Ke Alakai o Hawaii, Volume IX, Number 8, 4 Iune 1936 — MOOLELO O KUALII KO KUALII ANO A ME KANA HANA [ARTICLE]

MOOLELO O KUALII

KO KUALII ANO A ME KANA HANA

MOKUNA I. Ke manao nei wau, ina e kii kakou i ka la apopo ia Kualii, a i halawai kakou me ke kaua i ka ehu kakahiaka, hoomoe wale ke kaua i ke awakea. A ina hoi i halawai kakou me ke kaua i ke awakea, alaila, hee ia kakou i ka ehu ahiahi." A no keia mea, hoolale ae la ke alii i na puali koa he ekolu lau (umi kumamalua haneri), ka nui o na koa, e hoomakaukau no ka hele i ke kaua. Ma ia po, hele ae la lakou a uka o Lihue, a malaila mai a iho i Honouliuli, a hiki lakou i ke kula o Keahumoa, oia ka hoomaka ana mai a ka la e puka. Aia hoi ike aku la o Kapaahulani i ka hoailona a laua i a'oa'o ai; ia manawa, lele mai la o Kapaahulani a mamua o ka pu kaua o ke alii, a olelo aku la i ka huakai imua o ke alii: "E Nuunewa (ka pukaua), ua puni kakou i ke kaua, manao mai nei hoi na kakou ke kaua e hiki mua ianei, eia ka e puni koke ana kakou i ke kaua. Nolaila, e kuu ae wau i kuu pule a i maikai kuu pule i keia kakahiaka, pakele kakou, aka, i kuu wau i kuu pule, a i ino kuu pule i keia la, pau kakou i ka make." A no keia olelo a Kapaahulani, olelo ko'a mai la na kahuna o ke alii me ka i mai: "He mea kupanaha! Olelo mai nei hoi oe ia kakou, aole kakou e puni ana i ke kaua, na kakou ke kaua e hiki mua ma keia wahi; eia ka hoi, ua puni iho nei kakou i ke kaua." I mai ke alii: "Ua oki ka oukou olelo, ua kuu ae nei kakou i ke ola, a me ka make o ka puali ia ia nei. Nolaiia e pono paha kakou e hoolohe i ka ia nei olelo. A ina he oiaio ka ia nei e olelo nei, ua puni ka kakou i ke kaua, alaila o kona pono no hoi ia a me kona waiwai; aka, he wahahee na ia nei, alaila, eia kuu olelo paa maluna o ia nei: e make ia nei, a make mai me kona hanauna, o ka ohi no ia o ka make a hiki i kona poe hoaikane mai." Ia manawa, ku ae la o Kapaahulani imua o ka huakai, a pule aku la, ma ke mele a laua i haku ai me kona kaikaina. I keia manawa, a Kapaahulani i hea ai: "E ku mai oe i ka hea, i ka ualo, mai hookuli mai oe." Ma keia kaukau ana, ia manawa ku mai la o Kualii me ka paa i ke koko; na Kualii i ku mai, hele pu mai la me na koa o na aoao elua o ko Kualii puali no; i nana aku auanei ke kaua o Koolauloa mai, aole i kana mai a ka nui o ke kaua a Kualii. Ia manawa, iniki aku, iniki mai ka puali o Koolauloa mai, me ka olelo iho: "Ike wale ke kahuna; eia ka ua puni io kakou i ke kaua." Alaila ia wa, ke nalu la na pukaua o ko Koolauloa kaua mai i ka pilikia. I kela manawa a Kualii e amo ia la iloko o ke koko, aole nae i hooki o Kapaahulani i kona kahea ana i ka inoa o Kualii, no ka mea, o kana kahea ana mai no mai kinohi mai, o kana hea iho la no ia me ka hoomaha ole a hiki i ka hui ana o na kaua elua. Ia Kualii i kela manawa, hea mai la o Kapaahulani ma ka hoohalike ana ia Kualii i mea e like ai, aole nae he mea e like ai. Aka, o ka mea i like ai o Kualii ma ka hoohalike ana, o Keaweikekahialiiokamoku ke alii o Hawaii. No ka mea, ua oleloia, he akua o Kualii. Ina e hele o Kualii mai Kahaluu aku a hiki i Waialua, maloko o ke kai, alaila maloo ke kohola. A o Keaweikekahialiiokamoku hoi, ina e holo oia me kona mau kanaka i ka lawaia, a ina i makewai na hoewaa, alaila, olelo aku ia Keawe: "E! makewai makou." Alaila ukuhi ae la na hoewaa i ke kai iloko o ka waa, alaila hoi ola mai la hoi o Keawe, mai luna mai o ka poloao na waa a noho i ka noho-ana, hoolei loa na wawae iloko o ke kaina liu, alaila, ua manalo koke ke kai, a lilo iho la i wai no na hoewaa; pela i lilo ai o Kualii i mea like me Keaweikekahialiiokamoku.

