Ke Au Okoa, Volume I, Number 1, 24 ʻApelila 1865 — Page 4
KE AU OKOA.
HONOLULU, APERILA 24, 1865.
Ka Nupepa Hou.
I O'U MAKAMAKA MAU O "KA HOKU O KA PAKIPIKA."
ALOHA OUKOU:
Ua loohia mai au e ka manao hauoli nui e hoike ao i ko'u olioli nui no ka Nupepa Hou e puka ana i keia la, kahi e hiki ai ia kakou e kamailio akea hou ae i ko kakou mau manao ma ke ano ike kuokoa, e like me na la i hala. A ma keia mau la, ua aneane nele kakou i kahi e hiki ai ia kakou e kamailio akea.
Ke manao nei au, aole i pau ko kakou minamina i ka Hoku Pakipika, no kona haulehia ana iloko o ka make emoole, a me ka Nupepa Kuokoa, i kona haalele ana i kona ano kuokoa. He manao ko'u aohe oukou i nele i ka ohumu malu ana i ka Nupepa e halawai nei me kakou i keia mau la, me he mea la aole i lawa ka makemake pau ole no na mea hou o na aina e mai a me na mea e ae.
Ano la, ua hiki mai ka la e hoike akea ai ka lehulehu i ko lakou mau manao i ku i ka naauao, ma keia Nupepa, ka mea i hookahua ia e ke Aupuni, e kukulu kiekie mai iwaena o ka lehulehu, me he lama nui la e kau ana iwaena o ka pouli, e hoolele ana i kona mau kukuna malamalama ma na wahi kuono o ka hale.
Aka, ma ka hookahua ana, a ma ke kukulu ana i na hana o keia Nupepa, na ke Aupuni no ia. I mea aha la ia? I mea e hoolaha aka ai i ka ike a me ka naauao iwaena o ka Lahuikanaka, malalo o ka maluhia o ke Kumukanawai a me na Kanawai, no ka mahiai ana, ke kalepa ana, ka hoowaiwai i na i ka Lahuikanaka, i ole e haulehia malalo o na kapuai o ka palaualelo a me ka hoomaunauna; ka mea i hoopailua nui ia e na Aupuni hoowaiwai o ka honua nei, mamuli o ke kuhikuhi a ka Buke Nui Kaulana.
Ma na hoolaha nupepa a pau ma keia mau mokupuni o ke kai, a me na aina puni ole o ka honua nei, ua ike no kakou, a ka lohe pinepine hoi, aole e hiki i kekahi mea a mau mea e hoolilo i ko lakou waiwai ponoi ma ka hoolaha nupepa ana, i mea e hookoia ai ka makemake o hai, ke ole e pakuiia aku na lilo ma ia hoolaha ike ana.
He pinepine na mea a kakou i ike ai iloko o ka nupepa, a i na manao paipai o kekahi poe akeakamai, e pili ana i ke ano o ka hoolaha nupepa ana, no ka mea, ua oleloia, "Aia ka laau lapaau o ka nupepa na ka lima o ka poe nana e lawe ana.'' A nolaila, he make hewa paha no'u ke kamailio loihi malaila.
No ka mea hoi, ua ike maopopo no kakou, aole i hiki wale mai ka ike a me ka naauao ma o keia mau mokupuni i ke kai, ma ke ao wale mai me na kumu kupono ole, i mea e hoolilo wale ai i ka manawa mamuli o ka pilikia, i ka hune, a me ka pololi. Aka, ua loaa ka ike i keia lahui a me na lahui e ae, mamuli o ka hookumu ana a kekahi Ahahui. A pela wale no i laha ai ka ike o kela mau la e noho nei. Ke manaolana wale nei au, aole kekahi kanaka haipule ma ka honua nei e noho nei iloko o keia mau la, e hoolilo ia ia iloko o ka hune a me ka pilikia, e hoolaha wale i ka ike a me ka naauao a puni ke ao nei, ke ole e pakuiia aku na kumu e ikaika ai kana oihana, ke kuhihewa ole nae au i a keia kamailio pepa ana no kakou. A i a he olelo oiaio keia, alaila, ke i aku nei au. "E like me ka hiki ole ia kanaka haipule ke hana pela, alaila, pela no e hiki ole ai ke hoomakaia kekahi mea hoolaha nupepa, a me na hana e ae.''
Ke olelo nei au owau wale iho no iloko o'u iho, me ke kuka pu ole me ka mea nana e hookumu nei keia nupepa. Aole paha e hilinai ana ke Aupuni ma keia hoolaha nupepa ana iwaena o kakou, me ka hoolilo i kona mau tausani dala, me ke kokua ole ia e ka poe nana e lawe ana. Aka, ma ko'u ano maa pokole, a o kakou hoi a pau, ua hilinai keia nupepa i kona ola a me kona mau ana iwaena o kakou, na kakou e malama i kona ola, a make ia kakou, o kona make no ia.
