Ke Au Okoa, Volume I, Number 4, 15 May 1865 — Page 4

Page PDF (1.26 MB)

KE AU OKOA.

HONOLULU, MEI 15, 1865.

 

Na Kaao a kekahi Elemakule o Hawaii.

ka moolelo no Umi, kona hanau ana me kona pokeo ana.

He keiki la na Liloa, kekahi alii nui maluna o Hawaii a puni, iloko o ke Keneturia 16, a o kona makuahine, oia o Akahiakameainoa, he wahine ia noloko ae o ka poe makaainana o Hamakua. Ua huna loa ia ko Umi ano hanauna alii, a hiki wale i ka manawa i loaa'i ia ia na makahiki he 15 a 16 paha. Hiki wawe kona nui a ikaika hoi, a ua maohiohi kona ulu ana. Oia ka eu, i na manawa a pau iwaena o kona poe hoa paani i ka lakou hoolealea ana. He keu maoli no hoi kona ai nui, he hao wale ka i ka ai a me ka i-a. I ke aumeume ana, aole mea i pakele i kona lima no ka ikaika. Iloko o ia wa opiopio o Umi, hooaikane oia me kekahi mau makaainana elua o ia wahi, a lilo iho la laua i mau hoa pili nona, oia o Koi, no Kukuikaole, a me Omokamau. Ia wa, e noho ana ma Waipio ke alii nui, o Liloa, iloko o ke ano hanohano mau o na'iii o ia wa. I ka po a me ke ao, aole i hookiia na hana lealea iloko o ka hale o ua alii nei, a ua hookani mau ia malaila ka hula pa ipu. Ua waiho aku o Lilo me ka wahine, me Akahikameainoa, i kona wa i launa ai me ia, he mau mea e hoailona ai no ko laua hoohui ana, a e hooiaio ai no ko Umi makuakane, o Liloa no ia. A o kela mau mea a ke alii i waiho ai me ua wahine nei, ua huna malu ia e ia ma kahi i ike ole ia e hai, a ua kapaia kela wahi a hiki wale i keia wa, o "Hunana Niho."

A hiki i ka manawa ua elemakule iho o Liloa, noonoo ae la o Akahikameainoa, ua hiki i ka wa ku pono, hoahu iho la ia ia Umi me ka malo a me ka niho palaoa a me ka lei, a ke alii kona makuakane i haawi mua ia, a he mau mea aahu hoi ia na na'lii wale no. I aku ua wahine nei ia ia, "E hele ae oe, e kuu keiki, a e hoike aku ia oe iho imua o ke alii, kou makuakane o Liloa, e noho la ma Waipio. E hai aku oe i ke alii, o oe no kana keiki, a e hoike aku oe imua ona i keia mau hoailona ana i waiho mua ia me a'u." Lana loa iho la ka manao o Umi mamuli o keia wehewehe ana o kona makuahine, a hele koke aku la ia me kona mau ukali, o Koi a me Omokamau. Ua puni ia ka hale o Liloa me na kiai, na kahuna a me na kilo a me na hoomanamana, a ua kapu loa a hiki i ka pa mawaho loa, a he make ka hoopai o ka mea nana o komo aku malaila. Hele wiwo ole aku o Umi a komo, a hala ia ia ka palena mawaho. Ia manawa, uwa nui loa ae la ma kela a me keia aoao, e kahea ana e make ia. He mea ole ia wawa ana i ko Umi manao, a hele loa aku oia a komo ma ka ipuka o ka hale o ke alii. E hiamoe ana o Liloa, ua puliki a paa i kona aahu hulu, i hanaia me na hulu manu ulaula a me olenalena. Kulou iho la o Umi, a wehe ae i ka uhi poo o ke alii. A ala ae la o Liloa, a ninau aku la, "Owai la keia?" "Owau no," wahi a ke keiki. "O Umi, kau keiki;" a hoike aku la ia i kona malo imua o ke alo o ke alii. I ka Liloa ike ana'e i ua hoailona nei, loaa koke ae la ke kaona, oiai e kunewanewa ana ia, apono aku oia ia Umi, a kauoha ia e kukala aku, o kana keiki no keia. Aia iho la, ua komo aku la o Umi iloko o ke kulana o na'lii kiekie, a ua aneane i like kona kiekie me ko Hakau, ka makahiapo a Liloa, a ma ka hanauna, oia ke Kuhina Nui o Hakau. Ua like no ko laua noho ana ma ka hale o ke alii, ka makuakane o laua. Haele pu laua iloko o na hana hoolealea, na oihana hooikaika kino, hoolei i ka pololu, ia mea aku ia mea aku, a ua lanakila mau ka aoao o Umi maluna ae o ko Hakau aoao.

A i ka Lilo noonoo ana iho, ua kokoke i kona manawa e haalele ai i ke ao nei, kahea oia i kana mau keiki e hele imua ona, a olelo ae la ia laua penei: "O oe ke alii, e Hakau, a o oe kona kanaka, e Umi." Kunou iho la laua elua, no ko laua ae ana i keia olelo. I hou aku o Liloa, "E mahalo aku oe i kou kaalauahi, e Hakau, a e mahalo hoi oe i kou alii, e Umi. Ina e hoomanao ole oe i kou kanaka, e Hakau, a hakaka oe me ia, aole au ia wahi. A pela no hoi me oe, e Umi, ina aole oe e mahalo pono i kou alii, a kipi oe ia ia, alaila, na olua no e hoomaopopo i ka hopena." A mahope o ka hoakaka ana o Lilo i kona kauoha hope, hookuu iho la oia i ka uhane.

