Ke Alakai o Hawaii, Volume V, Number 29, 17 Nowemapa 1932 — UUKU LOA KA MEA I MAOPOPO NO KA MOOLELO PILI IA HAWAII [ARTICLE]

UUKU LOA KA MEA I MAOPOPO NO KA MOOLELO PILI IA HAWAII

Ke hoopuka h«u ia aku noi keia m; h« h: <> Va Muok'lu ; n nei, i uuku loa ka mea 3 ; ka lianauna o keia iwa maloko n<?i 0 mailoko mai, o ka buk<> "ImpeHal Wa»hingtoh° i kak&uia e ki Senatoa Kepuhalika K. F- Pettigrew. He hop'K.h', a mu 'ka niaio keSenatoa P#-ttigrew no na pon'- o na inakaainaiia a ua hoohauleia e k<>na aoao Kepu|alika iho, ka moa i hoolilo hp $500,000.00 i wahi nona e hauh; ai. II '.- honioha niaka'u oie oia no iiawaii nei iloko a na la 0 ko Hawaii pilikia nui. XXH. HAWAII - KA HOOKAĒULi AI'PUNL Iloko 0 na makahiki o ko'u hookainaaina ana aku me ke ola ana o na kanaka Amenka, ua Il.e au i ka neu ana 0 ke leikowaena 0, ka mana mai W&kinekona ae a i ke Alanui Wall. I ko'u komo mua anii līoko u !-:•= uu kamailio ae lakou i ka "mana hoonialu ike ole ia o ka oihana." Iloko oke kenekulia kanaiwa pau iho lu ka hiki ole ana e ikeia ka mana hoomalu,- ua oili okoa mai ia ia a ku iwaho 0 ke akea, a ma 0 kona mau hoi>e la ame na īoio maluna 0 ka papahele 0 ke Senate ame ka Ha3e, ua hoouka aku'la ia i k&na mau paio ana 110 ka i •):.'> t.mcka pakaha - e paio ana a loaa ka lanakila. Ua hookahua iho ka īwho hoomalu ana o ka v- aiwai | i kona mau pono e pakaha iiku i na kanaka 0 na Moku- } aiiia Iluiia. Ma ona haie hanako la>.jia hui alahau ame nh iiui hoaie» ua hao wale mai la i ke a' ea me ka hilahila ole, a ua klpakuia mai ka poeJiakaikahi 0 kal.ou 1 paio aku ma ka aoao 0 na kanaka, a ess:u-o ana i keia mau haku, mai na hana aku o ka I&hulehii no ko kakou.mau ehaeha Aole noonoo nui ia ona kaj|awai e imi ana 110 ka pono laula ma.Wakinekona, O ka hana mua ume hope īoa a ka Ahaolelo Lahui, o ia ka hoopakele ame k*ana i na pono 0 na oihana nunui. * Ua ike au i kela mea aua ku aky" e paio me ia. Ua paio ku-e au ia mea maloko o ke Ssnatc llok-< o unti-ku-mamalua mnkahiki me ka ikaika ame |ca mMkaukau apuu ī loaa ia'u, a i ka pau ana 0 kela mai| makahiM h'- umikumamalua 0 ka paio ana me ka hahaiya,, ua oi' pakela aku ka ikaika o kela mana pili oihana o ku niaua'wa o kona hoomaka.-.ana mai. ' , t Ua hoea maoli mai ka ikaika ,9 ka oihana nunu: nialuna oka rinau pili ika noho maim jJia. Ua hookahua §aa ia ana ma ka ka munawa. i ooholoia ai ke kanawai a Sherrib V.O o I:a 1890. Aōle loa : oili ae ka pakaha ana i ko na aina mamaō 110 ka noonooia ma ke ano kui'o. Mai ka 1870 mai ahiki > ka 3.890, ua nui maoli ka , hkiia a na oihana 0 na Mokuaina Uuiia, rnu ka hoomoe . iin a'ah 0 kaahi, wvh< j auu ! lua fV < lan' <u ame ke kukulu ana i na halehana. Ahiki mal no iloko o k<kehekulia kanaiwa, he kakaikahi loa na puulu 0 na oihana e kiei ha-lo ana mawaho o ke aupuni no ka loaa he manawa e hao a e pakaha ai- Iwaena 0 keia poe kakaikahi na kanak& kopaa. Aole na Mokuaina Huiia i hoohvva i kona lu!:o " op{?.a ponoi iho. He oihana nui oka pomaikal, ka oll.ana k->; aa, iio i:■ kumu ua hooho.o na k;xnaki. lawelawe o'hana Amerika i ko lakou manao, ina he pomaikai kel-'.hi ilok - 0 ke ; opaa, e pono e loaa mai ia mea ia lakou. Ua hoohuli ka paio ana i llawaii nei. He ea ko ka Paeaina Hawaii i kupono no ka hoou! 1 ana i ke ko a 0 ka lepo, he lehu pele hohonu,. e ka hi}.?maikai loa ia no ka, hooulu ana ike ko ma ke ao noi Ma Hawaii, ua kanu lakou he ewalu tona 0 ke kopaa i ka eka Ua noho ona ia o Hawaii e ka.po.e waiwai 0 na aina e, iv/aena 0 lakou, o na kanaka Ameiika ka nui loa. o ka poe paa kuleana pakahi. Ua koi au e noii pono ia na buke o ke keena a■ i fna i kuu wa ma Ilawaii, no ku me.i e \oi ko U ■ kanawai, he mea pono i kela ame keia hui k ;i :,H ;;a..ka ke waiho aku i kekahi hoike, e hoakaka ana 1 na inoa o ka poe paa mahele. Aole i hooko na hui apau loa i kkanawai, aka nae h<§ lehulehu no i hooko. Ua n«tna au 1 ka lakou mau hoike, a mai ia iakou mai i-ikeia ai, o ka poe kuleana iloko 0 na hui kopaa, hoonohonohoia noa m: lahui o ia keia: Amerika $3/225,750; Pelekane, 235; Hawaii, $792,000 ;.Kelemania, $458,700; ame Pukiki. $1,200, ua like pu me ka huina nui o $6,120.000. Ma l:a olelo pokole ana ae. ua oi aku mamua o ka.hapa.ua 0 na waiwaiio o na mahiko ua noho ona ia e na Amenka. Ua hoike mai na kohokoho ana- i na. waiwai ku i ka