O ka'u wahi olelo hope e hoike ae ano. Aole au i poina i ka poe kupono no ka lawe ana i keia nupepa, o oukou wale no. A no ka mea hoi, ia'u e lawelawe ana i ko kakou nupepa i make aku nei, eia no ma kuu lima ka papa inoa o ka poe makamaka mua o ka Hoku Pakipika, a ke hilinai nui nei no wau, o lakou no na makamaka o keia NUPEPA HOU e hoopukaia ana. Aka, aole paha he makehewa no'u ke hoike ae i ka nui o ia poe malalo ae nei. A owai o lakou?
No KOHALA AKAU, HAWAII.—D.K. Naiapaakai, J. W. Naihe, Nawa, E. Kekaula, George W. Macy.
No KOHALA HEMA, HAWAII.—P. Papaua, L.W. Kulua.
No WAIMEA, HAWAII.—J. W. Iaukea.
NO HAMAKUA, HAWAII.—G. W B. Halemanu, D. Waiau.
NO HILO, HAWAII—L H. Coney, G. Kenuway, D. H. Hitchcock, Rev. C. Pouzot, T. Metcalf, C. P. Turner, S. Kipi, J, Kahalio, F. Kupanihi, Kupele, Nakookoo, Maikunu, Upa, B. S. Kaapa, L. Kaapa.
No PUNA, HAWAII—L. Kaina, Nailaholo.
No KAU, HAWAII—S. P. Kaulia, J. W. Hanu, D. Kaleohaalulu, W.T. Martin.
No KONA HEMA, HAWAII--D.H. Nahinu, J. W. Kupakee, Kahaleole, S. W. Papula, J.A. Kahookaumaha, H. N. Greenwell.
No KONA AKAU, HAWAII.—Kawelo, S. Makaike, J. H. Kamalo, Kanuu, Z Waiau, Kapae 1, Kapae 2, Kapukui.
No KALEPOLEPO, MAUI.—Wainee.
No MAKAWAO, MAUI.—W.H. Uwelealea, W. Crowningburg.
NO KIPAHULU, MAUI.--C. Kakani
NO HANA, MAUI.--Kahananui, A. Hopu.
NO HANAKUALOA, MAUI.--Kapihe
NO WAILUKU, MAUI—J. D. Kahuailua, J. H. Napela, J. K. Unauna, W. H. Kaauwai, W.H. Uaua.
No LAHAINA, MAUI.---C. Kalu, C. Kenui, D. Kahookano, J.D. Kahookano.
No LAHAINALUNA, MAUI.— L. Aholo.
No KAANAPALI, MAUI—J. H. Moku.
No MOLOKAI.--M r. Kaiae, Kahalemake.
No WAIOLI, KAUAI.—J. W. Kaehu, A. S. Nuuanu.
No WAIMEA, KAUAI.--J. Kaaa
No KOLOA, KAUAI.—G.W. Lilikalani.
No ANAHOLA, KAUAI,—J. Wana.
He nui na makamaka o ka Hoku Pakipika i koe, aole e hiki ke hookomo ma keia kakau manao ana ; no ka mea, he mau tausani ka huina houluulu oia poe. Aka, o ko Honolulu nei a me keia Mokupuni okoa, a me na lala e ae nana i hookumu ka Hoku Pakipika, he makehewa ka olelo paipai no lakou. No ka mea, aole paha e liuliu, e lele liilii na nupepa ma ko lakou lima.
Ke manao nei au, aole paha i makehewa ka'u hooloihi ana i ka'u olelo ma keia kakau manao ana. No ka mea, o ka hauoli i ka nupepa hou ke kumu i hiki ai ke olelo loihi, a no ka mea hoi, ua laweia na kaumaha a pau e ka mea nana e hoopuka nei keia nupepa; A o na hana i koe ma keia hope iho, o ka lawe mai a heluhelu iho, a haawi aku i ola no ka NUPEPA HOU.
Me ka mahalo,
S. N. HALEOLE.
Honolulu, Aperila 24, 1865.
He manao paipai i ke poe e maliu mai ana, me ka manao e lawe i keia Nupepa Hou, oia hoi keia, Ke Au Okoa.
I o'u mau makamaka ili ulaula mai Hawaii a Niihau ; Aloha oukou. Ke hoakaka nei au me ko'u olelo aku, eia ka nupepa hou o kakou, a o kona inoa Ke Au Okoa. He nupepa hoa keia, he nupepa o ke aupuni, a o kona Halepai, eia no ia ma ka Halepai o ke Aupuni, kahi hoi i hoopuka ia iho nei Ka Hoku Pakipika mamua. A
o ka uku o keia nupepa. ELUA DALA. ($2.00) no ka makahiki; hookahi, a he 52 pepa i ka makahiki okoa.
Nolaila, eia ko kakou nupepa, o lawe nui manao noiau o na kanaka Hawaii, ka poe hoi e hoopuka ana i ko lakou mau manao maikai, e lawe nui kakou i keia nupepa, e hookipa ia ia ma ko kakou wahi, i hoa kuwili no ke ao, i hoa lolii hoi no ka po, i hoa aikane puna hoi na ke onaona, i hale kipa hoi no na la pokole o keia ola ana. E! e ala kakou nei, mai kau ae na maka iluna, me ka hoopau-ha iho, e nana pono mai, e haliu mai, e ike i ko kakou makemake hou, oia hoi o Ke Au Okoa, he wahi keiki hou oia, akahi no ia a hoomaka mai e hele mai i o kakou nei, a e hookauwa mai ana oia na kakou, i mea nana e lawe hele ko kakou makemake mai Hawaii a Niihau.