O Umi, he kanaka ia ua kela aku kona manao i ka hookiekie, kuokoa, a noonoo e no oia i ke ano kolohe o kona kaikuaana, aole oia e maliu a noho malalo ona, aole hoi e hele imua o kona alo. Haalele iho la ia i kona mahele iloko o ke aupuni, a hele aku mai Waipio aku me kona mau hoa pili a i ka mauna, ilaila e hoonenea ai i ke kapili manu. A noho iho la o Hakau, oia ke alii hookahi, a hana e like me kona makemake iho. A hoomaunauna ae la oia e like me ka mana ma kona lima, a makau na kanaka ia ia, a uluhua no hoi. Hoahewaia oia e na aialo ponoi o kona makuakane, no kona hoowahawaha ana a me ka hoohaahaa ana ia lakou. Ina e ike aku oia i kekahi kane a wahine paha i maikai kona mau helehelena no ka ui o ke kino, alaila, o ka ia la hana no e kakau uhi ia a paele na maka.

Aka, o Umi, no kona makemake i ka hele kuokoa ana, ua haalele oia i kona mau punahele, a auwana hookahi aku la no oia ma ka mauna. A i kekahi la, iho oia i kahakai o Laupahoehoe, loohia oia i kekahi wahine, a i ka launa ana ae, aloha iho la oia i ua wahine nei, a hoolilo iho la ia ia i hoapili nona. He wahine makaainana no ia, aole hoi i ike ia e kekahi he alii o Umi. Alaila hooikaika aku la ua alii nei i ka mahi ai, a i kekahi manawa, ua hele no i ka lawaia. Hookupu akamai aku la oia ia Kaleihokuu, he kahuna nui no ia wahi, a hookama iho la ia i keiki hookama na ua kahuna nei. A hooikaika ae la o Umi ma ka mahiai a me ka lawaia, a lilo iho la oia ke pookela ma ia mau oihana, a no kona kaulana i ka ikaika a me ke akamai, noho iho la na kanaka he nui loa malalo iho ona a me kona makuahanai, a o kona inoa ia lakou, o ka Hanai a Kaleihokuu. A no kona makemake paha e lilo ia ia ka mana nui iwaena o ia lahui, nolaila, ua imi mau oia i mea hilinai nui mai ai na kanaka, a hapai nui iho la oia i ka lakou mau hana. Aia no na kula a Umi i mahi ai, ke ikeia nei no i keia wa, aia mauka aku o Laupahoehoe, a aia no ma kahakai ka heiau kahi a Kaleihokuu i mohai ai i ka alana no na akua. Oiai o keia mau mea, e noho alii ana o Hakau, me ka malama ole a mahalo ole hoi i na kahu a me na aialo o kona makuakane o Liloa.

E noho ana no ma kahi e kokoke ana i ka halealii ma Waipio, elua mau elemakule, he mau alii o ka hanauna kiekie, a ua hoomanawanui laua e hoho malaila oiai o ka hoino wale ia ana mai ia laua. A iloko o ka wi a me ka pilikia loa no ka pololi, houna ae la laua i kekahi o ko laua mau kanaka, a i aku la ia ia, ''Ou haele oe a i ka hale o Hakau, e hai aku oe i ke alii, ua pololi keia mau alii, a e koi aku oe ia ia ma ko maua mau inoa, i ai, i ia, i awa." E like me ia kauoha a na 'lii, ua hele aku ua kanaka nei io Hakau la, a hai aku la ia ia i ka laua kauoha. Pane oo aku la o Hakau me na olelo ino, a i ae la ia i ke kanaka, "E hoi aku oe, a e olelo aku oe i ua mau elemakule la, aole no e loaa ia laua ka ai, a o ka ia, a o ka awa." A i ka lohe ana o ua mau alii nei i ka opukeemoa ana mai o Hakau, kumakena iho la laua, a minamina nui ae la laua i ke au ia Liloa i hala aku la. A mahope, maha iho la ka laua luuluu, a olelo aku la laua i ke kanaka, "Ua lohe no maua no ka Hanai a Kaleihokuu, no kona koa, a me ka ikaika, a me ka lokomaikai. Nolaila, ano, e hele aku oe a i Laupahoehoe, a e hai aku oe ia Kaleihokuu, ua makemake neia mau alii elemakule elua e ike i kona Hanai." Holo kiki aku la ua kanaka nei, a hiki aku la i Laupahoehoe, alaila, hooko aku la oia e like me ke kauoha a kona mau haku. Pane mai o Kaleihokuu ia ia, "O hoi aku oe a i kau mau alii, a e i aku ia laua, ina e manao laua e hele mai i ka la apopo e ike i ko'u Hanai, alaila, ua pono no ia." A lohe iho la ua mau elemakule la i keia, hoomakaukau iho la laua e hele.

