Ke Au Okoa, Volume I, Number 12, 10 Iulai 1865 — Page 1
KE AU OKOA
BUK 1--HELU 12.} HONOLULU, MONEDE, IULAI 10, 1865. {$2.00 NO KA MAK.
"KE AU OKOA,"
E HOOPUKA MAU IA'NA I
KELA POAKAHI KEIA POAKAHI,
MA KA
HO RA EALU O KAKAHIAKA.
ELUA DALA NO KA MAKAHIKI hookahi, he kanalimakumamalua nupepa ia. E uku e ia ke DALA HOOKAHI no ka hapalua makahiki mua, iloko o na mahina mua eono; a pela hoi ka lua o ke dala, e uku e ia iloko o ka hapa hope o ka makahiki.
"KE AU OKOA."
KA UKU O NA
OLELO HOOLAHA.
NA OLELO HOOLAHA—No na lalani he 10, oia hoi 1 iniha, no ka hoopuka hookahi ana, $1 00; alua hoopuka ana, $1 50 ; ekolu, $1 75; hookahi mahina, $2 00.
Aia no ko keena o "KE AU OKOA" ma ka Hale Paipalapala Aupuni, maluna no o ka Hale Pai.
He mau Mele.
He inoa no Ma ry E. H. Nihoa.
Auhea wale ana oe,
Lei lehua i ka nahele,
Hale lehua o maua,
Me hooipo i ke anu,
Ua anu Waialeale,
Koolau o ka Waikini,
Hoapili o Maunahina,
Hooipo me Aipo,
I koolua no ka noe,
No ka hau anu o uka,
O ka holu a ka palai,
Lupahiwa ka nahele,
Onaona oia pua,
Haiamu ke ala,
Ke ala ka'u i honi,
Lauae o na pali,
O ka oiwi o Makana,
Ua nani ua maikai,
Hemolele o Halaulani,
A hoolulu i ke kai,
Oni ae ana Haena,
Piena wale oi ala,
O ua manu o ke kula,
Ke eena mai nei,
I ka nui o ka manai,
A Waialoha kaua,
Wailele huna i ka pali,
Wai auau no ke kama,
Nihoa no he inoa.
M. A. Hooipoikeanu.
Kamalei a makou,
Auhea wale ana oe,
E ka ua noe i ka pali,
He lohe olelo mai,
I ke anu o Nuuanu,
Kumaka kuu ike ana,
I ka ua a ke kiowao,
Ua ao ae nei loko,
I ka hana a ke aloha,
He aloha kai hiki mai,
Me ke ahe a ka makani,
Ke keha la o Kalena,
Ka uka i Haleauau,
Like ole me Lihue,
Kahiko a ka nene,
Onaona no ke noho,
Hoa pili no ke ala,
Ua oki malie oe,
I ka pua i ka wekiu,
Na'u no e kui,
A lei me kuu kama,
Nihoa no he inoa,
Leila.
KENETE.
He Mooolelo no Sekotia.
MOKUNA XXX.
Hoomaka hou mai la o Kenete i ke koena o kana olelo pale, "I ko'u hookaeia ana mai obscured ai ka papaaina mai a ka Haku o Galenakaila, ua kulou hoomaikai aku no au i kana mau mea i koi mai ai ia'u e hana. Manao obscured au e haalele i ka pakaua, a e hele imua obscured ao e imi i ka'u berena ponoi no ko'u ola obscured oi aku ka maikai oia mamua o ko'u obscured ana maluna o ko Galenakaila ahonui, obscured hou mai la iloko o'u ka manao e obscured anei ia i ko Galenakaila manao—mai obscured loa paha ina au i kapae ae ia manao, a e holo mai ka home aku o'u i hookaeia ai. Aka, ua kiola ae au ia manao, a noho no au me ka ohana. He mau pule i hala ae, a ua ili mai maluna o'u ka hanohano nui o ka hoopakele ana i ka Lede Evelina mai na lima kakauha mai o na kanaka o Makalapina. Aka, aole au e hooloihi i ka'u kamailio ana no ia mea, e weikiweki ae au imua i kela la i nalowale ai o Macoma. Ua hai mai nei oukou no ko Evelina ma holoholo ana iloko o ka ululaau, a me ko'u halawai ana aku me laua. Ua hai pu mai no hoi oukou i ko Macoma halawai ana mai me makou iloko o ka ululaau, a me kona olelo ino ana mai ia'u. Ua pololei loa ka haiia ana mai o keia mau mea a pau loa, a he oiaio no hoi ko'u lalau ana i ke kumu o ka'u