E na keikikane o Hawaii, moku kele i ka waa, Kahiki moku kele i okia o ke kai kaawale Kohala e, moku i ke au—e ala mai oukou iluna, a e noho iho ma ko oukou mau noho, a e huli iho ke alo i ke pakaukau, me ke keokeo o ka pepa imua o oukou, e hopu iho ka lima i ka peni, a e kakau iho i ka mea a ka manao e koii nui ai, a e hooili mai i Honolulu nei, ma ka inoa o ko kakou nupepa hou, Ke Au Okoa, a nana no ia e lawe aku me ke kanalua ole, oiai aole ona paku, aole ona alai, aole ona makani nana e kulai oia a hina lalo, e ku mai ana oia iluna, ia kau aku, a ia kau aku.
Pehea oe e Hawaii, o Keawe ; o Maui, o Kama; o Oahu, o Kakuihewa ; a me Kauai, o Manokalanipo? Aole anei oukou e wehe koke mai i ke pani o na puka o ko oukou mau hale, me ke kahea mai ia Ke Au Okoa, e komo maloko? E hanai mai ia ia, a e hookipa, eia no ka uku la o ka leo, e lawe kakou, mai kanalua, mai paupauaho, mai kuihe, mai hoi hope, mai pi, a maua, aelua wale no dala kona wahi ola i ka makahiki, emi maoli no, aole pela na papale eleele o na hale kuai, i hoopuni ia me na hulu hinuhinu o ka puapua o na manu, ekolu, a eha dala ke kumukuai, aole pela ka Lilina ume naau, ka Wailiula alohi puka aniani, aole he lohe ia kona koele ana, ke lu aku iluna o ka papa kuai.
E o'u mau hoa hooholua o ka ike, e lawe kakou i ko kakou nupepa, ko kakoa ahailono, ko kakou elele, e lohea mai ai, ua make o mea, ua haule i ka pali, ua haule i ka lio. mai luna iho o ke kumu lehua kapilimanu, ua holo i ka moku okohola, a ua make i ka hiu o ke kohola, ua pepehiia e ke kapena, ua kahuli ka waa ma ka moana, ua pepehiia e ka punalua, ua make i ka mai, ua mare ia o mea ma, ua hanau o mea, o mea kai noho aela ma ka oihana mea o ke Aupuni, ua hoopauia aela o mea me ka hoopaiia, a ua hookuuia. Ia wa e lohea mai ai keia mau mea ke ole ka lawe ana i ka nupepa? ke i aku nei, aole e lohe ia hele a lohe ia mai, ua loihi loa ka manawa, ua hala 'ku no hoi ka hiehie aloha o ka moe. Nolaila, e maliu mai kakou e na hoa ma keia nupepa, e na kaikuaana, a me na kaikaina e noho ana malalo o ko kakou mau opuweuweu kauoha, na makuahine hoi, a me na kaikuahine o walea ana maloko o ko oukou mau opuahuawa ponoi, e ala like mai kakou, a e hopu like na lima i ko kakou nupepa "Ke Au Okoa."
He nupepa keia no ke Aupuni, he nupepa e puka mau ana, e like me ke kau mau ana o ka Hae Hawaii o ke Aupuni, pela no ka puka mau ana o keia nupepa, aole no e pau ana ka eleele o kona mau hua i pai ia me ke kepau poepoe iloko o na kau a kau. Aole
hoopili mea ai keia nupepa a me ka manao paha e kapae wale i ka oukou mau wahi ukana ke hooili mai ia ia, e like me kona mau hiki mua i hooluu like ia i ka wai o ka auhau like, aole pela, ua hele kuokoa loa ia me ka lauahi mai i na mea hou o na aina e mai, a me ko Hawaii nei, me na mea pili i ka oihana Aupuni o ka honua nei, a me ka noho ana o ka lahui kanaka, mai na'lii a na makaainana, na holoholona hele hewa, na olelo hoolaha, o kela ano keia ano i ku i ka pono, me ka pomaikai o ke kanaka. E hoopuka ia no ia mau mea a pau ma keia nupepa.
Ma na mea a pau i hoike ia maluna, e olelo mai paha auanei o'u hoapuni nupepa, ua lawa makou, he nupepa no ko makou, e lawe nei, a ke ike nei no makou i na nuhou o na aina e mai, a me na mea hou o Hawaii nei. Ae, he oiaio no ia, aka ea, o ka mea maikai loa ka lawe ana i na nupepa elua, e like me a'u nei, aole i kanalua no ke ano ilihune, a mahope paha e kaupaona a liek au ia laua a elua: ua nui iho la paha keia, malia i o'u hoa kakau manao ae hoi kekahi.
E aloha auanei ka Luna Hooponopono o ka Nupepa Hou "Ke Au Okoa." Me ka mahalo. J. W. P. KEOLANUI.
Kapalama, Oahu, Aperila 17, 1865.
"No ka ai kanaka o Hawai nei."
