Ke Au Okoa, Volume I, Number 1, 24 ʻApelila 1865 — Na Mea Hou o ke Alo Alii. [ARTICLE]

Na Mea Hou o ke Alo Alii.

Ma ka Poalua, la 12 o keia mahina, i ka hora 12 o ke awakea, ua hoohamama ia ae na puka o ka Hale Alii Iolani, ia J. C. Pfluger, a me na Alii moku o ka Manuwa Lukini Gylzaele; no ka haawi ana i ke kii o ka Moi o Rusia, i ko kakou Moi aloha. Penei ka *** (ke Kanikela o Rusia e noho nei ma Hawaii nei,) i kona wa i haawi aku ai i ke kii : "E OLUOLU OE E KA MOI: Ua kauoha ia mai au e ko'u Aupuni, e haawi aku ia oe e ka Moi, i ke kii o ka Moi Emepera o Rusia, a e oluolu oe e ka Moi e lawe aku ia, no ka mea, he hoike ana keia o ka manao like a me na manao aloha o ka Moi Emepera o Rusia, a i ili mai ai hoi iluna o'u ka hanohano o ka haawi ana aku ia oe. Ke lawe nei au maluna o'u i ke aloha aku ia oe, e ka Moi, no ka lokomaikai au, a me kou mau Luna Aupuni i hana aku ai, i na Alii moku o ke Aumoku Alii o ka Emepera o Rusia." I ka pau ana o keia, ua oluolu ka Moi i ka pane mai, penei: "Ke haawi aku nei au i ko'u aloha ia oe ma kou haawi ana mai i keia, o ke kii o kou Emepera, ua lilo ia he mea nani ia'u, a me ko'u Lahuikanaka, a ke ike io nei au he hoike keia o ka manao like, a me na manao aloha o ka Emepera o Rusia, ia'u, a me ko'u Lahuikanaka. E lilo no na Alii moku o ke Aumoku o ka Emepera o Rusia, i poe malihini i alohaia e ko'u Aupuni, a e haawiia aku no e ko'u mau Luna Aupuni a me a'u, i na mea a pau e kupono ana i ko lakou mau kulana." I ka Poalua aku nei, ua oluolu ka Moi e haawi aku i kona kii i ka Moi Emepera o Rusia, ma ka lima o Kapena Enquist, o * Manuwa Lukini e ku nei i ke awa * * -kia e ka Moi, aohe hiki ia ia ke * * i kona Kuhina o ko na Aina * R. C. Wyllie. I keia pule iho nei, ua nui na aha * haawiia, no ka holo ana o ko kakou MOI WAHINE aloha, e ike i ke one hanau o kona mau kupuna. Ma ke ahiahi o ka Poakahi, ua haawi mua ae ke Kuhina Waiwai a me kana alii wahine i ka laua; a i ke ahiahi o ka Poalua, ua haawi ae ka Loio Kuhina a me kana alii wahine i ka laua; ua hiki ae ilaila KA MOI, a me Ka Moi Wahine Emma, Ka Mea Kiekie M. Kekuanao, Ka Mea Kiekie V. K. Kaahumanu, na Kuhina, na Comisina a me na Kanikela o na aina e, na alii manuwa o na moku, a me na poe maka hanohano a pau o ke Kaona nei. I ke ahiahi o ka Poalua, ua haawi ae o Dr. C. F. Guillon, i wahi ahaaina i hui puia me kekahi wahi hana lealea. Ilaila KA MOI, KA MOI WAHINE, na poo Aupuni a pau o na aina e, a me na alii moku o na manuwa. I ke awakea o ka Poalima, ua holo aku KA MOI, a me KA MOI WAHINE iluna o ka moku manuwa Clio, ka mea nana e lawe aku iaia maluna o ka ale o na kai. I ko laua hoi ana mai, ua ki pu aloha mai na moku manuwa a i elua, ua hoonohoia na kanaka ma na i-a a pau mailuna a lalo. Ia wa hookahi no, ua holo aku laua iluna o kahi moku manuwa Kialua. KE AWA O HONOLULU.