoololi ai i ke Kanawai e pili ana i ka pepehi kanaka a me ka lawe ola," a ma ia hoopau ana, ua lilo na olelo o ka pauku mua, o ka Mokuna 8 o ke Kanawai Hoopai Karaima i mea pili ole: Nolaila,
E HOOHOLOIA e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
Pauku 1. E hoololiia, a ma keia ua hoololiia ka pauku mua o ka Mokuna 8 o ke Kanawai Hoopai Karaima, a e heluheluia penei: O ka mea pepehi i kekahi kanaka mamuli o ka olelo ae like, i hooholo muaia me ka mea i make, ua hewa no ia i ka lawe ola ma ke degere mua; a e hoopaiia oia e like me ka hoopai i haawiia no ia Ofeni ma na Kanawai o keia Aupuni.
Pauku 2. E lilo keia i Kanawai mai kona la i hooholoia'i.
Ua aponoia i keia la 31 o Dekemaba, M. H. 1864. KAMEHAMEHA R.
Eia iho ke kanawai e pili ana i ke kula ma Keoneula, e noho nei. Ua hoolaha ia keia kanawai e makou mamua aku nei, aka, ke pai houi nei, i ike pono ia a i maopopo ai hoi.
HE KANAWAI
E KAUOHA ANA I KA PAPA HOONAAUAO E HOONOHONOHO I KULA AO HANALIMA ME KA HOOPOLOLEI, KAHI E MALAMAIA'I A E HOONAAUAOIA'I NA KEIKI MAKUA OLE A I HAALELE WALE IA PAHA, A I HOOKAHULIIA'I KE ANO O NA LAWEHALA OPIOPIO.
E HOOHOLOIA e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
Pauku 1. Ma keia ua kauohaia ka Papa Hoonaauao e hoonohonoho ma ka mokupuni o Oahu i kula ao hanalima me ka hoopololei, a e hooponoponoia ua kula la malalo o ke kuhikuhi o ia Papa.
Pauku 2. Ke hoakakaia nei o ke kumu i hoonohonohoia'i keia kula ao hanalima a me ka hoopololei, oia wale no o ka hoopaa ana, hooponopono ana, hoopololei ana, hoonaauao ana, a me ka hanai ana i na keiki i hoonohoia mai a i haawiia mai paha iloko o ia kula.
Pauku 3. Ua haawiia ka mana i na Lunahooponopono o ua kula nei e lawe a e hoopaa iloko o ia kula i na keiki a pau malalo o ka makahiki he umikumamalima, i hoopaaia e kekahi Lunakanawai Hoomalu a Lunakanawai Apana paha, no ke kuewa e noho wale ana me ke kolohe a i hoahewaia paha i kekahi karaima a mikamina paha, a i na keiki i ikea ua hiki ole i na makahiki he umikumamakolu, ua hana nae i kekahi hewa i manao ia he karaima a he mikamina paha ke hanaia e kekahi mea ua oo; a na ua poe lunahooponopono nei e hoonoho iho i ka poe keiki i waihoia me lakou ma na hanalima me ka hoonaauao ana, i kupono i ko lakou mau makahiki a me ka naauao, a ua hiki no i ua poe Papa Hoonaauao la e hoopaa aku i na keiki me ko lakou ae pu ana ma ke ano he haumana oiai i oo ole ma ke kanawai, me ka poe haku a me kahi e aoia'i i na oihana i manao ia i mea e hookahuliia'i a e hoaho e ai, a i mea hoi e pomaikai ai ua poe keiki la ma ia hope aku.
