Ke Alakai o Hawaii, Volume VIII, Number 46, 26 March 1936 — HE MOOLELO POKOLE NO AMELIKA HUIPUIA MAI KA MAKAHIKI 1763 MAI [ARTICLE]

HE MOOLELO POKOLE NO AMELIKA HUIPUIA MAI KA MAKAHIKI 1763 MAI

Ike ia ae la ka aoao lanakila ma keia hoouka kaua ana 0 keia kakahiaka, a ua loaa koke aku la no hoi keia puhou 1 na ame.na pualikoa o na aupuni apau e nohopaa ana ma Manila. Ua loaa pu aku keia nuhou ma na keena kaua ma Waainelona, 3 ua haawi ia mai na mahalo kiekie loa ana i ke alakai o na aumokukaua Amerika Adimarala Dewey.

Aka, no ka luku ana i ke aumokukaua holookoa 0 ke aupuni 6 Sepania, aole i lawa, ua makemake ia na kanaka Amenka apau e lawepio pu mai ia Manila a e paa hoi iaia. Ina e loaa hou mai ana na kauoha mai Wasinetona ma,i, ua hiki ia kakou ke hooia aku eja ke aupuni o Pihpine malālo oko kakou malu. No ia mea, ua hoomaka koke ae la na kanaka lawelawe oihana kalepa e kāmailio no W waiwai i'o o keia aina 0 Pilipine ame na mokupuni e ae apau malalo 0 Pilipine.

Mahope m.ai o keia. ua hoomaka ae l.a na adimarala kiekie o na aumokukaua Amerikā e huli rnaluna o ka moana holookoa no na aumokukaua o ka Adimarala Cervera. 0 ka hope o koha ikē ia ana, iloko 0 ka la 29 o Aperila, ma ka aina 0 Cape Verde. Ua manao ia, ua .haalele ih'o oia 1 ua.'aina la a hoīo aku no Cūba. Aka, iloko 0 elua pule ma ia hope mai, aole i ike ia ua aumokukaua la o Adimarala Cervera o ke āupuni o Sepania. Ua hoouna aku ke aupuni o Amerika i ke Komodoa Schlev ame kekahi aumokukaua e hele aku e kilo. Ua holo aku oia ma keia huakai īello a hiki i ka la 28 o Mei, 1 loaa aku ai iaia aumokukaua la o ka Adimarala Cervera maloko o ke awa 0 Santiago, Cuba. Ua halawai pu mai'la me ke aumokukaua o Komodoa Schley ke aumokuakaua 0 Adlmaralfi Sampson, e paniku ana Tke awa o J[avana.

O waho o ke awa o Santiargo, he haiki loa, a ua hana ia na papu ma kona mau aoao a elua, e hiki ole ai ke hooili ia aku ke kaua me keia mau papu. Me ka naauao wale no ame ka maalea e hana aku ai e hiki ai ke hooili kaua ia keia waha haiki oka nuku o Santiago, O ka hana i manao ia ai oia no ke paniku ia ana o ka nuku o ke awa ma o ka hoopiha ia ana me kekahi mea, nolaila, ua haawi ia aku la ia apana hana i ka eneginia o ria aumokukaua Amerika, Lutanela Hobson, a ua hooholoia e hoopi-hoia kekahi moku Amenka "Merrimac" ma ka nuku ponoi, i hiki oie ai'i na aumoku ke puka mai ake kpmo aku. Ua ike ia nae ma ia hope koke iho, aole i holopono keia mau hoolala ana, a ua pakele mai ke ola o Lutanela Hobson ame kona mau kanaka mai ka lilo ana aku i moepuu no na hana hoopa-hu i hoolalaia ai no ka enemi. Oiai keia mau mea e hana ia ana, aia hoi ke aupuni o Amenka e hoomakaukau ana i kekahi pualikaua nui no ka hoouna ana aku i Santiago. Ua oi aku mamua o 200,000 tausani ka nui o kekahi pualikaua i hoalaia ae e ke aupuni, malalo o na kahea ana a Peresidena McKinley; kanaka i hele mai e hooko i keia leo kahea o ka oia na kanaka hoohei pipi mai o ka hema, na kanaka opio mailoko mai o na ohana maikai ame na opio mailoko mai o na halekula, he poe ola kino nlāikai wale no a ka opuu pua hoi o ka lahua Amerika, a na keia kaua i hooiauna ae ia lakou a pau i hookahi me he ohana la, . E hoopakele ia ana keia kulanakauhale nui o Santiago e na papu e kau mai ana maluna o na pu he elua e kokoke mai ana i ke kulanakauhale, oia hoi na puu o E1 Caney ame San Juan. Ua lilopio mai nae keia mau puu iloko ona la mua he elua o lulai. Ike kolu mai oka la, ua hdao iho la keia Adimarala Cervera e holo mahuka aku mailoko aku 0 ke awa, alaila, o ka hoomaka ia ana ia o ka hoouka kaua elua ana. . Iloko waie no o eha hora o keia hoou'ka kaua ana, aia hoi» u& haulepio iho la na aumokukaua o Adimarala Cervera, Ua pau iho la ika make ame ka poe i hoehaia he 600 ka nui, oiai hoi he hookahi wa!e no kanaka Amenkā 1 m&ke a he hookahi no 'hoi i hoehaia.