pahikaua, a aole i liuliu, hoihoi hou au i ka'u pahikaua i kona wahi mau, me ko'u olelo aku ia ia, he makehewa kona hookikina mai ia'u e komohia au i ka hakaka ana me ia; a i mea e pau koke ai ka hoopaapaa, haalele aku au ia Macoma, aka, uhai mai la no o Macoma ia'u, me ka olelo ino mai, aohe nae au i hoolohe aku i kana. Ua mau no kana olelo ino mai ia'u a hiki wale maua i ke kae o ka muliwai, e hoomaka mai ana ka wai kahe; aohe i liuliu ko maua ku ana malaila, holo mai ana kekahi puaa hae hihiu, me kona waha hamama a me kona mau niho loloa, i makaukau e ale aku ia maua iloko o ke ana akea o kona waha. Ia wa i pale aku ai maua i na h ana ino a ka puaa, a hou mai la o Macoma i kana pahi mamua, a mahope mai hoi ka'u, a aneane e pilikia ko Macoma ola, hou aku la au i ka'u pahi ma ka ai a paa pono loa iloko, a holo aku la o Macoma me ka mama loa, a haalele iho la oia ia'u e hakaka me ka puaa. I kekahi wa mai, mai lilo au i aina awakea no ka puaa, a pakika iho la au ilalo, a oia ka mea e oleloia nei ua oki loa kuu kapa i ke koko, i kuu hoi ana mai i ka pakaua nei. Aka, hooikaika ae la au ia'u iho, a komo kukonukonu aku la ka'u pahikaua iloko o ka pua-i o ka puaa, a waiho a make aku la ia, o ka'u pahikaua nae ua haki pu iloko o ka pua-i o ka puaa, a haalele iho la au i ka puaa, a hele aku la au e huli ia Macoma. Hookahi paha hora o ko'u huli ana ia ia aohe i loaa ia'u, a hoi hou mai la au i kahi a'u i haalele iho ai i ka puaa, ua nalowale aku la ka puaa a me Macoma. E waiho ana nae he kiokoko—ka okumu o kuu pahikaua—a me he mea la ua hele mai kekahi mea a ua lawe aku i ka puaa a'u i pepehi ai, nolaila, manao iho la au ua hoi mai o Macoma i ka pakaua nei. He oiaio, i ko'u hiki ana mai i ka ipuka o ka pakaua nei, ninau aku au i ka mea kiai puka, ina ua hoi mai o Macoma, a hoole mai la kela ia'u, a he oiaio no hoi, ua wikiwiki ino au i ke komo ana iloko o ko'u keena i mea e kiola aku ai i ko'u kapa lepo, a komo mai i ke kapa maemae, a noonoo iho la au i ko Macoma wahi i nalowale ai, aole nae i liuliu, kauoha ia mai la au e hele aku imua o ka Haku o Galenakaila, aia hoi, ua uhi kokeia mai au ia wa e ka manao hopohopo no ke kuhi ia na'u i pepehi o Macoma ; a e hoomakaukau ana au e pane aku no ko Macoma nalowale ana, a me ko maua hakaka ana me ka puaa hihiu iloko o ka ulunahele, komo mai la ka mea nana e malama ana i ka ululaau me ka papale a me ka hulu o Macoma. Alaila, komo mai la ka manao iloko o'u ua haule o Macoma iloko o ke kahawai, a ua laweia la oia e ka waikahe ahonui ole, a punia koke mai la no hoi au e ka manao, pela iho la ka e make ai ka mea a'u i aloha ai me he kaikaina ponoi la no'u. I ko'u ala ana ae e waiho lolii ana au iloko o ke keena pouli a ke aloha ole, he wahi hoi aohe poe e ae e komo iloko olaila, aia wale no o ka poe i kue i na kanawai a me na rula o kona aina. O Angus Winetona ka mea nana e lawe ae ka'u ai, oiai au iloko o ka halepaahao; a ina wa a pau e lawe mai ai oia i ka'u mea ai, ua koi aku au ia ia e hoolohe mal i ko'u moolelo, a nana ia e lawe aku i ka Haku o Galenakaila, aka, hoole mai la oia.