—He oluolu ko makou i ka ike ana, ua makaala ke Kuhina Kalaiaina i na pono o ke Awa o ke Kulanakauhale Alii o kakou. Mamuli o kana kauoha, ua laweia'ku a kaawale ka mono bele owaho o ke awa, a ua mo-kuia ma ia wahi he waapa me ka bele no maluna iho, a no ke kahulihuli ana o ka waapa, he mea ia e hookanikani mau ai ua bele nei, i oi aku ai kona walaau ana mamua ae o ka mea mua, a e lohe ponoia'i e na moku e holo mai ana i ka po. Eia hoi kekahi, ua kakiaia he mau pou laau nui ma kela a me keia aoao o ka uuku o ke awa, ma kahi kupono e lelepauki ai na moku holo pili aina i ke komo ana mai iloko. A *ia i ka po ka hiki ana mai o ka moku, e kau ia na kukui maluna o kekahi o ia mau pou ma kela a me keia aoao, alaila, e hiki no ia Pele ke kolo pololei mai na moku nui, me he la ua ao no, a pela no e komo mai ai na moku pea holo pili aina. –––––––––––––––– KA ILINA ALII.—Ua lohe mai nei makou, ua hooholoia ka aelike iwaena o ke Kuhina Kalaiaina, a me T. C. Heuck Esq, e hoomaka houia ka hana iloko o keia mau la ma ka Ilina Alii ma Mauna Ala, i Nuuanu. Ua makaukau na pohaku, a ua lako i na mea a pau e kukuluia'i ka hale, a e oluolu ana na maka o na keiki kupa o ka aina ma keia hope ae, i ka nana ana i ka hale hanohano hoomanao, kahi i waiho moe lolii ai na makua o ka lehulehu i haalele mai nei i ka malamalama o ka la.

[Kakauia no Ke Au Okoa.] I keia la, ke hoea aku nei imua o keia lahuikanaka keia Nupepa, he mea i kukuluia e ke Aupuni i auwaha e hiki ai i kela mea keia mea o keia Aupuni ke ike i na mea e hanaia ana e ke Aupuni, a me na mea hoi i manaoia'i e hana'ku, e pili ana i ka hoopomaikai i ko keia lahui noho ana, ma na mea a pau e pili ana i ka hoonaauao a me ka hoopii ana'e i ko kakou ano maikai o ka noho ana; a i hiki ai hoi ia kakou ke ike i ko kakou ano o ka hooponopono a me ka noho Aupuni ana—i ike ai kakou i ka oiaio o na mea a pau a ke Aupuni e hana ai, aole ma ka manao koho wale ia mai e ka poe pili Aupuni ole, ka poe hoi e hao ana i na wa lehulehu wale e hookau i ka waihooluu ano e maluna o ka oiaio, i mea e hooko ai, a e hoo-ana ai hoi i ko lakou mau manao ino kuloko. He mea no paha i maopopo i na kanaka a pau i loaa ka ike a me ka naauao, iloko o na makahiki i hala'e nei, i ka wa o ke Aupuni e noho ana me ka Nupepa ole, ua nui loa na o1elo hoino i hoopukaia imua o ka lehulehu e kue ana i na Kuhlna o ke Au o KA MOI KAMEHAMEHA V., e hele nei; ua hooukaia iluna o lakou na olelo hoino a pau i hlki ke hooiliia iluna o nei mea he kanaka, ua pena ia ko lakou ano imua o na Aupuni e, me he la o lakou ka poe ino loa i hehi i ke one o keia honua; aka, ua waiho no na Kuhina a me na poe pili Aupuni a pau, ka poe hoi e apono ana i ka hana a na Kuhina i ka manawa, – a o ka manawa ka mea nana e hoike maopopo aku i ka manao aloha lahui io o na Kuhina, ka poe ia ia ka hoeuli, a poe ho'i nana e hookele nei i keia Aupuni–Hi* io mai no ka manawa, a hoike maopopo