A i ko laua nei hiki ana'ku i ka hale o Kaleihokuu, aole he wahi kanaka e ae i loaa ia laua, he keiki opiopio wale no e moe lolii ana maluna o ka moena. Komo aku la no nae laua iloko o ka hale, a noho iho la, a hilinai aku la i ka paia o ka hale, me ka olelo ae ia laua iho, "Ea, akahi a ola na iwi." Alaila, ninau aku la laua i ke kanaka opiopio e moe ana, i aku la, "O oe wale no anei ko ka hale nei?" Ae aku la oia, "Ae, owau wale no, aia o Kaleihoku i kula." Olelo hou aku la laua nei, "O maua na elemakule o Waipio, a i hele mai nei maua e ike i ka hanai a Kaleihokuu." A ku aku la ua keiki nei me ka ekemu ole, a wikiwiki aku la oia e hoomakaukau i mea ai, he puaa okoa, a he i-a, a he awa. Mahalo aku la ua mau alii nei no ka mikiala a me ke akamai o ua koiki nei, a olelo iho la laua, "Ina paha, e like ana me keia ka ikaika o ka hanai a Kaleihokuu, ina hoi ua ola hou kaua." Haawi aku la ua keiki nei i ka ai a me ka i-a, a hoohialaai laua no ka ono o ka ai, ua hoohainu hoi ia laua i ka awa, a ona ua mau elemakule nei. A i ke kakahiaka ana'e, ike aku la laua ia Kaleihokuu, a olelo aku la ia ia, "I hele mai nei maua e ike i kau hanai. Ina paha e oluolu ae na akua, e hoohalike kau hanai me kela kanaka ui nana i hookipa ia maua ma kou hale, ina hoi e ola auanei na iwi o maua." Pane aku la o Kaleihokuu. "O kela keiki nana i hookipa maikai ia olua, o ka'u hanai no ia, a ua waiho aku la au ia ia ma ka hale nei, i mea nana e malama ia olua ke hiki mai i ka hale." A ia lakou nei e launa oluolu ana, hai ae la ua mau elemakule nei i ka mooolelo o ka hana ino ia'na o laua e Hakau a me kona poe alii. Ma ia lohe ana'e a ke Kahuna a me kana hanai, no na hana lapuwale a Hakau, a o ke kona iho la no ia i ka inaina iloko o ko laua mau naau, a ua ho-a koke ia ka lapalapa o ke kaua huliamahi. Hoakoakoa koke ia e Umi i na kanaka he lehulehu a laua, me Kaleihokuu, a hele houka aku ua keiki nei a Liloa me kona po-e ia Waipio. A i ka hiki ana aku o Umi malaila, lanakila koke ae la ia maluna o Hakau a me kona poe koa, a make iho la ua alii hana ino nei, mamuli o ka lima ikaika o ka hanai a Kaleihokuu, pau aku la ke au ia Hakau, a hoomaka iho la i ke au ia Umi.  (Aole i pau.)

 

Akamai.—Ma ke akamai o kekahi poe kauka o Ladana, ua wehe ia na maka o ka poe i hanau makapo ia. Mea e ke kahaha oia poe i ka akahi o ka lakeu ike maka ana i na mea o keia ao.

 

Ukupapa.—Ina i loohia ka ukupapa ma kou hale a moe paha, e holoi iho me ka wai paakai, a e hoopiha aku me ka paakai i kahi a ka uku i hoopili ai. O ka nalowale iho la no ia o ua mea ino la.

 

Mai ukiuki oe i kekahi no ka like ole o kona manao me kou. He naaupo ia.

 

Hanaiakamalama, Mei 5, 1865.

Ke Au Okoa ; Aloha oe :—Ma ka Helu 18 o ka Buke IV o ke Kuokoa, o ka la 4 o Mei, o kela pule i hala, ua ikeia malaila kekahi mau hua olelo ano nui, kupono ole i ka noho ana o keia lahui, oiai o ka maemae ko kakou makemake, a o ka uhi iho hoi i na olelo ano pelapala. Ma ia pepa, ua oleloia e ka mea kakau manao no ka pepa o ia la kekahi mau olelo e pili ana no ka hookolokolo ia'na o Rev. G. B. Rowela, (Rowell,) ke kahu o ka Ekalesia o Waimea, Kauai. A penei ua mau olelo la, "He haole hewa au! A ua moekolohe au me kekahi mau wahine Hawaii!!" A pela aku.

Auwe! Heaha mai nei keia o ua Nupepa Kuokoa nei? Ua palaka paha ka mea kakau manao o ua pepa la? No ka ukiuki loa paha ia Rowela. Pela ma ka nana ana ma na hiona o ka olelo i hoopuka ia ma ka pepa o ua la 'la. E na hoa'loha, a me na makamaka o ke Kuokoa, e nana oukou, a e hoomapopo iho. I na la mamua aku nei, i ka wa e hoopaapaa ana na Nupepa elua, o Ka Hoku Pakipika a me ke Kuokoa, ua olelo iho ke Kuokoa, penei, "Aole ona makemake e pai ia na olelo wahahee, na olelo haumia, na olelo hoi e kue ana i ka pono a me ka hoonaauao ana i ka lahui, a o ka makemake hoi o ua pepa la o ka pono wale no." Pela kana olelo o ia mau la. Aloha wale! A pehea hoi i keia wa? E nana pu iho me kakou, i ika i ke a-u nui, i ke a-u iki. He hoa iki maka kahi anei e hapa ai ka ike. E nana maka pono iho no hoi paha, i pau kuhihewa.

O keia mau hua olelo, he mau hua olelo hanohano paha keia i ka Nupepa Kuokoa, a he kupono paha i ke ano Keonimana o ka Lahui? E hoole mai paha auanei o Nunu ma, ka poe o ke au o Liloa, no ka mea, ua hilahila laua i ka olelo ino ia e Hakau, ke Alii nui o Hawaii i ke au kahiko, a ua kue laua i kona noho Aupuni ana. Aole anei i like loa o Hakau, ke Alii o ka wa hupo, me ka Nupepa Kuokoa?