A pau keia pule ana a Kapaahulani i keia pule, alaila, hui ae la na kaua elua, a hoomoe wale ke kaua. Ia manawa, haawi ae la kela alii o Koolauloa i kona mau okana Koolauloa, Koolaupoko, Waialua, a me Waianae. A lohe ko Kauai alii i ka oi ana aku o ko Kualii akamai i ke kaua, a me kona lanakila ana ma keia hoouka kaua ana ma Honouliuli i kula o Keahumoa, ia manawa, holo mai la ua alii nei o Kauai e halawai me Kualii, a haawi lilo mai la ia Kauai me Kualii, a lilo ae la na moku a pau ia Kualii mai Hawaii a Niihau. KAPAAHULANI A ME KONA KAIKAINA O KAMAKAAULANI Mahope iho o ka hoouka kaua ana i ke kula o Keahumoa, e like me ka mea i oleloia ma na Mokuna mua, a o Kapaahulani ke kaikuaana o Kamakaaulani ka mea ma kela aoao o ke alii o Koolau mai. Hooili ia aku la ka pomaikai a me ka waiwai ia Kapaahulani, a lilo ae la oia i punahele nui na ke alii; a haawi ae la ke alii i kona mau aina ponoi no ua Kapaahulani nei, a ma ka la o ka hoouka kaua ana, ia lakou i hoi ai a uka o Lihue, hookupu iho la ka puaa, ka ai, a me ka waiwai; a haule lakou nei i lalo o Waianae, hookupu no ka waiwai. Ia manawa, olelo aku la o Kapaahulani i ke alii: "Ke ai nei au i ka waiwai, ke noho la ko'u kaikaina a me ka'u wahine, me ka ike ole mai i ko'u puu waiwai." A no keia olelo a Kapaahulani, alaila, wae ae la ka pukaua o ke alii i mau waa, mamuli o ke kauoha a ke alii, e lawe i ka waiwai hookupu na ko Kapaahulani poe. A nolaila, ua laweia ka waiwai maluna o na waa kaulua, a loaa o Kamakaaulani ma Puuloa, a malaila i haawiia aku ai ka waiwai i laweia ai. A o Kamakaaulani hoi, mamua o ko laua hookaawale ana ia laua, ua kuka mua no laua i kahi e noho ai o Kamakaaulani, mahope iho o ka hoomoe ana o ke kaua; a nolaila no i noho ai o Kamakaaulani ma Puuloa, mamuli o ka laua kuka mua ana. A ma keia hana a laua ua puni na aoao elua ia laua mamuli o ka laua hana ana. NO KA HOI ANA O KE ALII I WAIALUA. Ia Kapaahulani i hoi ai me ke alii i Waialua mahope iho o ka haalele ana ia Waianae, i aku la ke alii ia Kapaahulani: "Pehea na aina a'u i haawi aku ai ia oe i ka la i hoomoe ai ke kaua i kula o Keahumoa?" I aku la o Kapaahulani: "E ke alii, aole o'u manao aina, aole no hoi kekahi mea e ae. Aka, o ka'u mea i manao wale ai he pono i ke alii ke haawi mai, o ka halepapaa ko'u." A ike ke alii ua pono ka Kapaahulani olelo ma ia mea, alaila, lilo ae la o Kapaahulani i puuku nui no ka halepapaa, ma ka inoa o ke alii. Alaila, o ka hana a ua Kapaahulani nei, iaia ma ke ano puuku nui no ka halepapaa, o ka hoouna mau i na mea a pau ma ka halepapaa no kona kaikaina no Kamakaaulani. A oia ka hookoia ana o ka laua mea i manao mua ai. O ka papa mookuauhau mai a Kane mai a hiki ia Kahiko, he iwakaluakumamaiwa hanauna, a mai a Wakea mai hoi a hiki ia Kamehameha, he kanahikukumamalima hanauna; alaila e huipu i ka hanauna mamua aku o Wakea, hookahi haneri me kumamaha hanauna. Aka, aole nae e hiki ke hoomaopopo, he pono io, a he pololei keia mau papa mookuauhau. Pela nae ka mea i ikeia ma ka moolelo o Kualii. (Aole i pau.)