"Mahope o ka po a'u i hakaka ai ma ka puka uuku nei o ka pakaua, a ia'u e moe ana iluna o ko'u wahi moe, ua hahai aku au ia Dame Ursula, me kuu koi aku ia ia e hai aku ia Lede Evelina, i mea no Evelina e hai aku ai i kona makuakane aloha. I kekahi la ae, hai mai la o Dame Ursula ia'u i ko Evelina wa i imi aku ai e hai aku i kona makuakane i ka'u mau mea i hai aku ai ia Dame Ursula, olelo mai o Galenakaila ia ia, aole ona makemake e hoopu-a houia ko'u inoa imua o kona alo. Ia ahiahi iho no, ua kukuluia he mau koa kiai ma ka ipuka o ko'u rumi; a ma ia manawa mai a hiki wale i keia wa, ua kiai paa loa ia au, a ua hoole mai no hoi na koa kiai, aohe e hiki ia lakou ke lawe i ka'u mau olelo i kakauia ia Galenakaila nana e heluhelu ai. Nolaila, aole no'u ka hewa, mai ike muaia ka oiaio, ina i ae muaia mai ka'u mau olelo e hai aku ia Galenakaila. Ma ka'u mau mea i hai aku nei e ike no oukou i ka like loa o ka'u mau olelo me ko na hoike i hai ai, no ka mea, ua hai no au i ko'u halawai ana me ke kenaka kiai ma ka ipuka, a me ka halihali ana mai o ke kanaka nana e malama ka ululaau i ka papa o Macoma, a me ko'u haule ana iluna o ka papahele, a ua hai aku nei no au ia oukou i ke kumu o ko'u haule ana iluaa o ka papahele, aole no ka hewa o ko'u lunaikehala, aka, no ka nalowale ana o Macoma. He oiaio keia mau olelo hoike a pau loa, koe nae na olelo hoike a ka Marquis a me ke kuene Angus Winetona, he wahahee loa ia. O ka mea e olelo ia nei, ua pepehi au ia Macoma, he wahahee ia." Ia wa, kulou iho kona mau maka ilalo, aole no ka hilahila ua pepehi ia Macoma, aka, no ka nui o na olelo haku e hoahewa ana ia ia iho.
Maanei, i ka wa i pau ai ia kamailio ana, hoomaha hou iho la ia no kekahi wa pokole, a i ka lele ana ae o kekahi mau minute, hoomaka hou mai la ia i ke kamailio ana: "No na mea e pili ana no ko'u mahuka ana e like me ka mea e olelo ia nei, aohe a'u mau mea e kamailio ai no ia mea; no na mea e kuhi ia nei ua make ia'u na punahele a ka Haku o Galenakaila, he mau wahi olelo iki ka'u e olelo ai no ia. Na punahele a ka Haku o Galenakaila e olelo ia nei, aole laua i make i ko'u lima. Aole laua i hoounaia ae e uhai ia'u, no ko laua makemake wale iho no ka hele ae. O makou pu no kai haalele iho i ka pakaua nei, a ia makou e holo ana, halawai mai la makou me ka poe o ka pakaua o Makalapina. Hoomaka iho la ka hakaka, a make iho la laua ma ko'u aoao me ke koa lua ole. Pakele mai au, a hoi mai au, a ua hiki mai hoi au i ka wa kupono e hoopakele ai ia Evelina mai na lima ino mai o Eth a me Inidulupa o ka pakaua o Makalapina. A ma ia hoopakele ana a'u ia Evelina, i ilihia ai au i na ukana a ka eha, ka mea nana i hoouna ia'u i kahi moe o ke kanaka mai, a ia'u hoi e moe ana iluna o kahi moe, ua olelo mai o Angus Winetona, ua hele ae laua me ka Maruis, a ua mihi mai au no ko'u pepehi ana ia Macoma a me ko ka Marquis mau kanaka punahele. O keia na mea a laua i hai mai ai, a ke hai aku nei au, he wahahee loa keia mau mea. Aole i hele iki mai o Angus Winetone ke kuene iloko o ko'u rumi, ia'u e waiho ana i ka eha; a ua hele ae no hoi ka Marquis nana ponoi no i koi ia ia iho e hele mai e ike ia'u, a aole hoi na'u i koi aku ia ia. Aohe mau mea i koe e olelo aku ai, aia ko'u ola iloko o ka lima o na jure, a ke hilinai nui nei no hoi au, e haawi ana lakou i ka lakou mau olelo hooholo me ka pololei."
A pau ae la ka olelo ana a ke kanaka opioopio i kana olelo, a noho iho la ia ilalo, hoonenene ae la ka Marquis e ku iluna e kue aku i ka olelo a Kenete, aka, hopu mai la o Galenakaila ia ia ma kona lima, me ka i mai, "E noho iho oe ilalo, e pono e waiho aku oe i na mea a pau, a na ke jure e hai mai i ko lakou manao."