I ka manao ana o ka mea kakau no Ke Au Okoa, like loa no, ma ke ano o ka olelo, aka, ma ka nana ana no keia wa, keu loa aku no ka Nupepa Kuokoa, no kona hoopuka akea ana i na olelo ano hoohilahila. Aole anei he auka kopa e holoi ai i pau ka hohono? Lepo! Lepo!! Lepo loa no!!!

E ka poe e heluhelu ana i ke Kuokoa, mai haawi i ko oukou mau maka e nana i kona mau kolamu i pai ia me na manao ino, e hookaawale ae ia oukou iho mai ona aku la. A eia iho ko kakou Nupepa hou, Ke Au Okoa, maikai no, kupono no i ko kakou ano Keonimana. Aole no nae ona ano hemolele, aka, he maikai no, aole puka na olelo ano pelapela, e like me kela Nupepa ae. Ke maka'u loa nei ka mea nana i kakau i keia, o aoia ko kakou poe opiopio i keia hua olelo a me na olelo hou aku paha e puka mai ana ma keia hope aku. No ka mea, o ka poe no a kakou i hilinai aku ai i ka maemae, aia no ke ao mai nei ia kakou e olelo pelapela, manao au, e hoole ana ke Kapena o ia pepa, a ina pela, eia ka ninau, "Na wai la i hookomo ma na kolamu o ia pepa? Na na wahi keiki ke-a pua paha o Hinakahua? Kahaha! Kupanaha!! No ka mea, na lakou no e hookomo ke pono, a ina pono ole, alaila, aole komo. Pela no ka olelo o ke Kuokoa, i na la mamua iho nei. Ahu no hoi kupanaha, o ua mea hoi he epa, ua pau kauna, a helelei wale aku o ka olelo ana o ua Nupepa nei, makemake ole i ka olelo pono ole, haumia, a ano hoohilahila hoi, o ahaina no la ke kapae ae ma kahi kaawale o kona papa kakau lima, a e hoomoe loa iho. A o ka olelo maikai, kupono hoi ke hoolahaia, oia no ka waiwai makamae o nei mea he hoolaha akea ana i na manao ma ka Nupepa. A pehea iho nei keia? Pehea la? Ke wawa nei ke kulanakauhale no kela mau hua olelo haumia wale no.

Ke lawe mau mai nei ka Nupepa Kuokoa, i kekahi o na olelo ino loa, hiki ole ke hoomanawanui, a ke hoikeike akea aku nei imua o ka maka o ka lahui mai o a o, a o ka mea e kakau nei i keia mau manao, ke maka'u nei oia i keia wa, no ka Nupepa Kuokoa, no ka mea, o ka hai ana ma ke akea, a me ka hoike ana i na mea huna o ke kanaka, he mea kanawai ia, ke pili la ke kanawai no na mea "ino wale," ma ia mea.

Ke ninau wale iho nei au iloko o'u iho no, "Pehea la ka manao o ka Lahui no keia mea a ka Nupepa Kuokoa i olelo ai?" Ma ka manao o ka mea hai aku, he mau tausani o na leo e olelo mai ana, "Pono ole! Haumia!! Hoopailua!!!" A o ke aha ko kakou pono i koe? Eia wale no, e hooholo iho iloko o kakou iho, penei: "Ma keia hope aku, e pau ko'u lawe ana i ke Kuokoa, ke haalele a ke kapae ole aku oia i na mea i oleloia o ka wa i hala." A ina aole e hiki ia kakou ke kue aku i ke Kuokoa; alaila, e lilo auanei kakou a me ko kakou mau ohana, he poe maka keleawe, ma na olelo haumia a pau.

A ia oukou e na makamaka, ka'u mau wahi mamala olelo, aole nae me ka manao e papa aku ia oukou, mai lawe i ke Kuokoa; aka, me ka menemene, a me ka palulu mai i ko kakou mau maka, mai kona mau kolamu mai ke h oomau hou nae oia ma ia ano. He makehewa wale no i'au ke hai aku ia oukou i ke ano o ia mau hua olelo, no ka mea, ua kulu-ma oukou ma ia mea. A e kau-o ae no kakou ia kakou iho ma o Ke Au Okoa la, aia malaila, aohe olelo a mau olelo ano pelapela, o na kaao wale no, a me na mea hou o na aina e, a me ko ke Alo Alii, a me ko ke kuaaina no hoi, a me na mea ano maikai he nui wale. He oluolu no hoi ka uku makahiki, oia hoi Elua Dala. Lawa no hoi

ka makemake, a oi wale aku no ka lealea, ka hauoli o ka manao, a me ka hoonaauao, a i ko'u manaolana ana, he nui ka pomaikai e loaa mai ana.

A ina kakou e hoomau i ka lawe ana i ke Kuokoa, he mea pono paha ia kakou e noi aku i ka Luna Hooponopono o ua Nupepa la, e kapae loa i ka hoopuka ana i na manao ano kupono ole, e like me ia iloko o na la i hala, a ina oia e hoomau ma ia ano, heaha na mea e ulu mai ana iloko o kakou? Eia no kona h ana, ke kuhihewa ole nae au. E lilo ana paha na keikikane, na kaikamahine, a me ka ohana, i poe olelo ino, hoohiki ino, hoohaumia ia hai, malama ole i kona inoa maikai, a me ko hai, a e lilo ana paha lakou i poe pakela loa malalo o kela hua olelo i olelo ia ma ko kakou wahi kumu olelo, a me kona mau haina. A i pane ia mai au no ka'u olelo ana ia kakou e ka Lahui, ea! Huro mai mai auanei oukou mawaho, a ia makou aku hoi, papahi kuahu.