Pauku 4. Ma keia ua kauohaia na Lunakanawai Hoomalu a me na Lunakanawai Apana, e hoopaa aku iloko o ke kula ao hanalima me ka hoopololei, i na lawehala a pau i hoahewaia malalo o na makahiki he umikumamalima, ke manao ka lunakanawai nana i hookolokolo i na lawela la ua oi aku ka pono o ia hoopaa ana pela mamua ae o ka hoopai malalo o ke kanawai. A ina ma ka hookolokolo ana ua akaka i ka manao o ka lunakanawai ua emi na makahiki o ka mea i hoopiiia malalo o na makahiki he umikumamakolu, a ua nana hoi oia i ka hewa i kupono e hoopaiia'i ina he kanaka ia ua oo, alaila, ua hiki no i ua lunakanawai la e hoopaa aku i ua keiki nei iloko o ke kula ao hanalima. A pela no, ina i hoopiiia imua o kekahi o ua poe lunakanawai la, e ka Loio Kuhina a e kona hope paha i hookohuia, ka Makai Kiekie, kekahi o na Makai Nui a Hope Makai Nui paha, ma na mokupuni o keia pae aina, a e kekahi mau kanaka i kupa ia ma keia Aupuni e hoakaka ana no kekahi keiki malalo o na makahiki he umikumamalima, e noho kuewa hana ole ana me ke kalohe, a ua make kona poe makua, a no ka ona mau paha, a no kekahi kumu e ae ua haalele a malama ole me ka hooponopono ole o na makua i ua keiki nei, n ina i hoomaopopoia ka oiaio o ia hoopii imua o ka lunakanawai, alaila, e hoopaa oia i ua keiki nei iloko o ke kula ao hanalima, e malamaia a e hooponoponoia na keiki i hoopaaia pela e like me ka mea i olelo ia ma keia kanawai; aole hoi e hookuuia a lawe hou ia'ku mai ia kula ae kekahi keiki i hoopaaia pela e kona poe makua me ka ae ole o ka aha a lunakanawai paha nana ia i hoopaa. A i na manawa a pau i hookolokoloia'i ka mea i hoopiiia pela, a ua hoahewa ia oia i ke karaima a mikamina paha i hoopiiia ai, a ua hiki ole ua lawehala la i na makahiki he umikumamalima, a ina hoi ua maopopo ua hana ka mea i hoopiiia i ka hewa i ku i ke kanawai e hoopaiia'i no ke karaima a mikamina paha ina he kanaka ia ua oo, a ua emi nae kona mau makahiki malalo o ka umikumamakolu, alaila, na ka lunakanawai, ke manao oia he pono, e hoopaa i ka mea i ahewaia pela iloko o ka aoao hoopaahao o ia kula hanalima no ka manawa aole e oi aku i na malama eono, a o ka mea i hoopaiia pela e kaohi ia iloko o ke keena okoa, i hookaawaleia mai na haumana e ae o ke kula a hiki i ka pau ana o kona manawa hoopai, alaila, haawi ia ia i na pono o ke kula.
Pauku 5. Ma na palapala hoopaa a pau, e kakauia na ka Papa Hoonaauao, a no kona poe nope paha, a maluna o lakou ka hoopaa ana a me ka malama ana i na keiki a pau i hoonohoia ma ke kula, a na lakou no e hooko i na kauoha a me ka palapala kena a pau o na ahahookolokolo e pili ana i ua poe keiki nei, a e loaa la lakou ka mana malalo o na palapala kauoha a me na palapala kena o na aha, e like me ka mana i loaa i ka Makai Nui ma na palapala o ia ano.
Pauku 6. Na ua poe lunakanawai la i oleloia, mamuli o ke noi ana mai o ka Papa Hoonaauao e hoakaka ana he pono e hookuu aku na keiki i hoonohoia ma ua kula nei, ka poe hoi i hoopaa ole ia ma ke ano haumana e ao i kekahi oihana, a i hoolilo ole ia paha na ka makua hoohiki; a pela no e hiki ai i ka lunakanawai ke hookuu aku i kekahi keiki ke noiia mai ma ka palapala e na makua a kahu paha, mahope nae o ka pau ana o na la he umi mai ka hoike ana'ku i ka Papa Hoonaauao ma ka palapala, a ke maopopo hoi i na lunakanawai ua pono no ke hookuuia.