mai ia, he aloha lahui io na Kuhina, a he poe enemi maopopo no keia lahui a me ka oiaio, ka poe nana i kapa ia lakou ma na inoa ino. O na kumu i hoopuka ai ke Aupuni i keia Nupepa, he lehulehu loa, hiki ole ke heluia; o kekahi nae o na kumu nui, oia no, i hiki ai ke pale ke Aupuni ia ia iho i na olelo hoino oiaio ole i hoopukaia e kue ana ia ia, e like me na mea i ikemakaia iho nei maloko o na nupepa e paiia nei i keia manawa. No ka mea, ua ike maopopo ia, o na mea oiaio a pau, i manaoia e ke Aupuni, he mea e hoopomaikai ai i kona mau Makaainana, ua olelo ia, he mea e hoopoino mai ana ia lakou—o ka oiaio, ua hamaleia a nukee e ka poe enemi wale mai, me ka manao ino maoli no paha ko lakou olelo ino ana, a no ka hupo paha, aole na makou e nana ia mea, maluna no o ke poo o ia poe ko lakou hewa. *** maopopo iho no na Kuhina a me *** o ke kau Ahaolelo i kaahope ae nei, i ke kupono maoli ke hoopukaia***Aupuni, i mea e hiki ai i ke *** ku i kona mau Makaaina- *** mea i manao ai *** *** ai hoi i ka au*** *** pono aku ia lakou*** o ka poe poo nana e hoopono*** Noho Aupuni ana, no ka mea, o kekahi o na mea makamua loa i kupono ke aoia i kela a me keia kanaka Hawaii, oia no ka ike a kamaaina i ke ano o ka noho ana o Kona Aupuni. –– E hoolahaia la paha ko ke Aupuni manao oiaio e na nupepa i paiia iho nei, i na la paha aole ke Aupuni e kono ikaikaia e hoopuka i keia Nupepa. Aka hoi, aole! O na mea ino a pau, i hiki ke manaoia e ke poo kanaka, ua hooiliia mai no ia maluna o na makamaka oiaio o keia Lahui–na Kuhina. Ua kapaia lakou he poe kipi–ua kukalaia lakou he poe e imi ana i ko lakou hanohano iho–i ia mai lakou he poe e makemake ana e kauo i keia Aupuni iloko o ka pilikia–hooweliweliia kekahi poe e lilo ana ko lakou mau kuleana, a e pilikia ana ka * o lakou noho ana. O ka poe naaupo, ua manaoio i keia mau olelo oiaio ole, ka poe no e maa ana i ke kauo mau ia me he mau holoholona la i hou-ia na ihu; aka, o ka oiaio, he mau loa kona ano, a nolaila, iloko no o ka manawa a ka poe imihala e hokake ana i ka lakou mau olelo oiaio ole no na mea e pili ana i na Kuhina, aia hoi, hoea mai la na Kuhina me ka lilelile nui—no ke aha? no ka mea, ua hoike mai lakou ma ka lakou hana, o lakou maoli no, na poe i onipaa ka manao e noii, a e imi hoi i na mea a pau e hoopomaikai mai ana i ka noho ana o ke kanaka Hawaii, a me na poe i lilo mai i mau keiki hoohiki no keia aina. A nolaila, e like me ke kila i anaiia e ke apuapu a hulali, pela no na Kuhina, ua anaiia lakou e na olelo hoino a kekahi poe, noloko ae paha o ka manao ino, a no ka hupo mai paha, a ua hoea mai lakou imua o ka lehulehu holookoa, me ka maikai, a me ka mahalo ponoia e ka poe naauao a pau mai kela pea a keia pea a ka aina. Owai la ke kanaka Hawaii i noho me ka haloiloi ole o ka waimaka, i ka ike aku i ke ano o ka hanaia'na o KA MOI Aloha o keia Aupuni, i ka wa a ka Aha