"Ahu kupanaha ka la i Mana,

Paumaele iho la ke Alialia."

Kau kauwa haahaa, me ke aloha.

Mamiona Waikoloa.

 

[No Ke Au Okoa.]

Ua hana ia na hana o Ke Au Okoa i keia wa a kakou e noho nei, pela io paha, aka, o na hana ana ka mea e maopopo ai ka ike ana he mea paulehia no ia, ma ka hoomaopopo ana. O ka pomaikai a me ka poino ka mea nana e hoike mai i ko laua manao nui iloko o laua, o ka lokoino ua ku no ia i ka poino, o ka lokomaikai ua ku no ia i ka pomaikai.

Aka, o ke aloha oia ke kumunui o ka pomaikai, o ke aloha ole oia ke kumu o ka poino. Aka, he mau mea kahiko keia, aole paha i pili keia kamailio ana i ke poo o ko kakou Nupepa kahi i kukulu ia ai na huaolelo.

Aka, ke alakai ia mai nei kakou e ka olelo hemolele me ka hooikaika e loaa ia kakou ka pomaikai, oia ka mea kuhikuhi mai ia kakou, a maloko mai olaila i hoike ia mai ai ia kakou i na hana, a pela ke Aupuni e alakai ai ia kakou ma na hana o ka lokomaikai a nui wale e loaa mai ai ia kakou.

Aia kona wahi akoakoa maloko o na hana, no ka mea, iloko o ka makahiki 1864, i kaa hope ae nei, a ua hoololi ia ke kumukanawai, a ua nui ka hoopaapaa ana o kekahi poe, a me kekahi poe, ua hoole mai a ua hoole aku, aka, o ka hapa nui oia ka poe hoole, aole pono ke hoololi i ke kumukanawai mua, o poino, a poho a hoi a like me ka wa kahiko, a pau ko kakou mau pono i ka lawe ia aku. Aka, owau kekahi makamaka lolo loa o oukou, ua makamake nui au, no ka mea, ua koi mua au e hoololi ae, a e hoopau loa i ke kumukanawai mua e like me ka ili ana mai o ke Kuokoa maluna o keia Aupuni, aole nae ia manawa ko’u ike a me ko'u manao ana, he mau makahiki mamua aku ko'u ike ana i keia mea, a ua kamailio pinepine au me a'u iho iloko o'u, a ua hoolaha mua i ka'u olelo, e hoololi i ke kumukanawai mua, a e hoopau loa paha, pela ka'u hoolaha ma ka Nupepa Kuokoa, ma ka Hoku o ka Pakipika, a i ka wa i hoolaha ae ai ka Moi i kana olelo hoolaha e hoololi ia ke kumukanawai, aole o'u kanalua ia mea, aka, eia ka mea i puka hou ae mailoko ae o'u, ina kakou e ike mua i ka olelo hoolaha a ka Moi, aole au e hana balota no'u iho.

O ka hoololi i ke kumukanawai oia ko'u mea nana i koi i ko'u lunaikemanao, e hele i ke au o ka Ahaolelo, aka, maanei kakou e nana ai, i keia manawa, ua hoololi ia ke kumukanawai a ua ko ia mea, pehea la kakou, ua poino anei, ua poho paha, a ua pau paha na kuleana o oukou i ka lilo, a ua hao ia paha na kuleana o oukou i ka lilo, a ua hao ia paha ka waiwai, a ua hoi paha a like kakou me ka wa a kakou i alo ae ai, a ua hala ia kau mahope, oia ka ninau ia oukou e na makamaka, mao a maanei.

Ke i aku nei au ia kakou a pau, ua maikai na kanawai a keia kau Ahaolelo i hooholo ai, aka, ua ike mua au i ka manao nui o keia kumukanawai, aka, aole i loaa na mea nui, ua koe na kumu, o ka lala kai loaa, i na nae e nana pinepine ia ko lalo, a e ike lea ia auanei na kumu, aole o'u kanalua i ka ili ana mai o ka pomaikai nui maluna o kakou a me ka hooulu ana i ka lahuikanaka ke loaa maopopo lea na kumu nui, no ka piha o kakou i ka hemahema, oia no ka mea nana i pani ka pomaikai o kakou, a me ka hooemi ana i ka lahuikanaka, oia ka mea i pee ai ka pomaikai o kakou, ke ake nei au e ike aku kakou i ka hope o keia kamailio ana.