S.E. KAULA.---Ua loohia mai au e ka manao hauoli nui e hoike akea ae i ko'u mahalo ole nou, no kou kakau ana i kela mau huaolelo ma ke poo o kou kakou manao ana nou. I mea aha kela mau huaolelo au i lawe ai, a kakau ma ke poo o kou kakau ana no ka "hoomana kahiko" o Hawaii nei, ma ke Kuokoa o ka la 3 o keia malama? A nawai i ao ia oe, ua aikanaka keia lahui kanaka?
Ke hai aku nei au ia oe ma keakea; He lahui aikanaka ole keia ma ka mooolelo o Hawaii nei. O ka mea i olelia ua na ka mooolelo o Hawaii nei, he lahui naauao keia ma kekahi mau hana, a ma kekahi mai hana, he naaupo.
A o ka mea i oleloia e oe e pili koa ke ao ana i ka lua, nau wale iho no ia, a me ka mea nana i ao mai ia oe ma ka olelo lapuwale hooweliweli, i ku ole i ka naauao a me ka haumia, a pili ole hoi ma ke ano hapule i ku i ka oiaio.
O ka mea i oleloia e oe, "o ka ai i ke kanaka" ka lolo hope loa o ke ao ana i ka lua, aole pela.
Ua ao au i ka lua ma ka M.H. 1844, e ko'u kupunakane e Kekamaeu a me ko'u kupunawahine o Kameheaiku, he mau kumu lua nui laua, no loko ae o ka pal obscured Kekuaokalani. Owau a me ko'u kaika obscured a o ko'u makuakane, (ua make laua) a me ko'u makuahine e ola nei na mea i ao i ka lua iloko o ka manawa i oleloia maluna. Aole nae makou i ai-lolo e like me kau. Penei wale no.
I ka la mua o ko makou ao ana a hala elima la, lawe mai la makou elua puaa, owau a me ko'u kaikaina i ka maua puaa ao ko'u mau makua i ka laua puaa. Mahope o ke kuai ana o na puaa a makou, haawi like ia makou ma na mahele like oiai mamua o ke kalua ana; aka, ma ka moa ana o na puaa a makou, aia hoi ua nakaka ka'u wahi, a nolaila, olelo ke kumu-lua, "aole e hiki ia'u ke ao, ua ino ka lolo." A o ko'u kaikaina a me na makua o maua, ua maikai ka lakou. A o lakou kai ai lolo, aole nae i ai i ke kanaka, e like me kau.
He oiaio, ua olelo na kumulua a makou, "o ka lolo hope loa, he kanaka." Aole nae he ai i ke kanaka.--Penei wale no. Aia a a hiki i ka manawa e ulu mai ai ka hakaka, a eha, a hina paha, kekahi mea a mau mea ia'u oia iho la no ka ai-lolo. He nui na mea like i pau ole ke hai ae.
O ka mea i oleloia e oe e pili ana i ka mooolelo o Halemano, he kaao wale iho no ia. No ka mea, he mau akua wale iho no ka poe nona ka mooolelo, aole no ka poe e like ana me kakou. Aole oia kaao ka mea e lawe mai ai a hoopili no ka lahui-kanaka holookoa.
Heaha kau mea i lawe mai ai i ka mooolelo o Kapena Kuke a hoopili no keia lahui, mamuli o ke kuhihewa a kekahi poe, he "naau ilio."
A i mea e pono ai au ma keia kakau manao ana, ke i aku nei au ia oe, o oe hookahi ka aikanaka mua o keia lahui, a ua puka mai paha oe no loko mai o kou hanauna ai-kanaka ma ou wale iho no ia a me kou hanauna i hala, a me ka hanauna ou ma keia hope aku, a o ka lahui okoa, aole lakou i ike i kau mea e kamailio nei.
E noonoo oe, a e hoomaopopo hoi ma na mea au e ai nei, o ka aikanaka ole ke kumu o ka mahiai nui o na hanauna i hala; E like me ko'u maa mau ma na mea a'u e ai nei, pela oe e manao ai, he lahui ai-kanaka ole keia. S. N. HALEOLE.
Honolulu, Aperila 14, 1865.
NO KA AILA HONUA.--I keia wa, ua loaa nui mai nei keia aila ma Canada, Nu Ioka, Ohio, Peselewania, Verekinia Komohana, Inikiana, Calefonia, Kenetuke, Ilinoi, Misouli, Mikigana, Colorado, a me Kanasa. Aohe e hiki ke haiia aku ka nui o na galani e waiho nei ma na wahi eli aila. Ua eliia ua aila nei iloko o ka honua, mai ka elima a i ka ehiku haneri kapuai ka hohonu. Ma kekahi wahi, he umikumamalua haneri kapuai ka hohonu, alaila loaa. ke hana nui loa nei ka hema o Inikiana ma ka eli aila ana. Ua loaa mai mailoko mai o kekahi lua aila i ka hora hookahi, he ehiku barela.
He Olelo Nane.
He olelo nane keia i unuhiia'e noloko o ka buke Hebera kahiko. Ua kakauia ma ke ano hookahi me ka Baibala, a ua olelo ia, e ka poe i maa loa ole i ka heluhelu Baibala, ua kuhihewa lakou noloko io no o ka Baibala keia mau pauku.