Pauku 7. Ua hiki no i ka Papa Hoonaauao e lawe mai i na keiki a pau i haawiia mai e na makua a kahu paha, oiai ua oo ole ua keiki la ma ke kanawai, a e loaa no i ua Papa nei na pono a me na mana a pau o na makua a kahu paha, ma ka hoopaa, hooponopono, hoonaauao, hoohana a me ka hoonoho ana'ku a me ka hookuu ana i ua keiki la.
Pauku 8. I na manawa a pau i hoonoho ia'ku ai kekahi keiki me ka Papa Hoonaauao ma ko lakou ano he poe kahu no ua kula nei, e kekahi lunakanawai hoomalu a lunakanawai apana paha no na kumu i hoikeia'e maluna, alaila, na ua makua a kahu paha o ua keiki la e uku aku i ka Papa Hoonaauao i na dala e lawa'i no ka malama ana, hoonaauao ana, a me ka hanai ana o ke keiki iloko o ke kula; a pela no e uku aku ai ka poe makua a kahu paha no na keiki a lakou i hoonoho maoli ia iloko o ua kula nei, e uku lakou no ka malama ana, hoonaauao ana a me ka hanai ana o ka lakou poe keiki e like me ka mea i hooholoia e ka Papa Hoonaauao.
Pauku 9. E hookaawaleia noloko ae o ka Waihona Dala Aupuni i eono tausani dala i mea e pono ai ke kula hanalima me ka hoopololei. Ua ku no i ke kanawai ka Papa Hoonaauao, ma ko lakou ano lunahooponopono no keia kula, i na manawa a pau e ikea ai ua hiki ia ia ke malama ia ia iho, a koe ke koena dala i loaa noloko mai o ka hana a na keiki, ke hoonui ae i ke kula, a e kukulu paha i mau lala no ia kula ma na mokupuni e ae.
Pauku 10. E lilo keia i kanawai mai kona la i hooholoia'i.
Ua aponoia i keia la 30 o Dekemaba, M. H. 1864. KAMEHAMEHA R.
Na keia kanawai e hoakaka ae i kona ano i ka poe e heluhelu mai.
HE KANAWAI
E KOKUA AI I KA NAAUAO ILOKO O KEIA AUPUNI, MA KA HOOPONOPONO ANA I NA KULEANA ILOKO O NA KII I KAHAIA, NA PALAPALA ANAHONUA, A ME NA BUKE A KA POE NANA IA I KAKAU, A ME NA ONA O IA MAU MEA.
E HOOHOLOIA e ka Moi a me ka Hale Ahaolelo o ko Hawaii Pae Aina i akoakoa iloko o ka Ahaolelo kau Kanawai o ke Aupuni:
Pauku 1. Mai ka la'ku i hooholoia'i keia Kanawai, o ka mea a mau mea paha nana e kakau i kekahi Palapala Anahonua, kii i kahai, a Buke paha, i paiia iloko o keia Aupuni, a i waho paha ma ka olelo Hawaii, a o na Luna Hooko, Luna Hooponopono a hope paha o ka mea nana i kakau, ia lakou wale no ke kuleana o ke pai ana, a pai hou ana paha, ka hoopuka ana a me ke kuai ana aku o ia palapala anahonua, kii i kahaia, a buke paha iloko o na makahiki he umikumamaha mai ka la aku i kakauia'i ka inoa o ia mea iloko o ke Keena o ke Kuhina Kalaiaina, e like me ka mea i oleloia mahope ae nei. A o ka mea a mau mea paha nana e kakau, a e hana i kekahi palapala anahonua, kii i kahaia, a buke paha i pau i ke kakauia, aole nae i hoopukaia, a e kakauia ana paha ma keia hope aku iloko o ka olelo Hawaii, ina paha i hana ia, a i kakauia e kekahi mea e noho ana maloko o keia Aupuni, a ma ka aina e paha, a o ka mea hoi, a mau mea paha nana e hana a e kakau i kekahi palapala anahonua, kii i kahaia, a buke paha, ma kekahi olelo e, aole o ka olelo Hawaii, ua kakauia e kekahi mea e noho ana maloko o keia Aupuni i ka manawa i kakauia'i, a hoopukaia paha; alaila, na ia mea kakau wale no ke kuleana o ke pai ana, pai hou ana, hoopuka ana, a me ke kuai ana'ku o ua mea la iloko o na makahiki he umikumamaha, mai ka la aku i kakauia'i ka inoa o ia mea iloko o ke Keena o ke Kuhina Kalaiaina. A i ka pau ana o ka manawa i oleloia, ina e ola ana ka mea nana i hana a kakau, alaila, e hoomau aku pela ke kuleana ia ia, a ia lakou paha, me na hope; aka hoi, e kakau hou ia ka inoa o ua mea la, a e hoolahaia, e like me ka mea i oleloia ma keia hope ae, i eono malama mamua iho o ka pau ana o na makahiki he umikumamaha i haawi mua ia.