Ia wa, ku mai la ka Lunakanawai Kiekie, a olelo mai la, "E na jure, ka hihia o keia kanaka opiopio, aia iloko o ko oukou mau lima. O oukou no na Lunakanawai, a ua hoohiki ia oukou a pau loa e hooholo i ka oukou mau mea i ike ai he pono. O ka'u hana hoi ka hai aku ia oukou, ka oukou mau mea e hoahewa ai, ina he oiaio ia mea, e hoahewaia no ma ka lani, a ina hoi oukou e haawi i ka olelo hoahewa ia ia ma ke kumu kupono ole, alaila, aia he kanawai ko ka aina e waiho nei e hoahewa ana ia oukou. Ma na olelo a pau i hoikeia, ua ike no au i ka oukou mea e hooholo ai; aka, ina oukou e hilinai he oiaio ka ke kanaka opiopi mau mea i hoike iho nei, alaila, e pilikia auanei ka Marquis no ka hoohiki wahahee; aka, ina oukou i manao he mau mea haku wale no ka keia mea opiopio i hai ai, alaila, he mea oiaio ka ka Marquis mea i hai ai, a e hoahewa ia hoi keia kanaka opiopio e like me ka ke kanawai i olelo ai, o kona ola ka panai. Ano, ke waiho aku nei au i keia hihia ma ko oukou noonoo maikai, a me kuu manaolana, o ka pono a me ka oiaio, a oia mau mea wale no ka oukou mea e kaana ai, e noonoo, a e hooko ai hoi."
I ka pau o ka olelo ana a ka Lunakanawai Nui, ku mai la ke kilo, a olelo mai, "Ina he makemake ko kapoe jure e komo iloko o ka rumi e noonoo ai," pane mai kekahi o na jure, aole, no ka mea, ua hooholo ae he umi o na jure e ahewa ana ia Kenete. "Heaha ka oukou olelo hooholo," wahi a ka Lunakanawai, "ua hewa a ua pono anei ka paahao?" Olelo mai kekahi o na jure, "Ua noonoo iho makou, a ua ike hoi, ua ku o Kenete i ka pepehi kanaka, oia ka makou olelo hooholo." I ko Kenete lohe ana i keia, puo ae la oia i kona mau lima, a i ae la, "E ka haku, kou makemake ke hooko ia!" aka, aole i haalele mai kona mau hiohiona koa a makau ole ia ia. I ka helu io ia ana o na balota o ka hapa o na jure e hoahewa ana ia ia, ua ike ia hoi, ua hewa io o Kenete no ka pepehi ana ia Macoma a me na punahele a ka Marquis. I ka wa a ke Kakauolelo nui i helu ai i na balota, a ikeia ka nui o na balota e hoahewa ana ia ia, ua meha, aohe pane leo oloko o ka rumi hookolokolo, me he mea la oia meha nui he haiolelo ia no ka make e kau mai ana maluna o Kenete. Ua haka pono aku ka maka o kela mea keia mea maluna ona, me he mau kukuna la la e pa iho ana maluna o kekahi kii pohaku.
Ku mai la ka Lunakanawai Nui, a haawi mai la i kana olelo hope loa, "Ano, e na jure, ua kaa iho maluna o ko'u ma hokua ka ukana menemene loa; o ka haawi ana aku maluna ou e Kenete i ka olelo hoopai, a oia hoi ka make no kou kue ana i ke kanawai o ka aina nei. I ekolu la mai keia wa aku, alaila, e okiia kou poo i ke koi. E kukuluia i amana ma kahi au i pepehi ai ia Macoma iloko o ka ululaau, a i ka hora umikumamalua o ke kolu o ka po e make ai oe, me ka make o ka poe puni koko. Hookahi wale no mea i koe a'u e hai aku ai ia oe, ina oe e makemake e mihi no koe hewa, e hoouna ia no i ou la kekahi kahunapule, oiai i kou mau hora hope loa, a ke manaolana ae nei hoi au, e ahonui mai no ka Haku i kou uhane."
Pau ae la ka hookolokolo ana—hoi aku la na Lunakanawai i ko lakou mau rumi iho—lawe aku la ke kilo ia Kenete iloko o ka rumi pouli—a lawe aku la hoi ka Marquis i na poe jure a pau e hanai ia lakou maloko o ka rumi aina. Ua olioli kela mea keia mea i ka pau koke ana o ka ahahookolokolo, aka, hoi aku la o Galenakaila me ke kaumaha lua ole o kona puuwai, a komo aku la oia i ka rumi o Evelina, me ka hai hoomalielie aku ona ia Evelina no ka hookolokoloia ana o Kenete.
MOKUNA XXXI.
[Ma keia wahi, ke koi oluolu aku nei makou, e waiho aku kakou ia Kenete iloko o ka rumi pouli, a e huli ae kakou e makaikai i ka pakaua o Makalapina.]