Mahope iho o keia lahakila ana, aia hoi, ua koi aku la na aliikoa kiekie o na pualikaua Amerika e haawipio ia mai ke kulanakauhale o Santiago. Ua hoole ia mai keia koi. Nolala, ua hoike ia aku la i ke aupuni e kipoka ia ana ke kulanakauhale i ke awakea o ka īlma ae o na ia, ua haawiia aku i na wahine ame na keiki he elua la no ko lakou haalele ana iho ike kulanakauhale. Ta wa i ike ia ai he 20,000 tausani ka nui o keia lahui na wahine, na keiki ame na elemakule pololi a nawaliwali e kuoe hele ana nia na alanui oke kulanakauhale. He lehūfehu*loa 0 keia heluna e malama a e hanaiia ana e na pualikaua Aißerika, Ma keia mau hana ana nae a na pualikaua Amerika, 1 ike iho ai lakou ua hoemi awiwi ia iho ka lakou mau meaai, a ina aoie e loaa ana ia lakou kekahi mau kokua ana ko lakou aupuni mai, e hoopau ai lakou i ka lakou malama ana i keia lahui pololi a nawaliwali, na wahine, na keiki ame na elemakule. Ke lohi loa mai ia ka loaa ana ona meaai; he loihi loa na la e lawe ia mai ai o na meaai a loaa mai i na pualikaua like ole. He nui loa na popilikia o keia hooilikaua ana. He weliweli keia mea he kaua, Oka poe e waiho nawaliwaii ana ma na home a ma na alahele, ua like no ko lakou ehaeha me ka poe i hoehaehaia malima o na kahua kaua. Ike ku ana mai o kekahi kanaka ika poka maluna o ke kahua a haulehiei iho la oia iloko o ka ehaeha nui, o ka mea nui wale no iloko o kona noonoo ana *a manawa o ka maalo mai o na lima kokua o ka Hui Ke'a Ulaula. , E hana ana keia Ahahui Ke'a Ulaula maluna o na kahua kaua apau a ma na wahi no e ike ia ana o na haawina popilikia o keia ano. Ua hoomaka mua ia keia ano Ahahui iloko o ka makahiki 186f a i'ke'a !a, ua pau loa na aupuni o ke ao nei i ke kukulu ana ī keia ahahui maloko o ko lakou mau aina pakahi iho Ua *\ eia na kauka ame na lima kokua o keia mau ahahm mnluna 0 na kahua kaua apau, a aole lakou i ike ia mea he enemL Oko lakou hoailona e ike ia ai maluna o na kahua kāua apau, oia no ko lakou mau papale keokeo ame ko lakou epani keokeo ame ke kaha ke'a ulaula ma ko lakou umauma a i ole, ma ko lakoii lima hema paha, Maloko o na haukipila, e halawai mau ana na kanitlro i hoehaeha ia me na leo ohaoha hoolana 0 na wahine'ke'a ulaula e lawelawe limakokua ana. Ua liio maoli no na wahine limakokua ma na haukipila ke'a ulaula i hoaloha oiaio loa no na kanaka koa i hoehaehaia. Oko lakou mau leo oiuolu ame ko lakou mau lima palupalu e hamohamo ana maluna o na wahi ehaeha o kou kino. ua lilo ia i laau lapaaa no lakou. . . t * Ua hoomaopopo ia ae la ke ano o ka awa ? keia manawa, no ka mea, i ka !a 1T o lulai i hāawipio ia mai ai ke kulan'akauhale 0 Santiago. I ka hora ai'na awakea ponoi 0 ua ia nei i ike ia aku ai ka hae aupuni o Sepania. Jke ulaula ame melemele, e pulelo mau ana maluna ona pahu-hae 0 ka i ik« ia ai kona haule ana iho ilalo, (AOl* i