O ke ano maoli iloko o keia olelo nane, oia e ao ana ia kakou no ke kohu ole ia kanaka e hoomaau a e anai i ka poe i like ole ko lakou manao hoomana me ko kakou, no ka mea, na ka Mea nona ka mana ia e hooponopono.
1. A ma ia hope iho, e noho an ao Aberahama ma ka ipuka o kona hale lewa, i ka aui ana o ka la.
2 . Eia ka, he kanaka elemakule hapanuea, e naue mai ana noloko mai o ka ulunahele, e kaukoo ana maluna o ke kookoo.
3. Ku ae o Aberahama a halawai me ia, ae, holoi iho i kou mau wawae, e noho maanei i keia po, a ala ae i kakahiaka nui a naue aku i kou ala e hele ai."
4. Aka, ua pane aku ke kanaka, "Aole; no ka mea, e moe ana au malalo ae o keia kumu laau."
5. Koi ikaika nae o Aberahama ia ia, a nolaila, ua huli ae la ia a komo iho la laua iloko o ka hale lewa, a pulehu iho la o Aberahama i ka palaoa, a ai pu laua.
6. A ike aku la o Aberahama, aole i hoomaikai aku ua kanaka nei ia Iehova, alaila, ninau aku la oia, "no keaha kou hoomana ole ai i ke Akua Kiekie Loa, ka mea nana i hana ka lani a me ka honua?"
7. Pane aku la ke kanaka ia ia, i ae la, "Aole au e hoomana i ke Akua au e olelo mai nei, aole no hoi au e kahea aku i kona inoa, no ka mea, ua hana au i akua no'u, oia kai noho mau ma ko'u hale, a nana hoi i hoolako mai ia'u i na mea a pau."
8. Ulu iho la ka inaina o Aberahama i ke kanaka, a ku ae la ia iluna e hahau iho a kipaku ia ia, a hookuke ia ia maloko aku o ka ulunahele.
9. A i ke aumoe ana iho, kahea mai la ka leo o ke Akua ia Aberahama, i ae la, "E Aberahama, aia mahea ka malihini?"
10. Olelo aku la o Aberahama, "E ka Haku, aole oia i hoomana ia oe, aole hoi i kahea i kou inoa, nolaila, ea, ua kipaku aku la au ia ia mai ko'u alo ae, aia iloko o ka ulunahele."
11 . Alaila, pane ae la ke Akua, i aku la ia Aberahama, " Aole anei au i hoomanawanui ia ia iloko o keia mea makahiki he kanaiwakumamawalu e kona ola ana, na'u ia i hanai i ka ai a hoaahu hoi i ke kapa, oiai hoi e noho kipi ana ia'u; aole nae e hiki ia oe, he kanaka hewa no hoi, ke malama a hookipa ia ia a hala ka po hookahi?"
12. Mihi aku la o Aberahama, i aku la oia i ke Akua, "Mai wela ka huhu o ka Haku i kona kauwa; aia hoi, ua hewa au, e kala mai e ka Haku."
13. A ala o Aberahama, a hele aku iloko o ka ulunahele a huli hoohuoi i ke kanaka, a loaa ia la, a hoihoi ia ia iloko o ka hale lewa, a hookipa maikai ia ia, a i ke ao ana'e, alaila, hookuu aku oia me ka oluolu e hele ma kona wahi e hele ai.
14. A olelo hou aku ke Akua ia Aberahama, i ae la, "no keia hewa au i hana ai, nolaila, e hookaumaha ia'na kou mau mamo iloko o ka aina e, e eha haneri makahiki.
15. "Aka, no kou mihi ana, e hoopakele no au ia lakou ma ia hope aku, a e puka mai no lakou mailoko ae o ka pilikia, me ka mana, ka hauoli o ka naau, a me ka waiwai he nui."
Kanaka Nui a Ikaika.
O Makiminasa, he kanaka ia no Roma i ka wa kahiko, a he alii nui hoi. Ua oleloia nona, e ka poe kanaka moolelo, he kanaka nui ia, a ikaika hoi. He keiki ia na kekahi kanaka Kahuhipa.
O ka nui o kona kino me ke anapuni ua like me kekahi pahu nui, a o kona kiekie, ewalu kapuai. No ka nui o kona kino, a me ka nui o kona ikaika, ua makauia oia; a no ke kau o ka weli o na kanaka ia ia, aole hiki i kekahi ke kue aku i kana mau olelo. A no ka loaa ana ia ia o ka haawina i oi ae i ko na kanaka a pau; me ia no ia i pii malie aku ai, a noho maluna o ka nohoalii o Tarekia, i ka makahiki 235, mahope iho o Kristo. Ua oleloia hoi nona, he hiki ia ia hookahi wale no ke kauo i kekahi kaa nui i piha i ka ukana. A ina ia i huhu, a uwe; ua like ka nui o kona leo, me ka leo o kekahi holoholona hihia loa. Me ka puupuu hookahi o kona lima, ke kui i ka waha o ka lio, ua pau i ka hakihaki na niho o loko, a me ka peku hookahi o kona wawae, ua haki ka uha hope o ka lio. A e like no hoi me kona nui, me ia no ia i pakela-ai ai, o ka nui o na paona i-a e pau ia ia ma ka la hookahi, he kanaha paona i-a. A ina ia e inu i ka waina, eono galani e pau ia ia. A no kona makau i kona poe enemi, no ka hana ino mai, nolaila, ua kauoha'ku ia e pepehiia eha haneri kanake, ana i manao ai, ua ohumu ia ia, e lawe i kona ola. A no ka maka'u o kona poe koa kiai ia ia, a me ka ukiuki pu, nolaila, ua pepehi ia oia e lakou i kona wa e hiamoe ana i ka po.