Aole au i poina ia oukou e na makamaka, ia'u i kamailio ai i na la i kaa hope aku nei, ua ike lea no au i ko oukou wahi i noho ai, owau pu kekahi, a o ko kakou wahi hookahi no ia, e i mai paha auanei oukou, ua ike no makou ia oe ia manawa, aka, ua hoohewahewa nae makou ia oe, i kahi paha oe i hele ai, ua kali au i ka hana a lakou la, a ua pau ae la ka hana a lakou la, a ke hele hou nei au e ike ia oukou, a e halawai pu au me o'u kini makamaka, aka, ua hoohewahewa nae oukou ia'u, aka, o ka hana nui a kela mea keia mea ana i hookauwa ai ia ia iho, aole ia i piha pono, aole no hoi i hiki aku paha o piha koke ae ka manao puku, a nui loa i loko o ko kakou Moi ma ka hoopakole loa ana i na hana, alaila, e nana pololei kakou, mai hoohewahewa, mai pili kakalalo a kanalua, o poho auanei a mau loa aku ka ko ana o ka poe mawaho, mai kuhi kakou oia poe wale ka poe i lawa no lakou wale no ka makemake ia, a ua hoonele ia mai kakou, ua like a like kakou, aka, ua koi makehewa kakou me ke kupono ole, e like me ka hemahema.  K. Maakuia.

 

E ao i ka hana ana i na hopuna olelo.

 

He Inoa no Hene ri W. Auld.

Auhea wale ana oe,

E ka loke o Kalona,

Lawe ae a linohau,

E kuku ko pihapiha,

O kou nani no ia,

Kohukohu ke noho mai,

He nohea ke ike aku,

Mai noho a hana mai,

O ko'u pono mua ia,

Mai na makua mai,

A kau i ka'u mamo,

A he lei hulu mamo oe,

He memele ke lei aku.

Aole no e like,

Me kuu lei kaimana,

He hulali ke lei ae,

Kinikohu maoli no,

Ua kohu au me ia,

Me Kinikula i ka lai,

Ua lai Amerika,

Aupuni nui kipikipi,

Hooiho e ka Akau,

Hoopii mai e ka Hema,

Paio lua na ale,

Na ale o Kepohoni,

Hookohu mai Iapana,

Napa e mai Maukele,

Hoholu a napenape,

Hiki ole i ka omau,

He kela ike ole oe,

I ka humu hoi hope ana,

Opi lua papaenaena.

 

Noho mai o Liawahine,

Hikikii ka ua o Ena,

Enaena mai nei luna,

He kanaka paha ko loko,

Ehia mea minamina,

Pua nani o Inia,

Puukani o Pokekona,

O ka ipo manuahi ia,

E kohu ai ka eleu,

Kukini mama oe,

I ke kai o Papine,

A loaa aku i Mekiko,

Hoekepue mai ana,

Elelou ma ke kuono,

E nana i Kauakini,

Me Niolopua i ke ao,

Nau keia eha,

Wiwo ole i ka aha nui,

A he nui no Lonomuku,

Mahina kauaheahe,

I konale i ke aumoe,

Ike ia ka pae opua,

Onohi ula i ka Lani,

O ke anuenue pio,

Hekili me ka Uila,

E nei e nakolo ana,

I ka wai o Nolewai.

 

E hoea Kilauea,

I ka Lae Kaimanahila,

Poholua hoi na pea,

I ka nuku o Mamala,

Hookomo i ke Awalua,

Elua pukonakona,

O Pele ko ka uapo,

O Neki ko Hawaii,

Hapawalu no ko'u lilo,

I ka holo hookahi aua,

O huai lua ka huila,

Kuu pau e ke kihikihi,

I ke kiaha kini oe,

Kinikohu a ke aloha,

He aloha no o Lehua,

Ke keha'la i Niihau,

Pehea la o Kaula,

O ka mole o Nihoa,

Hoapili o Makalii,

Pili alo a Kaawela,

Ke welo 'la no paha,

I ke kai anu o Maleka,

Au ae nei ka manao,

O ko'u hoa i ka lai,

Hau anu o Keomolewa,

Ku hookahi Lukini,

Hoeu mai Punipeki,

O ka lio lele o Palani,

Nana i alo na ino,

Ke kaua i ka Laehao,

O ka hao uwea keia,

Nana e umii paa,

Ua paa ko'u manao,

I ka pua o ka pikake,

Uhiuhi lau oliva,

Aki poe o kanahele.

He inoa no Heneri,

Kamalei a maua,

Uwinihepa.

Kealohilani, Honolulu, Mei 9, 1865.

 

He mau Kaikamahine liilii Palemo i ka Wai.

E ke Au Okoa—Aloha oe:

No kou paleo iki ana mai e hai aku ka poe manao, nolaila, lana nui kahi manao e hai aku no ka make ana o kekahi kaikamahine uuku, malalo o na makahiki elima, o Kawahineaihue kona inoa. Ekolu lakou kaikamahine liilii, hele lakou me kekahi mau wahine, o Kala a me Hooke, a hiki ma Kaumahaluau, au aku la i ka leilei opae ma kela kapa o ka muliwai, o Pipiwai ia wahi, noho iho la ua poe kaikamahine liilii la ma keia kapa aku o ka muliwai. He auau wai ka lakou hana, ko kamalii mau lealea lakou io ia nei, he wahi papau ia, e kahe ana he wahi waikahe uuku loa, a loaa ua mau keiki nei, haule ma kahi hohonu loa, ko lakou palemo no ia a pau. Ike mai la ua mau wahine nei, o Kala laua o Hooke, au mai la o Hooke a loaa lakou a kaanini ana i ka iliwai, paa ia Hooke elua kaikamahine, koe aku kekahi. E loa hoi ka au ana o Hooke me kela mau keiki, hele a pae i kapa, makaua kela, ke nana aku nei no o Kala, e au ia la hoi e ia, aole oe la e make. Ke aloha ole o keia wahine! Hiki mai kanaka, luu ia a loaa, ua make loa kela. I ka hiki ana mai o na kupunakane, he mea mau hoi ia ka hopu iho ma na wawae, ilalo ke poo, lulu iho hoi i ola hou ae, aole ola. Ua make i ka la 26 o Aperila, 1865.