Elele e noho ana, e ka poe i alakai hewaia e ka manao e noho ana iloko oia Aha? Ua oleloia na olelo imua Ona, i ku maoli i ke ano hoowahawaha. Aka nae, ua noho malie mai oia me ke kaumaha—aole Kona Kaumaha noloko mai o ka lohe ana i na olelo hoino nona, no ka mea, maluna no o ka poe nana ia mau olelo ino ko lakou hewa iho, aka, ua mokumokuahua kona naau no ke aloha,—i ka ike ana'ku i ko lakou kauoia ma ka ihu e kekahi poe uuku, ka poe hoi e makee ana me ka lili nui, i ka ike ana iho, o ka hanohano a lakou i ai haakei ai, e hoomaka ana e koko ia ia iho, a hele aku mai o lakou aku la. Ua hoopukaia na olelo hooweliweli e lakou imua o ka Haku-ihi o Manokalanipo, ka mea

kapu loa, ka mea nona ke aka, i na kau iluna o kekahi kanaka, o ka make no ia i ke au mua o keia aina; ka pua a moopuna hoi a ke Alii Kaulana Hiwahiwa, oia hoi o KAMEHAMEHA NUI; aka, aole oia i pane ino mai no ia mau olelo hooweliweli, ua noho malie wale mai no Kela, a i Kona ika ana e hele lalau loa ana na Luna o Kona poe kanaka, aia hoi, kipaku aku la kela ia lakou, a haawi maoli aku no kela i na pono pili paa no kona poe kanaka, oia hoi na ponoi hooiaioia ma ke Kumukanawai o ka la 20 o Augate, M. H. 1864, a ua apono loaia no hoi ia Kumukanawai e ka lahui holookoa, mai kela kihi a keia kihi o ka aina,—Ua kohoia na Luna Makaainana, a hoonohoia ka Aha kau Kanawai malalo o ia Kumukanawai i haawiia e KA MOI lokomaikai KAMEHAMEHA V., i kona poe kanaka, a ua hanaia na Kanawai e pili ana i ka hoopomaikai i ka noho ana o ke Aupuni mai o a o, a ua holopono no na pono a me ka pomaikai a ko kakou Moi i manao mai ai e haawi i kona poe kanaka, a i keia la, ke noho nei ke Aupuni Hawaii ma ka noho ana o KE AU OKOA. A no la, e na kanaka Hawaii oiaio a pau, o oukou no ka Makua o keia pepa; na oukou ia e hookipa, a o oukou wale no kona makamaka, oiai oia e halihali hele aku ana io oukou la i kana hoomalamalama, a i kamaaina ai oukou i ka noho ana o ko oukou aina iho, a me ke ano hoi o kona noho hoaha mau ana me na Aupuni nui o keia honua. * KA HELE MAKAIKAI ANA O KA MOI WAHINE I NA AINA E.-- Iloko o keia mau la i hala'e nei, ua lohe maopopo makou no ka holo makaikai ana ma keia hope ae, o MOI WAHINE i aloha nuiia e kakou, o EMMA-LANI, e kaapuni ana oia i na aina e. Ua lohe muaia e na 'lii aupuni o Beritania no ka makemake o ke 'LII WAHINE e ike i na aina kahi i hele mai ai na kupuna, a nolaila, ua poloai koke iho lakou ia ia e maliu ae i ko lakau manao mahalo, a e ae oia e kau maluna o kekahi o na moku mauwa o ia aupuni. Ia wa hookahi no, ua kauohaia ke Komisina o Beritania e noho nei ma keia aupuni, oia o W. W. F. Synge, Esq., e ukali hanohano oia i ke 'LII WAHINE, a e holo pu me ia a hiki loa'ku i Beritania. A ua hoounaia mai kekahi o na moku nui o ia aupuni kaulana, o Clio ka inoa o ka moku, a eia no ia ke ku mai nei ma ke awa o Honolulu, e kakali ana a holo