I kekahi la ae, mahope iho o ko Kenete hookolokoloia ana; ikeia aku la na keiki o Makalapina e hoolulu ana iloko o ka rumi nui o ko laua pakaua, e kamailio ana no ko laua mau pono iho a me ko laua mau makamaka e kokoke mai ana. He elua paha mau pule i kaahope ae, mai ka wa i loaa'i ia laua ka eha, a o kekahi ma ka poohiwi, a o kekahi hoi ua eha loa ka lima, aohe hiki ke lawelawe hou. No ka eha i loaa ia laua, nolaila; aohe loaa hele ia laua ma o a maanei, a ua uluhua loa laua no ka loaa hele ole ma o a maanei. A i ko laua wa i oluolu iki ae ai, ua olioli loa laua i ka haalele ana aku i na ea kupilikii o ko laua rumi mai, a holoholo ae la laua ma na rumi nui o ko laua pakaua. Aole hoi i hoopuka iki aku o Ivora i na hana ana a kahi wahine kilokilo, aka, ua huna no oia ia ia iho; a e hoomanaoia no hoi e oe e ka mea heluhelu i ka hoopaahaoia ana o ua wahi wahine la, ua kukulu ae o Ivora i kekahi amana i wahi e liia ai ua wahi wahine nei a me Macoma, aka, ua hookahahaia mai la i ka hoi ana mai o kona mau haku, ua loohia laua a i elua i ka eha, a i ka maha iki ana ae hoi o ko laua mai, ua ano e loa ko laua ano, i kekahi manawa uuku ua lealea, a o ka hapanui he wa huhu, nolaila, aohe i loaa iki ia ia kekahi wa e kamailio pu ai me kona mau haku. Hookahi wale no ninau ana mai a kona mau haku ia ia, ina ua paa pono ka mea i hoopaahaoia iloko o kona rumi pouli, a hahai aku la no ia, ua paa pono loa no.
Ua hiki aku ka lono imua o laua no ko Kenete hookolokoloia ana, a ua olioli hoi laua i ka lohe ana mai, o ke kanaka opiopio i eha ai laua e make ana i ka make mainoino loa, a ka mea hoi nana i hoopakele alua ia Evelina. Oiai, ua paniia na ipuka o ka pakaua i ka wa i hookolokoloia ai o Kenete, aka, ua lohe mai laua mai ko laua mau kiu mai, i na mea a pau i hanaia ma ka ahahookolokolo, a me ka Kenete mau olelo pale. I ko laua lohe ana i na ano o ka Keneta olelo pale, imi hou iho la ua mau keiki Makalapina nei i mau mea e hoohalua ai ia ia, ina i ko ole na makemake o ke kanawai, o ka make. Nolaila, ua ike ia aku laua e kamailio ana no ia mea, i ke ahiahi o ka lua o ka la mahope iho o ko Kenete hookolokoloia ana. "Pehea kou manao i keia mea?" wahi a Eta. "Ua olioli loa au," wahi a Inidulupa, "no ka mea ua hai aku au ia oe, ua aloha au i kela kaikamahine a Galenakaila. Elua ona kalele ana maluna o ko'u mau poohiwi, i kela la a'u i lawe mai ai ia ia, a i ka po hoi i loaa ai ia kaua keia eha. Ua ike au i ka nani lua ole o ke kapa ana e komo ana, ka mea e hoopuni ana i kona kino makamae, ua ike au i ka nani lua ole i ka wa i upoi ai kona mau maka e ka hiamoe, iloko o na hora poliuliu o ke aumoe. Ua ike no oe e Eta i kona nani, a nolaila, he mea makehewa anei e Eta ka hoomaunauna ana i kahi ola no kela momi lua ole." "Mea paha he nonohua iki ko'u puuwai mamua o kou," wahi a Eta, "aka, he olioli loa nae au, e ike aku ia oe e mare ia ana me ia, oiai i loaa mai ka hooilina no ka pakaua nei o Makalapina. A ina e loaa io ana oia kau wahine mare, alaila, na'u no hoi e imi i wahine na'u." He oiaio ia mea e kuu kaikaina, aole o'u kanalua i ke ko ole o kana mea e manao nei, no ka mea, a ka hora umikumamalua o ka po o ka la apopo e make ai o Kenete." A ia wa koke no, komo mai la kekahi o ko laua kanaka koa, o Davida kona inoa, a lilo aku la ko laua kamailio ana me ia. Ninau aku la o Inikulupa ia ia, "ina ua holo pono kana mau mea i hana ai," a olelo mai la o Davida, "I ko'u hoolohelohe ana ma ka pakaua o Alanadela i keia la, halawai mai la me a'u ka mea nana e malama ka ululaau, a mai ia ia ko'u lohe ana i na mea a pau loa i hanaia ai inehinei iloko o ka pakaua, ua hai mai oia ia'u, ua hoohiki wahahee ka Marquis inehinei ma ka olelo ana na Kenete i pepehi ia Macoma a me na punahele ana." "A ua manao no anei ua wahi kanaka la ua pepehi io no o Kenete ia Macoma a me na punahele a ka Marquis?" "Aole," wahi a Davida, "oia hoi ka lua o na jure i olelo, aohe i hewa o Kenete."