John B. Kelohawahiole.

Waimea, Kauai, Mei 5, 1865.

 

Aia kekahi wahine i Canada, hookahi ona pepa pine iloko o na makahiki he kanakolu, a he hookahi a elua paha mau wahi pine i nalowale mailoko o ua pepa pine nei.

 

Waiaha, Kona, Hawaii.—Ua kuai kudala ia iho nei ke ahupuaa o Waiaha, ma ka Poakahi, la 1 o Mei, a lilo i ka Moi Wahine o Emma, no na dala he $1900.

 

NA LUNA O KEIA PEPA.

EIA IHO NO NA INOA O KA POE MA KELA wahi keia wahi i hookohuia i poe Luna o Ke Au Okoa. Me lakou nei e hooponopono ai na makamaka lawe nupepa no ka uku o ka pepa, a me ko na Olelo Hoolaha.

HAWAII— J. H. Coney, Hilo.

D. H. Hitchcock, Hilo.

L. Kaina, Puna.

W. T. Martin, Kau.

C. N. Spencer, "

J. G. Hoapili, Kona Hema.

P. Cummings, "

J. Z. Waiau, Kona Akau.

J. H. Kamalo, "

G. K. Lindsay, Kohala.

J. Naiapaakai, "

S. P. Koko, Hamakua.

Maui—A. M. Kahalewai, Lahaina.

P. H. Treadway, "

W. Ap Jones, "

E. Saffrey, Honuaula.

C. K. Kakani, Kaupo.

John Rae, Hana.

W. P. Kahale, Wailuku.

W. G. Needham, Makawao.

T. W. Everett.

MOLOKAI—M r. Meyers.

OAHU— J. P. E. Kahaleaahu, Ewa & Waianae.

J. M. Kalanipoo, Waialua & Koolauloa.

J. W. Kea, Koolaupoko.

KAUAI— T. H. Marshall, Lihue,

S. Kamahalo, "

J. S. Low, Hanalei.

H. J. Wana, "

G. W. Lilikalani, Koloa,

J. Kauai, Waimea.

 

OLELO HOOLAHA,

E IKE OUKOU E NA KANAKA A PAU LOA, Owau o ka mea nona ka inoa malalo nei, ke hookapu aku nei au i ko'u Kuleana aina a me na aina e ae i waihoia mai ia'u, e mahi, e malama, a e nana, ua kapu pu ia mau wahi, na kula a me na wahi i papaia e a'u, aole e hele wale na Bipi, Lio, Hoki, Iakake, Hipa, Kao, Puaa, ma ia mau wahi a pau e waiho nei ma Kalihi, Oahu, a o ka uku o ke poo o ka holoholona hookahi $1.00 a emi mai, a ina i hoopoina ina mea kanu, e like me ka nui o ke poho ka uku. E hana no wau a me ko'u mau hope e like me ke kanawai i ka mea kue i keia Olelo Hoolaha.

Na B. OHULE.

Inaipuhi, Kalihi, Oahu, Aper. 27, 1865.  2-1m

 

OLELO HOOLAHA.

NO KA MEA, UA NOIIA MAI KA MEA NONA ka inoa malalo, e Puuonohi, e hooponoponoia ka waiwai o Kauhikau (k.) o Kahakuloa, Maui, i make aku nei me ke kauoha ole, a e hooiaio pu ia kona pili ana i hooilina no kona waiwai: Nolaila, ua hoikeia i na kanaka a pau loa, ke pili o ka Poaono, oia ka la 20 o Mei, i ka hora 10 o kakahiaka, oia ka la a me ka hora i oleloia no ka hoolohe i keia noi ana mai, a me na mea hoole i hoikeia, aia ma Lahaina kahi e hana ai.

A. M. KAHALEWAI,

Lunakanawai Kaapuni o ka Apana Elua.

Lahaina, Maui, Apr. 1, 1865.  1-5t

 

OLELO HOOLAHA.

E IKE AUANEI NA KANAKA A PAU MA keia: Ua hookohu mai ka Mea Hanohano R. G. Davis, kekahi Lunakanawai o ka Aha Kiekie, ia Lukia Aliona a me J. W. Keawehunahala, i mau Luna Hooponopono i ka waiwai o Napapai (w.,) no Lahaina, Maui, i make aku nei. Nolaila, ke kahea ia'ku nei na mea a pau a ka mea make i aie aku ai, a me ka poe hoi i aie mai i ka mea i make, e hele mai lakou imua o ka mea nona ka inoa malalo, iloko o na la he kanakolu mai keia la aku, e hooponopono ai no na aie maopopo, ina he aie io, a e loaa no au ia oukou ma Kikikale, Honolulu, Oahu, ma kai iho o ka Pa o Kaaione, e ninau no i loaa. Ina i hele ole mai kekahi iloko o ka manawa i haiia ae la maluna, alaila, aohe kuleana iki e koi mai ai mahope.

J. W. KEAWEHUNAHALA.

Kekahi Luna Hooponopono Waiwai o Napapai w.

Honolulu, Mei 6, 1865.  3-4t*

 

HUA KUKUI! HUA KUKUI!!