Pauku 2. Ina mahope o ke kakauinoa ana o kekahi palapala anahonua, kii i kahaia, a buke paha, a me ka hoolahaia'na e like me ka mea i olelo mua ia, a iloko hoi o ka manawa i haiia, a i haawiia ma keia kanawai, ua paiia, a pai hou ia paha, hoopuka ia, a laweia mai paha maloko o keia Aupuni, a ua hoolimalimaia paha e paiia, a pai hou ia, a hoopuka ia, a laweia mai paha mai kekahi aina e, e kekahi kanaka e, a mau kanaka e paha, aole o ka mea nona ia waiwai, i kekahi kope a mau kope paha o ia palapala anahonua, kii i kahaia, a buke paha, me ka ae ole mamua o ka mea nana i kakau mua, a o ka ona paha o ia mea, i palapala ia, a i kakauinoaia hoi kela ae ana imua o na hoike kupono, a ina o kekahi kanaka ua ike oia ua paiia, a pai hou ia a laweia mai paha, ma ia ano, a ua hoopukaia, kuaiia aku, a hoike paha e kuaiia aku, i kekahi koae o ia palapala anahonua, kii i kahaia, a buke paha, me ka loaa ole mamua o ka ae i olelo muaia, alaila, e hoolilo aku kela me keia kope o ua mea, a mau mea la paha, a me na apana a pau i ka mea nana i hana a kakau mua ia, a ia ia no e hookae loa iho ia mau mea. A o ka mea, a mau mea paha nana e hana ia hewa e uku i hapalua dala no kela me keia palapala i loaa ma kona lima i paiia, e paiia'na, hoopukaia, laweia mai, a hoikeia i mea kuai ma ke ano e kue ana i keia kanawai; a e haawi ia kekahi hapalua o ia hoopai na ka mea nana e kakau, a i ka ona paha, o ia palapala anahonua, kii i kahaia, a buke paha, a ua hiki no ia ia ke hoopii no ia dala, a o kekahi hapalua hoi e hoihoiia iloko o ka waihona dala o ke Aupuni, a ua hiki no ke hoopii no ia dala ma ke ano aoe maloko o na ahahookolokolo o keia Aupuni; aka hoi, e hoomakaia na hoopii no ia dala iloko o ka makahiki hookahi mahope o ka loaa ana o ke kumu hoopii, aole nae mahope o ka hala ana o ia manawa.
Pauku 3. Aole no e pili na pono o keia kanawai i kekahi, ke ole oia e waiho aku me ke Kuhina Kalaiaina i mea e malamaia'i ke kope o kana palapala anahonua, kii i kahaia, a buke paha i paiia, a ina aole i paiia, alaila, o ke kope o ka inoa o ua mea la ke waihoia me ua Kuhina la, a na ke Kuhina no e kauoha aku e palapalaia keia inoa iloko o ka buke i malamaia no ia mea, a e haawi i ka mea e noi mai ana i palapala hoike no ke kakau kope ana, a me ke kuleana kope i loaa, alaila, na ka mea nona ia buke a mea e ae paha, e hoolaha iho ia palapala hoike a ke Kuhina, i elua malama iloko o kekahi nupepa a mau nupepa paha i hoopukaia maloko o keia Aupuni, a e uku no ka mea e noi ana i ua palapala hoike i elima dala.