A heaha ke kumu o ko laua manao ana, aohe i hana hewa o Kenete." "No ka mea hoi," wahi a Davida, "o na olelo a pau a ke kuene i olelo ai a me ka ka Marquis, me he mea la he mau mea haku wale no, a nolaila, laua i manao ai he pono ia laua ke ku ma ka aoao pono, e uluhia auanei ko laua mau lunaikehala e na manao kaumaha. Ua olelo no hoi ke kuene, ua ike no ka oia i ka holo malu ana o Kenete, a nana ponoi no ka i hoouna aku i na kanaku i make ai iloko o ka ululaau, aole i manaoio loa ua mau wahi kanaku nei i ka olelo a ka Marquis a me ke kuene, nolaila, ua paulele loa laua i ko Kenete hewa ole. Ua hai mai no hoi oia ia'u, ua hoi aku ka Lunakanawai a me na poe a pau loa inehinei, ua kukuluia ka amana no Kenete ma kahi i manaoia ai, malaila kahi i pepehiia ai o Macoma, a ka hora umikumamalua o ka po o ka la apopo, alaila make o o Kenete maluna o ka amana. Ua hai pu mai no hoi ua wahi kanaka nei, ua ike ia ke kuene, i ka hele mau iloko o ka ululaau i kela po keia po, i kahi i ku ai ke kia hoomanao o ka Marquis a me kana wahine i make. A ke aumoe paha o ka la apopo e haalele ana kela mea keia mea, a e hele mai ana lakou e nana i ka make ana o Kenete, a i ko'u manao ua aloha nui loa ia o Kenete e kela mea keia mea."
"Ua oki ke kamailio ana no ia mea, e hai mai oe, pehea la o Evelina?" Ua hai ia mai mailoko mai o ka pakaua, i ka hai ana aku a kona makuakane no Kenete, ua uhi holookoa ia kona kino a pau e ke kaumaha. Aohe ia i keia wa ma ka pakaua o Alanadela, ua hele oia i ka pakaua o Lindsay. "A! ke ike nei au," wahi a Inidulupa, "i ka kaua mea e hana ai, e hopu ia kahi kuene i keia po, a e laweia oia i ka pakaua nei, a e hoike aku kaua ia Macoma ia ia, alaila, nana ia e hoi a hai aku i ka Marquis, ke ola nei no o Macoma, alaila, ma ia mea e lilo ai o Evelina; aohe o kaua manao ana aku ia Kenete ua make ia, o ka Marquis ko kaua alai hookahi i koe." Ia laua e kamailio ana me ia, komo mai la ke kuene a olelo mai la, ua makaukau ka mea ai.
(Aole i pau.)
He Pukuniahi.
E Ke Au Okoa e;—Aloha oe:
Ua iho mai ka Pukuniahi o ka "Ekalesia o Kawaiahao" ma ke Kuokoa o ka la 22 o Iune, i hala ae nei, e holoholo ana, "no ke ku ole o ka Ekalesia Katolika i hooponopono hou ia i ka Palapala Hemolele, nolaila, ua pale ia mai eia Ekalesia ka luana ana ma ke ano Ekalesia."
E like la me na Pukuniahi a Pio I X e hoolaha nei i kana mau keiki hoolohe ole, pela hoi ka Ahahui Euanelio o Kawaiahao e ki pualu mai nei i kona mau poka i ka Ekalesia Enelani. Aloha ino keia poe e kapae loa ia nei mawaho o ka Aha.
Ua maopopo lea aole kau wahi opu o ke aloha iloko o ka poo nana i hooholo i kela olelo hooholo i ka poe o ka Ekalesia Enelani ko lakou enemi hou. I nahea nei no la ka hui ana, a i ke kue-e ana ke kumu i hookaawale ai. Inahea nei la ka launa ana ma ke ano Ekalesia a no ka hoinoino o kekahi aoao, nolaila, ke kumu o keia "launa ole ma ke ano Ekalesia." A oiai ua keakea ia na Kahuna Enelani mai ko lakou hoomaka ana e hui ma Beritania e ka "Ahahui Euanelio ma Amerika" a hiki i ko lakou wa i keehi ai na wawae o Kahuna o ia Ekalesia ma Hawaii nei. Na wai ka ole o ka manao hookaawale oiai ua hooholo e ia mamua, a e imi i hala i mea e loaa ai ka paio ana.