E IKE AUANEI NA MEA A PAU LOA O ke kuaaina, owau o ka mea nona ka inoa malalo iho nei, he hoa aloha no oukou no na kau i hala ae nei, ma ke kuai Pepeiao Laau ana. Ua hala aku la ia kikina, he Au Hou keia, a ke kahea aku nei au, e kuai no au i na HUA KUKUI i kalua ia a moa, a aila, e ki-ke ia ka iwi a pau, a o ka IO wale no ke lawe mai, e hoomaemae i ka la a maloo maikai. A e haawi no wau EKOLU DALA ME HAPALUA ($3.50) no ka barela hookahi. I ka poe e imi ana i keia, a lawe mai, e loaa no wau ia lakou ma Halepohaku o M. Kekuanaoa, ma AIENUI. E wiki, mai Kaulua!

CHUNG HOON & Co.

Aienui, Honolulu, Mei 1, 1865.  2-3m

 

OLELO HOOLAHA

A KA

LUNA LETA NUI!

KE KAHEA IA AKU NEI NA LUNA LETA A pau, na Kapena o na moku holo pili aina, a me kela mea keia mea, e nana ma ka Pauku 406 o ke Kanawai Kivila, a penei ia:

"Ka uku o na leta maloko o keia mau Mokupuni, penei ia: Elua keneta no kela leta keia leta malalo iho o ka hapa auneke, eha keneta no kela leta keia leta maluna ae o ka hapa auneke hookahi, a he elua keneta no kela hapa auneke keia hapa auneke, i oi aku mamua o ka auneke hookahi."

E malama pono loa ia ana keia Kanawai e keia Keena, a ke kauoha ia aku nei na Luna Leta a pau loa, e malama pono loa, e like  me ke Kanawai maluna ae.

A ke kauoha ia aku nei na Kapena o na moku holo pili aina a pau, e pono lakou e nana i na ua kau ponoia ke poo leta, maluna o na leta a pau, e hoouna ia ana i kekahi Mokupuni okoa aku, e like me ka hoololi, Pauku 407 o ke Kanawai Kivila.

No ka hoouna ana i na nupepa, 1 keneta. O ka poe e hoouna mai ana i ka lakou mau leta, me na poo leta i kuni mua ia, a ua holoi ae lakou i ke kuni ia ana, aole e komo ia mau leta.

A. P. BRICKWOOD,

Luna Leta Nui.

Honolulu, Apr. 22, 1866.  1-1m

 

J. L. Nailiili, & A. W. B. Nahakualii,

LOIO.

E IKE AUANEI NA MEA A PAU, O NA mea nona na inoa maluna, he mau Loio laua, a ua makaukau laua e kokua i ka poe i hoopiiia, a me ka poe hoopii no kela hewa keia hewa o lakou.  A he hiki loa no hoi i ua mau Loio nei ke hana i na palapala hoopii o kela ano keia ano, a me na palapala kuai, palapala hoolimalima, palapala hoopaa, na olelo aelike a pau o kela ano keia ano, a me na palapala hoohui a pau, a me kela ano keia ano e ae o na palapala oihana, a me na palapala kupono a pau i ke Kanawai. E kakauia no me ka maikai loa na palapala. E loaa no maua, a o kekahi paha o maua ia oukou, ma HALEOLA, i Honolulu, Oahu, a i ole ia, ma Keei paha, i Kona Hema, Hawaii. E ninau no ia laua no ka uku.

Honolulu, Oahu, Apr. 24, 1865.  1-tf

 

AHA HOOKOLOKOLO KIEKIE.

KE KAU O APERILA, 1865.

KE KAUOHAIA NEI, MA NA HOOPII HOU ae a pau mai ka mea i hooholoia e kakahi Lunakanawai ma kona ano he Aha Hooponopono Waiwai Hooilina, malalo o ke Kanawai i kapaia "He Kanawai e Hookolokolo Jure ai na kumu hihia ma ka Hooponopono ana i na Waiwai," i aponoia Dekemaba 31, 1864, alaila, na ka aoao e hoopii hou ana e waiho me ke Kakauolelo o ka Aha kahi ana i manao e hoopii hou ae ai, i palapala i hoohikiia, e hoakaka ana i kona kuleana e hoopii hou ai, a e waiho aku no hoi me ua Kakauolelo la i ka olelo noi i palapala, e hoomaopopo ana no ka mea a mau mea paha i makemake ia e hookolokolo jure ia, a e nonoi ana i ka Aha e hookolokoloia pela. Ma ke kauoha o ka Aha.

L. McCULLY,

Kakauolelo o ka Aha Kiekie.

Honolulu, Aperila 8, 1865.  1-3t.

 

Hale Kuai o Ake!!

E O'U MAU MAKAMAKA NANA AU I HOOLAUNA mai i na wa i kunewa hope ae nei, ke kalahea aku nei ia, me ka hai aku ua makaukau ia e hoolako aku ia oukou i na mea a pau a ko oukou mau puuwai e kaunu ai. Ka lole o na ano a pau, ka Luina ume naau, ka Pahoehoe uwi lua, na lole Poni Kalakoa, a me ka Puahau o Maleka. Ko kane hoi ke Paina, ke Kuila, a me na mea a pau na boy o Hawaii nei e haaheo ai.

Ua hiki mai nei he mau Kihei Papamu Huluhulu nui.

E KOMO, E WAE NO OUKOU IHO.  1-tf.