Ua Oleloia o Aureliana, oia kekahi kanaka oi loa o kona ikaika, he Luna Koa ia no Roma i ka wa o Kelaudia ka Emeperala, a mahope o ka make ana o Kelaudia, hoolilo aela na koa a pau ia ia i Alii Emeperala, i ka Makahiki 270 mahope o Kristo. O ke kulana o kona kino, aole ia i nui loa, aole hoi emi iho, aka, ua oleloia nona he kanaka aa loa o kona mau la.
I kona manawa e noho alii ana kupu mai la iloko ona ka manao e hoopio aku i ka poe hihiu. O ka oi nae o kana enemi e makemake ana e hoouka aku i ke kaua, oia ke kaikamahine alii o Paremila, o Zenobia ka inoa, oia hoi kai oleloia ke Aliiwahine o ka Hikina. Kaua iho la laua, a lilo pio mai la ke Aliiwahine o ka Hikina, a lawe ia i Roma. Iloko nae o kona koa loa, a me kana mau hana kaulana loa, ua hana ino wale aku oia ia hai. Ua haule oia iloko o ke akamai o kana poe hoa ohumu, me kona manao ole, he poino ia nona, a lakou e hui nei, eia ka anei! o kona mana ia e uhi ai kapa eleele? Ua oleloia, i kekahi hoouka kaua ana, ua make ia ia he kanaha o ka enemi, me kona lima ponoi.
A ina wa a pu ana i kaua ai, he eiwa haneri ka nui i ka poe i make ia ia! Aka, o kona poe makaainana, aole lakou i manao maikai nona no ka mea, he alii hookaumaha ia. A i kekahi wa, laweia mai kekahi palapala ia ia, e kau aku oia i kona inoa no ka pepehi ana i ka poe Kristiano, ia wa, ua kui koke ma ka hekili, a haule iho la ma kona aoao, a pakele kona ola, a pela ia i hoopakele ai ka poe Kristiano.
O Parobasa, oia kekehi Alii nui o Roma i ka wa kahiko, a ua kaulana oia no kona a-a, a me ka maikai o kana mau hana, a ua olelo ia, oia ke kanaka mua nana e komo mua ma ka aoao o ka enemi, a oia no hoi ka mea mua i pii iluna o ka papu, i ka wa e hoouka ana ke kaua o na aoao elua. Ua noho Alii oia i ka makahiki 282 mahope mai o Kristo, i kona wa e noho Alii ana, ua kaua aku oia i ka poe Geremania, iloko o Gaule, ua make ia ia a me koaa poe koa, eha haneri tausani kanaka. A i kona wa e noho Alii ana, kue ia mai la oia e kekahi poe makaainana, malalo o ko lakou Lunakoa, o Ponosa kona inoa, o kekahi hoi ia o na poe punahele o ua Alii la. He kanaka ona mau keia o Ponosa, hele aku la ia me kekahi o kona poe hoi, a lakou i kuka ai, e pepehi i ke Alii, a hoohonua iho la oia a me kona poe hoa e kue i kona Alii, a me Judea.
Lohe iho la o Paro basa, ua akoakoa lakou ma ua mau, wehi la, hele aku la oia e me kekahi poe koa uuku ona, e halewai pu. Lohe iho la o Ponosa, e hele aku ana ke Alii i ona la, kaawe iho la oia ia ia iho e make, a i ke hiki ana aku o Parobasa ilaila, a haiia mai la ia ia, "Aia o Ponosa.'' Alaila, olelo aku la o Parobasa, "Aole kela he kanaka; aka, he omole."
Ua oleloia o Nimeroda, oia ka mua o na kanaka i noho ma ka aoao Alii, a nana hoi i kaua akai ke kaua mua maluna o ke ili o ka honua. Ua oleloia nona, he kanaka mama loa i ka hahai holoholona, a ua kaulana loa oia no kona ikaika e me kona mama, ua weliweli loa na holoholona o ka honua ia ia pela i hoikeia ai nona ma ka Baibala, Ua kukulu oia i ke kulanakauhale nui no kona Aupuni, oia o Babela, ma ka aina o Sinara, mahope iho o ka hookahuli ana i ka olelo. Ua oleloia hoi nona, ua kaua aku oia i ka poe mamo a Asura, a lanakila oia maluna o lakou. Ua mahuahua ae kona Aupuni, a lilo i mea nui, a komo mai iloko o kona hoomalu ana, na kulanakauhale nui eha, o Babela, o Ereka, a o Akada, a me Kalane, ma ka aina o Sinara. A ua kapaia ka inoa o kona Aupuni o Babela, oia ke Aupuni mua loa o ka honua nei. Ua kukuluia keia Aupuni e Nimeroda, i ka makahiki 2348, mamua aku o Kristo, a nolaila, ua kapaia ia Aupuni o ke Aupuni mua. Ua oleloia o Nimerode, he kanaka a-a loa oia, e he kanaka maikai, a o kona inoa hoi, ua kaulana ma ka honua ia manawa e hiki i kela wa; nolaila, ua kapaia aku oia o ka Moi mua o ka honua, a o ke poo hoi o ka poe kaulana i ke ikaika, nolaila hoi i oleloia'i "E ike me Nimeroda, ka mea mana imua o ke Akua."