O ka olelo hooholo i hooholo ia e ka "Ahahui Euanelio o Hawaii nei" ma Kawaiahao e olelo ana aole e launa ma ke ano Ekalesia Katolika i hooponopono hou ia" aole ia hooholo ana i ku i ka hookaawale ana me na Kahuna o ka Ekalesia Enelani, aka, ua hooholo ia e hookaawale aku lakou mai na hoa hanau oia Ekalesia. No ka mea, o na hoahanau i hoohui ia lakou iho e hoomana i ka manaoio hookahi, o lakou ka Ekalesia, o lakou ka Hui, a o lakou ke Anaina, aole ona Kahuna wale, no ka mea, he mau kauwa lawelawe lakou no ka Ekalesia. Nolaila, ua o maoli aku keia olelo hooholo i na hoahanau o ka "Ekalesia Katolika i hooponopono hou ia." Aole i ka poe e ae.
O ka manao ana o ka Ahahui Euanelio e launa ole ma ke ano Ekalesia me ka Ekalesia o Enelani aole ia he mea hou no ka mea ua kaawale loa na kahua, a me konamau ao ana. A ina ua kaawale kahiko ko laua mau ano o ke aha la na mea e hookaawale hou ia ai a e launa ole ia 'ku ai ma ke ano Ekalesia? I ka nana ana i ke ano o ka hooholo ana i ka "launa ole" ma ke ano Ekalesia, aka, aole ma ke ano kino no. No ka mea, ina ma ke ano Ekalesia alaila, aole puka ka manao ino ana i kekahi poe e hoomana ana i ke Akua hookahi i kekahi poe e manaoio like ole ana me lakou a e noho ai kela mea keia mea ma kona ano hoahanau iho iloko o kona Ekalesia, me ke aloha aku i kekahi i kekahi. Ina i kaawale ka manaoio o kekahi Ekalesia i kekahi, aole oia ka mea e oki aku ai i ka noho aloha ana o kekahi poe hoahanau i kekahi, a o kekahi Ekalesia i kekahi? Hookahi a kakou haehae ana i ka aahu o ko kakou Haku, e haehae hou no anei kakou i ka aahu i haawi pakahi ia mai ai ia kakou e hoonani like, e like me ka mea hiki i kela a me keia ke hana, a e hoonani ana i kona anaina ma ke ao nei, ma ka noho aloha ana aku o kekahi i kekahi?
No ke "ku ole" o ka Ekalesia Katolika i hooponopono hou ia e like me ka Palapala Hemolele, he mea hiki ole i kekahi aoao i uluhia i ka huhu ke noonoo pono mamua o kona hoeha ana aku i kekahi. He make hewa paha ke manao e paio ma ia mea, no kamea, o ka Ekalesia o enelani oia no kekahi lala o ke kumu o ka Ekalesia hookahi a Kristo i kuhikuhi ai ma ka honua nei mao kana mau haumana 'la. E hoomaka ana mai Ierusalema mai a hiki i na kihi a pau o ka honua. Ina i ku ole e like me ke ao ana o ka Palapala Hemolele pehea la e noho ai kana mau keiki malalo o kona mau eheu? No ka mea, na ua Ekalesia hookahi nei no i malama i ka Palapala Hemolele a hiki i keia la, mahope iho o ko lakou hoakoakoa ana i na palapala i kakau ia no ka moolelo, o ko kakou Haku a me ka hana a ko lakou poe i waiho ia aku ai ia lakou ka malama o ka oiaio, i kumu hoike no na mea a pau e loaa ai ke Ola. ***
Hanaiakamalama Iune 24, 1865.
Na inoa o na makani o Hilo.
E Ke Au Okoa;—Aloha oe:
No ka loihi o kuu noho ana ma Hilo, nolaila, ua kamaaina au i na inoa o na makani, a me kahi i pa mai ai, a me ka lakou hana. A oia ike ka'u i lawe mai ai a hoike ae ma ke akea, ke loaa aku ko'u mau hoa i ke aheahe o ka welelau o keia mau makani.
He Kehau . He makani kamaaina keia a he makani mau, mauka pono mai o ka aina keia makani, aia a waena konu o ka po, alaila iho mai keia makani. A puka ka la a kiekie ae, alaila pio. He waiho maikai ka moana, he lana malie ke kai, a na keia makani e lawe na waa pea a hiki i kahi lawaia, he makani oluolu a maikai ke ea o ka noho ana.
He Malanai . He makani kumaaina keia, a he makani mau, aia a aui ae ka la, alaila pii mai la keia makani, mai ka moana mai, a komo i ka aina, e ala mai ana na pea o na auwaa mai ka moana kai lipolipo mai. I ka po e puhi ana ko uka makani (Kehau) a ao; puhi mai ko kai (oia ka Malanai) ua kapa ia o na makani mau keia, a ua oluolu pono ka aina i keia mau makani.