Pauku 4. O ka mea nana e kakau, a o ka ona paha o kekahi palapala anahonua, kii i kahaia, a buke paha i olelo mua ia, e haawi aku, iloko o ka malama hookahi mahope iho o ka hoopukaia'na o ia mea, i hookahi kope na ke Kuhina Kalaiaina e malamaia'i ma kona keena.
Ua aponoia i keia la 31 o Dekemaba, M. H. 1864. KAMEHAMEHA R.
AALA, HONOEULU,
Iulai 27, 1865.
E KA LUNA HOOPONOPONO; Aloha oe:
Ua halawai mai au me kou manao pepa, me ka palapala a Mr. Brigham Young, a me ka ko kaua MOI olelo pane ia ia, no kana palapala. Ua wawa wale ia no i keia mau la i hala ae nei, no ka lilo ana o kela Ahupuaa o Laie, i ka poe Moremona, no ko lakou manao e mahi pulupulu, i mea e hoolako aku ai i ka hune no ko lakou poe ohana o Lokopaakai. Nolaila io anei ke kumu o ko lakou hele ana mai ia nei? Aia maloko o ka palapala a Mr. Brigham Young, e olelo ana, "Ua hoouna mai oia ia Mr. Hammond a me kona mau hoa i Hawaii nei, i mau kahunapule, aole nae lakou e hana ma ia mea hookahi wale no, aka, e nana pu no lakou i na oihana e ae." Ua kue keia, i ka lakou mea i olelo mai ai, ma ka waha o ko lakou luna i hoouna mai ai, e olelo ana, "He hele mahi pulupulu mai ka lakou, a me na oihana mahiai e ae." Ina oia io ke kumu nui o ko lakou hele ana mai, alaila, ua makemake ia, a e hookipa oluolu ia no lakou ma na makaalae o ko kakou nei pae moku, oiai oia hana a lakou i manao ai, o ka mahiai, ua ake nui ia oihana ma Hawaii nei, a o ka mea hookahi no hoi ia a keia lahui e hilinai nui nei, no ka holo ana imua. Aka, ina lakou i hele mai ma ke ano hoohaumana, me ka manao o ke kula keia a lakou e hookawowo ai i ko lakou hoomana, a me ka lakou mau hana, alaila, aohe i makemakeia ko lakou launa ana ma keia pae moku; o aha no la hoi lakou ke opiopi hou ae i ko lakou mau opeope, a hele aku ma kekahi mau aina e aku, no ka mea, ua akea a laula ka honua no ka hoomalamalama ana.
Ua manao paha lakou, ke noho nei no ko kaua mau kini malalo o ka pale pakaukau o ka pouli a me ka naaupo, i manao ai lakou o ko lakou kihapai nei e hoopulapula ai i ko lakou aoao hoomana, a o ko kaua lahui ka poe nana e huki a e kau-o i ko lakou mau palau, a e mahi hoi i na kula mahakea a papaala. Ua ike ia ka hoomaka ana o keia hana a lakou ma Lanai, i keia mau makahiki i hala ae nei, a ina e hookuu aku ko kaua Aupuni a me ko kaua MOI, e ae aku e hoomakaia ka lakou hana maanei, alaila, e kue a luliluli wale ka noho ana a ka lahui, no ka mea, ua ike ia aole o lakou launa aku me kekahi lahui, he hookaokoa loa lakou ia lakou iho, me ko lakou olelo mai, "O kahi a lakou e noho ai, he Ziona ia, aole e hiki aku ka ino ilaila." Ua wanana ae kekahi poe mamua, e hiki mai ana he mau popilikia a he mau poino nui maluna o Hawaii nei, a e pono e holo kela mea keia mea i Lanai, i pakele ai i ka poino e hiki mai ana. Ua opiopi kela ohana keia ohana i ko lakou mau wahi ukana, a ua kuai aku no hoi kekahi poe i ko lakou mau kuleana aina, a hele aku i Lanai, ka puuhonua a lakou i manao ai, ilaila ke ola; a mahope, ike lakou i na kumu o ko lakou koi ia ana mai e hele ilaila.