He Olelo Nane Pake.
He mea mau ma ka aina Pake, e ku mai ka poe hoike kaao ma na huina alanui a me na wahi haiamu, e hai ai i na kaao a me na olelo nane i ka poe e makemake ana e lohe. Eia iho kekahi olelo nane e lakou.
Oiai e hele kaapuni ana o Fohi, hiki aku la oia i kekehi kulanakauhale, e kikeke oia me ka puka o ka hale o kekahi wahine waiwai, a nonoi ia ia o komo aku, i kona hale. Pane aku la ua wahine nei, "Ka! ke manao anei oe e hookipa ana au i kela a me keia kanaka kuewa i hele auana mai io'u nei? Aole paha! He mea pono ole no ia i ka poe hanohano. E hele aku pela!" Alaila, hele ae o Fohi a ma ka pupupu hale o kekahi wahine ilihune, a kena ia oia e komo iloko, a hookipa maikai ia ia. Haawi ae la ka wahine i kahi mea ai i loaa ia ia, he wahi waiu kao uuku, a wawahi ae la he mahinu iki o kahi popo barena iloko o ka waiu, me kona i ana'e, "E hoomaikai mai o Fohi i keia mea ai i lawa'i na kaua a i elua," me kona ike ole hoi o Fohi mana nui kaulana no keia. Alaila, hoomakaukau ae la ue wahine nei i wahi mauu e moe iho ai ke malihini; e moe loa iho ia, ike aku la ka wahine aole ona palule, a ala oia a ao ae ka po, e humuhumu ai i palule nona, noloko ai o ka lilina ana i ulana ae. A i ke kakahiaka ae, haawi aku la ia ia i ka palule me ke nonoi ana e ua wahine nei e hoowahawaha ole ae i kona haawina waiwai ole. A pau ka aina kakahiaka, hele hoolaukanaka aku ka wahine me Fohi i kauwahi o kona alanui e hele ai, a i ka hoi ana ae, olelo aku la o Fohi ia ia, "O ka hana mua au e hoomaka'i, e hoomau no ia a hiki i ke ahiahi." A i ka hiki hou ana ana'ku o ka wahine i ka hale, hoomaka iho la oia e ana'i kahi koena lilina e hoomaopopo ai i ka nui o kahi i koe; a o kona ana aku la no ia, aole o kana mai o ka lilina a hiki i ka napoo ana
o ka la, a loaa i ka lihi, a piha pono na wahi a pau o ka hale a me ka pa i ka lilina i ke ana ia'na, e waiwai iho la ua wahine ilihune nei. A ike aku la ka wahine waiwai pi i hai mua ia, i keia pomaikai o ia nei, o kona lili nui no ia, a hoohiki ae la oia e makaala no ma ia hope aku, ke hiki hou mai ka malihini. A hala kekahi mau mahina, hiki hou io no ua Fohi nei ma ia kulanakauhale ; hele aku ua wahine pi nei e halawai me ia, koi ikaika ia ia e kipa ma kona hale, hanai ia ia i na mea ai maikai loa, a i ke kakahiaka, haawi ia ia i kekahi palule hou lilina paina, i hana ia e ia mamua me kona hoa hoopunipuni nae i ke kukui ma kona lume a ao ae ka po, i manao ai o Fohi e humuhumu ia'na ka palule. A pau ka aina kakahiaka, haele pu laua ma ke alanui a hiki i kahi e hoi ai ka wahine, olelo aku o Fohi ia ia, "O kau hana mua e hoomaka ai oe, e hoomau ia a hiki i ke ahiahi." Hoi aku la ua wahine nei, e noonoo nui ana i kona apa lilma e waiho ana ma ka hale, e mahuahua loa ana i kona manao ; ia manawa noe, uo ee la na bipi waiu ana. I ae la ua wahine nei, "E hoohainu mua au i kau mau bipi, alaila e ana aku au i ka lilina." Ukuhi aku la oia i ka bakeke wai a ninini no na bipi e inu ai, aole nae i pau ka wai o ka bakeke, aka; ua kahe mau no ia, a hoomahuahua mai la ke kahe ana o ka wai; aole i liuliu, lana ae la kona mau ukana a pau, a nalowale kona hale a me ka pa iloko o ka wai; hoopii ka poe o kau hale e kokoke ana no ko lakou poho i ka wai nui. Make aku la na bipi, a pakele mahunehune ke ola o ua wahine nei; no ka mea, aole i pau ke kahe ana o ka wai a hiki wale i ka napoo ana o ka la."