He Puulena . Ma Puna e pa mai ai keia makani, aohe ua, he lai ma ke ahiahi, na keia makani e lawe mai i ke ala o ka hala Upeloa, a me Mokaulele, ua loohia ia i ka oluolu i ka hoopiha ia i na ea kupono, elua a e kolu la e pa ai, alaila pio iho.
He Malua . He makani kii wai keia ma ka moana loa mai keia makani, na keia makani e houluulu i na ao e kau wale ana i ka lewa, a hui i kahi hookahi, e hoohuli ia ana ka lau o ke amau, a me ka Palai, alaila e hiolo mai ka ua me he muliwai la i hookio ia e hele ana ka wai i ka moana, e ku ana ka wahie a me ka opala i kai, pania iho o Kaipalaoa a me Punahoa, like me he lae pohaku la. I na e pa keia makani, o oki ka wai o na kahawai, aohe malihini hele, aole e hele ka huakai, alaila lalau ae na keiki kamaaina i ka puaa a kalua, aole e hiki mai ko kela aoao, ma keia aoao, e malie ana ka makani, e emi ana ka wai, hiki mai oe o na ope kau, aia a hoi keia makani, ilaila e kalua ai na puaa, i ole e makilo wale ia.
He Uluaunui . Ma Maui mai keia makani, he nui ka ino, lilo ka moana iluna ilalo, aole pono o na awa ku moku, ma Laupahoehoe, Hakalau, Kaupakuea, Kahalii, Paukaa, i na e ku kekahi moku ma keia mau wahi, e lilo koke ia moku i opala, a ma Waiakea wale no e pakele ai. O ka luau ka ia e aiai, a papalina nui ae, aohe pono o ka oihana lawaia waa o kahi opae o kahawai, a me ka aiamoa aohe ua nui, elua la a oi ae, e malie no.
He Alaahonua . He makani ikaika keia ma Kaluaopelu mai keia makani, ma ke kuahiwi pono mai, e lilo na lau laau, a me na laau nunui i mea ole, e auwana ana na manu i ka punana ole, e olepe ia 'na kaupaku o na hale a hina no kekahi mau hale, i ka wa e aheahe mai ana, e lawalawa e ae i kou hale a paa i kaula, ka mea ia i kapa ia ai keia makani he Alaahonua, e lilo ka moana i mea ino loa e kolu, a e ha la, malie iho la.
He Ulumano. I ka po, e pa mai ai keia makani makai mai, a he Aoaoa kekahi inoa, e hoi ka pono o ka auwaa lawaia, o halawai me ka mano Niuhi, ai kanaka a o ka poe e hele ana ma ka aina aole e hele ma ke one maloo, o halawai me ka Oio, ma ke one maka ka pono e hele ai.
He Kepia . He wahi makani palaualelo wale iho no ia, i ka wa kakahiaka wale no a pau ae.
He Kewai . He wahi makani ia iloko o ka punohu ao, a lilo iho la ia i ua, a kolonahe mai la mauka o ka aina, i ka wa nae e kau ana ka la iluna.
Ma Hilo. Malaila ka aina makani i olelo ia, ua holo aku kekahi kanaka o Molokai, a i Hilo, ua olelo aku ia o Molokai ka aina makani, o Halawa nae ka oi aku o na makani, he Hoolua ka makani nui olaila, elua paha kanaha a oi ae. A o keia aina o Hilo, aole paha i kauna na wahi makani, ko Hilo kanaka, pane mai ia, e ke kanaka o Molokai e olelo nei, e hoolohe mai o keia makani he kualau ka makani la, maloko olaila, he umi kanaha. O keia makani he Ulumano, mano ka makani la, maloko olaila, he umi lau, a o ke kumu keia o na makani e laha aku ai ia Moloaki, ina e hooholoholo waa ana oe, a hoolele lupe paha, alaila e kauoha ae oe penei. Pa mai, pa mai, ka makani o Hilo, waiho aku ka ipu iki, lawe ia mai ka ipu nui, a i ka hiki io ana mai o ka makani, aole anei oe e hoomanao no Hilo mai ka makani, a ua haku ia i ke mele penei?
O ke kumu o ka makani i Piihonua,
Hookauhua ka makani ia Hilo,
Hanau ke keiki o Keomakani,
Ke nihi ae la ka makani e haawe,
He alii ka makani o Kanealii,
Ke amaamau ae la i na kikiao makani,
I na poiheke makani a ke kehau.
A o ka aina makani keia la i lohe ko Molokai keiki, kulou iho la ia ilalo, a olelo aela makani paha, ke palahalaha mai nei ka lau o ka pilo, akaaka ae la laua. O kana moopuna e ola nei i keia wa, o L. W. Kaainoa, aia iaia na buke makani. Me ke aloha.
S. W. Nailiili.
Pamoo, Honolulu, Iulai 3, 1865.