I ka noho kue ana o kekahi kahuna e noho nei ma Lanai, me Brigham Young, ua hoouna mai nei oia ia Mr. Hammond a me kona mau hoa, i kaokoa loa mai kela kahuna mai ma Lanai, a aole hoi i manao hou ia kela kahuna kahiko, no ia anaina hookahi oia. E huai anei kakou ma keia manaoio loli wale? eia no hoi kekahi mea a kakou e hoohuoi ai, ua olelo mai ko lakou luna, penei, "He kanu pulupulu ko lakou ake nui o ka hele ana mai ia nei." A ma ka palapala a ko lakou Poo, "He hoohaumana i kanaka, a aole oia wale no, he mau hana okoa ae no kekahi, oia hoi na hana e pili ana i ka pomaikai kino." Ua hoonaauao mua ia i keia pae moku e ka poe i manaoio ma ka Baibala, a ua huli a manaoio no hoi ka hapanui o ka lahui ma ua Buke Hemolele nei. Ua hai ia maloko o ka buke a ka hapanui o keia pae moku e manaoio ai, "Mai malama i ke Akua a me ka Mamona" (Oia hoi ka waiwai,) a ina e malama i kekahi o keia mau mea, he oiaio, e hoopoina ia auanei kekahi.
Aole o keia ke kumu nui a'i i lia ai no ko lakou hele ana mai ia nei, aka, e like me ka'u i olelo ae nei mamua, he poe hookaokoa loa lakou i ko lakou noho ana, a ina e ae ia aku ko lakou komo aluka ana mai ma ko lakou ano, a mahuahua paha ko lakou pii ana ae, e peku mai no auanei lakou ia kakou. E komo pakahi mai ana lakou, e like me ke kulu pakahi ana o na paka ua iloko o ka ipu lepo, a i kona wa e piha ai, alaila, e hanini auanei mawaho. Pela no hoi keia poe, e hele pakahi mai ana paha lakou, a hiki i ko lakou wa e mahuahua ai, alaila, he mea maopopo loa, e hookaokoa no auanei lakou ia lakou iho, a e kukulu i Panalaau no lakou, e like me ka mea i olelo ia ma kekahi nupepa o Kaleponi. A ina e hooko ia ko lakou makemake, alaila, e hana no lakou i Kumukanawai a i mau Kanawai okoa paha no lakou iho; a e kue mai hoi lakou i ka maluhia o ko kaua Kumukanawai, na Kanawai hoi o ko kaua Aupuni a me ko kaua MOI; a no ia mea, ke lia e nei au, me ka olelo ae, "Auhea auanei ko kaua mau puali koa makaukau, a auhea hoi na Kenela akamai e akua aku ai?" Ina lakou e hana pela. Nolaila, e makaala e Hawaii! A mai noho a punihei aku i ka lakou mali leo mai, o komo pupuahulu auanei "iloko o ka upena kakauha a ka Kalawana."
He ukana nui io no keia,
Me ka mahalo,
MAMIONA WAIKOLOA.
Hookahi pepa i koe lawa ka pule.