E hoopili aku kakou i keia olelo nane, i ka poe lokomaikai a me ka poe pi.
NA KANAKA O KA HONUA NEI.—Eia no maluna o ka honua nei, 1,288 miliona kanaka, penei: 369,000,000 o ka poe lahui Caucasian, oia hoi e like me ko Europa kanaka keokeo; 552,000,000 Mongolian, oia na Pake a me ko Inia mau lahui; 190,000,000 Ethiopa, oia hoi ka poe eleele o Aferika; 1,000,000 Ilikini o Amerika; a me 200,000,000 Malaia (aia hoi iloko olaila ko Polunesia poe). He mau olelo okoa ko keia mau lahui, 3,064 ka nui, a 1,000 mau puloe okoa iwaena o lakou. Ka nui o na kanaka i make ma ka honua iloko o ka makahiki hookahi, 333,333,333, ua like ia me 91,954 no ka la hookahi, 3,730 no ka hora hookahi, 60 no ka minute hookahi, a hookahi no ka sekona hookahi. A e like me ka nui o ka make ana, pela no ka hanau ana mai, a oi iki aku paha na hanau. He 33 na makahiki o ke ola ana o ke kanaka, ma ka hoohalike ana. Hookahi hapaha o na kanaka ka i make e mamua ae o kahiki ana i ka hiku o na makahiki, a o ka napulua, aole o lakou i hiki aku i ka 17 o na makahiki, a make e no. Iloko o na kanaka he 10,000, hookahi wale no o lakou e hiki ana i na makahiki 100; iloko o 500, hookahi i hiki i ka 80; a iloko a 100, hookahi i hiki i ke 65. Ua hooloihi ia 'ku ke ola ana o ka poe mare mamua o ka poe noho hookahi. Iloko o na kanaka 1,000, e mare ana he 65 o lakou. O ka hapanui o na hanau a me na make, iloko no ia o ka po. Hookahi hapawalu wale no o na kanaka i ku pono e lawelawe i ka oihana kaua.
Ua pili ke ano o ka lakou mau oihana i ke ola loihi ana o ke kino; no ka mea, mai loko ae o ka 100 o keia mau oihana, ka heluna o ka poe i hiki aku ko lakou mau makahiki i ka 70. Mawaena o na Kahunapule he 42; na mahiai 40; ka poe hana lima 33; na koa 32; na kakauolelo 32; na loio 29; na poe paikii 28; na kumuao 27; a na kahuna lapaau 24; nolaila o ka poe i imi aku no ka hooloihi ana i ke ola o hai, o lakou ka poe i make koke, me he mea la no ka hanu ano e o ke kanaka ia lakou e hanu mau ana. Ka nui o na Karistiano i ke ao nei 235 miliona, na Iudaio 5 miliona, ka poe e hoomana ana i ko Asia hoomana 600 miliona, na Mahometa 160 miliona, a na Pegana 200 miliona. O na Kristiano 170 miliona, he 170 ma ka hoomana Katolika Roma, 76 miliona ma ka hoomana o Helena, a he 80 miliona ma ka hoomana Hoole pope.
KA OLELO BERETANIA.—Aole oia ka olelo ponoi o Enelani mamua, aka, ua lawe ia mai mai Geremania mai a i Enelani, iloko o ka M. H. 450, e kekahi lahui i kapaia ka poe Angles, a noho iho lakou ma Enelani. O ka poe Britons na kamaaina, na Angles a me na Saxons nae kai kaili mua i ko Beretania aupuni, a nalowale ka olelo kamaaina a hoonohoia ka olelo hou ma kona wahi, e kapaia nei i ka olelo Beretania. A ua hui mai iloko o ia olelo na huaolelo Farani, Denemaka, Holani, Geremania, Sepania, Italia, Latina, Helena, a me Hebera. Aia, a maopopo ke kupono o kekahi hua-olelo o na lahui e, alaila o ka lawe koke iho la no ia e ua lahui hapuku olelo nei, a lilo i hua-olelo kamaaina na lakou. E like me ko lakou hua-olelo "kapu," ua lawe ia a hookamaaina e ka poe kakau buke ma ka olelo Beretania. A pela auanei kakou e lawe ai na kakou i na hua-olelo Beretania i kupono ke hopu ia e lawelaweia iloko o ka olelo hoene aneane o Hawaii nei. Ua laulaha nui ia ka olelo Beretania i keia wa ma na wahi a pau o ka honua kahi i kipa ai na moku kalepa, a oia ka olelo kamaaina o Enelani, Sekotia, Irelani, Malta, Gibiralta, Gurnese, Jerese, ka aoao Hema loa o Aferika, Ausetralia, Nu Zilani, Jamaica, Canada, a me Amerika Huipuia. He 80,000 a oi ae na hua-olelo Beretania.
Ma Hawaii nei, ua hoao pinepine ia na kula Beretania no na kamalii kanaka maoli, aka nae, na kula hanai waleno ka i holo pono.