aku me ka MOI WAHINEe o na mokupuni o ke kai. Eia na inoa o ka poe hanohano e holo ukali ana ma keia hele makaikai alii ana:—Hon. Mrs. Mary Anna Kiliwehi Kaauwai, Hon. C. G. Hopkins, W. W. F. Synge, Esquire, ke Komisina o ka Moi Wahine o Beritania, a me *** i loko o na la he umi paha mai kela la aku, a holo pololei a hiki i ke awa o Panama, ma kei aoao o Amerika waena. Malaila e haalele ai i ka moku, a kau maluna o na kaamahu a hiki i kela aoao o ka aina, e moe ana ma ka moana Atelanika, alaila, ee hou ae lakou ma ka moku mahu, a holo loa aku a hiki i Beritania. E hiki ana lakou ma ia aina uliuli i puni i ke kai, iloko o ke kau, a oia ka wa oluolu a kupono loa e hele a makaikai ai i na pookela nani o ke ao nei, e ikea'na ma Ladana a me na wahi e ae o Beritania Nui. A hiki i ka wa o ka hooilo, e holo ana lakou a ma ka aoao hema o Farani, kahi mehana hoi a malaila aku i Italia, a i ka hoi ana'e kipa aku ma na kulanakauhale kaulana o Geremania, a hiki hou ae i Beri--tania. A haalele ae ia aina, na ka moku mahu e hooholo ia lakou a hiki ma kela aoao o ka moana ale nui o ka Atelanika, a ku paha ma ke awa o Bosetona, alaila, e hele kaapuni aku ua poe malihini la o Hawaii e makaikai i ka aina hanau o Wasinetona; a mailaila mai e hoi loa ae lakou a hiki hou ma ka home mokupuna o ke kai. Ua manao ia, e aneane hookahi makahiki ka nalowale ana aku o ka MOI WAHINE ilihia o kakou, a hiki hou mai ia i ke one hanau, ke oluolu ia i ke Akua. Me ia ko makou nei aloha pumehana, a me kona mau ukali a pau, me ko makou iini nui e hoopakele ia lakou e ka Mea Mana Loa i na ino a me na pilikia, a e loaa ia lakou ka oluolu a me ka pomaikai ma ka hele ana, ka noho ana'ku, a me ka hoi hou ana mai. POMAIKAI O KAU,—Hauoli ka naau i ka lohe ana iho nei, e kukulu ana i ka wiliko ma Waiohinu, aina huli hema kaaina o KAU. O C. N. Spencer ma (Kale,) ka poe e kanu ko ana, he 1500 eka aina momona mauka o ka pali o ke kulanakauhale, kai * i ka hui, a iloko o keia makahiki, e oluolu ana na maka i ka ike ana i ka uliuli o ke ko e welo ana ma na pali o Kau. O W. T. Martin kekahi, ka L. K. Apana oia wahi, he kanaka mikioi ia, a ua lohe mai nei makou, e palau ana oia i kona mau eka, a pela auanei na kamaaina Hawaii e ae. O ka ohi pulu, ke mau nei no ia hana ma Waiohinu, aole i haalele ia. Pomaikai na kanaka o Kau, i ka ulu ana'e o na hana hoowaiwai. Ua olelo ia, he kaulana o Kau i ke kanu ko i ka wa kahiko. KA BUKE UNUHIOLELO A ANARU,—Ua hai ia mai makou i keia pule ae e paa pono ai keia buke; kekahi hapa, mai ka olelo Hawaii a i ka olelo Beritania, kekahi hapa, mai ka olele Beritania a i ka olelo Hawaii, a o ka hapa hope loa ua kau ia he papa hoomanao no na wa kaulana. O keia hana a Anaru e kanu ana ia i kia hoomanao nona, i na kau a kau o na hanauna e hiki mai ana. E hoolaaia ana ua buke nei i na haole o Honolulu nei, a me na kanaka maoli kekahi.