No ke aha hoi keia mau huaolelo maluna? No ke aha mai ka hoi kau, aohe no hoi oe e nana iho, i ka Poakahi hoi no KE AU OKOA, i ka Poaono hoi no ke Kuokoa, auhea hoi ko ka Poakolu Nupepa. E nana pu ae kaua, o ka moku paha i ku mai i ke ahiahi Poaono, oia ka "KE AU OKOA" wahi mea hou e hai mai, o na mea hou mai ka Poakahi a hiki i ka Poalima, ua pau ia i ka Nupepa Kuokoa, a ina e hoike hou mai KE AU OKOA ia mau mea hou, e olelo no ka poe heluhelu, o na mea no i hoopuka ia mai ai i ka Poaono nei ma ke Kuokoa, oiai, hookahi no la mawaena o ka nana ana ia Nupepa. Ma ko'u manaolana, i na he mea hiki ke hoopanee aku i KE AU OKOA, a ka Poakolu hoopuka, e aho ia, e nana iho kaua i ke Kuokoa, ua hoonee aku la a kokoke, e aho no i hookahi la e puka like ai, ma ka maka akau no hoi kekahi, ma ka maka hema no hoi kekahi, e heluhelu ai.
Ua lana ka manao ma na la mua iho nei, e hoomanao ana i na la e puka ai ka Nupepa, i ka Poakahi no KE AU OKOA, a elua la mawaena e hoonuu ai i na momona oia pepa, a i ka Poaha hoi puka mai ke Kuokoa, elua hoi la e hoonuu ai i na mea ono oia Nupepa, a o ka la Sabati hoi, no na mea hoi ia e pili ana i na hoomana.
A i keia wa hoi, ke haohao ia nei ka Poaha, e like me ka haohao ia o ka Hoku o ka Pakipiki i na la i hala iho nei, a no ka loihi wale o na la mawaena o keia mau la e hele nei, no ka hoopuka ana i na Nupepa, nolaila, ke manaolana nei au, he ane poina aku paha koe o ka Nupepa i ka manao o kekahi poe heluhelu. E nana pu iho no paha kaua, i na wa o ko kakou noho naaupo ana, aole maopopo ia kakou keia mea he Nupepa, he noho wale iho no me ka nanea, a i na la i puka mai ai ka Nupepa, i pai hebedoma ia e like me ka Hae Hawaii i nalowale aku nei, ua lana ka manao o ka poe lawe, e hiki mai anei ka Hae Hawaii i keia la, o ka Poakolu keia, a hiki io no nae, a pela aku ana no ia hebedoma aku.
A ina la hoi i naue like iho nei na Nupepa elua i ka makahiki 1862, oia hoi ka Hoku o ka Pakipika a me ka Nupepa Kuokoa, heaha la ia, ua lana ka manao o na Luna no ka Poaha, a pela no hoi ka poe heluhelu, a pela no hoi ko ka Poaono Nupepa.
A i ka make ana o ka Hoku Pakipika i ka hapa hope paha o ka makahiki 1863, ua emi pu mai ka manao ana i ka Nupepa, a i ka naua ana mai o ke Kuokoa i ka Poaono, alaila, manao ae la he Nupepa no ka koe. A i keia wa hoi, ke hoala hou ia mai nei, he mau Nupepa elua, ua ala hou ka manao, a ke ike ia nei mao a maanei na olelo a ka poe kalai olelo, i na penei ka loihi wale o na la mawaena o ka pule, alaila, i hookahi Nupepa i koe- i Nupepa Moremona paha ia, a ina hoi e hoololi hou ia ka la e pai ai KE AU OKOA o ka Poakolu paha, o ka Poaha paha, oia iho la no, he mea kalakalai olelo wale o keia na Kiilau. Me ka mahalo no i ka poe heluhelu.
J. H. KANEPUU.
Iulai 26, 1865.
I keia Poaha iho nei, ua halawai mai makou ma na pipa alanui, me ka olelo hoolaha a ke Kuhina Kalaiaina, e olelo ana e pani ku ia ana na Keena Aupuni, oia he la ia e haawi ai i ko oukou hauoli no na hana i hooko ia e ko kakou mau kupuna!
HAE HAWAII.—O ke poe e makemake ana i na Hae o ke one hanau, no ka la hauoli, e loaa no, ke hele e kuai me Mr. Gilliland, haole pena, ma alanui Kaahumanu, no ka hae liilii he hapaha, a no ka hae nui hookahi dala.