i auhauia malo&o o na mokupuni, o na Haweu'i, no Sa l <ou ]?a i heluna he 39,504, ua noho ona i na waiwai ku i ka auhauh' i ka huina o 58,101,701, oiai hoi o na AmerH' a. ī'elekane ame na Kelemania, he 6,768 ka heluna., ua m>ho ona i ka v/aiwai ku i ka auhauia ma lea iiuina o $26,7-'''] na "malihini" oiai he hookahi-hapahiku wal-e ,n<> • ka poo hookāa auhau, ua kuleana lakou a oi aku maniua » lui e>:olu-hapaha o ka waiwai ku i ka auhauia mah.v v «\-o .na mahina ae'nei o Peperuari ae nei a eha ma.u senal«>a. O ka nui loa keia o nalala o na hale a elua i lofia i k< j ia aoao kalaiaina, mai ka hoomaka ana o keia mea l\t» koho l>aAmerika ahiki iho la i keia la koho haloka. :r,c' upuni, Ua noho mana na pon-' \< na maljhini ma'una o na mokupuni, a o keia poe, na lakou, i ho- a i '.n Hookahuli Aupuni o 1893. A ->le a'u heln anr "\n r>aiio'neepapa ma keia mea. «Mai ua hoo* % i<>* o uma kekahi wahi e 'ae (Ke Kumu o ka X lio Mana. Mokuna V). Ua lawa ke *leV ae. ua kom-\ T vuhina e na Mokuaina Huiia, he kamaaina no HonoluUi Uoko o kekahi hana ohumuhumu nu- kokahi poe kaunka \ ■ e'n* < oihana kakaikahi, ame ko lakou mau hon»\ h«"^ahuli aniH ke aupuni moi, a kipaku i ka. moiwahine n\.-u Ka noho kalaunu aku. J Ma kf a: . e hapa ?•*. " ■ a \ ~;u> e .«_\ < j hoohana akw ke Kuhina o na Vu' r a » w k|- ■ Amerika no ka hoopakele ana ae i ka poa olnuuu, lakou e kukuiu ana i kekahi i i! c V"! o r a m.sfp

ke Kuhina o na Mokuaina Huiia. Ua hoounala 'aku he kuikahi, i hookahuaia maluna o keia.hana hoōhilahila i ke Senate o ua Mokuaina Huiia n" ke a]»ono ana mai ma ka hooia ana.a ka Peresidena Harrisun, a ua i\ponoia e ke Komite o na Ilana-o.na Aina e- . r Aole i hoakaka mai ka hoiko a ke Komite 6 na Hana o na Aina e i na mea oiaio e pili ana i ka hookahuHia ana o ke Aupuni Hawaii; iiolo no hoi ka palapala a ka rero:videna no ka waiho ana aku i ke kuikahi, i haawi mai i , na mea oiaio ano nui, a me ka hana nul i loaa mal a ?h a mea oiaio. Aka ua hoikeia ae ka hana ku \ka h<)ohnahila ; . a mahope o kekahi mau mahina lehulehu o ke paomoni ; ana, ua' hiki ole e loaa ke kuikahi, i ka elua hapakolu o # ;ke koho ana i makemakeia n_a kona aponoia'. , ' rhn ike kuikahi ame kona aponoia ana. U'a Hlei ka rrir.au ! i mea kamailio nui ia. __Ua hoike ae ka hap&nui o na j nupepa ika manao apono no ke kuikahi hoohui|aina, Ua I hoopih'a lakou i ko lakou mau kola.mu me.na pb<> V>r>pu- , nipuni malunu o ke kumuhuna, me ku hana ana \ kekahi| , mau meahou kelekalapa, e oleh' aua mai na Mokupunij j mai. Iloko oia mau.hooika.iku ana apau a lakon, aole e . i hiki e holo ke kuikahi. . . i, M . « t I j Aole he hoopaapaa i koe no na mea oiaio ,i pih ī ka , i Ilookahuli ma Hawaii. j iieaha na mea oiaio ano nui mahope aku 'o ka hoo- : kahuli aupuni nana i alako aku 5 na Mokuaina Huiia o hana i kana hoohuiaina mu« loa n<> tevitore. Aoho hoopaapaa aha i koe i pili ia lakou. t "Ua ike pū ia no hoi iwaena o na kamaama Am« "!' :n

| maanei, he lehulehu o lakou, mamuH o na manao pilikino. i hooikaika me ka mahalo i keia oknikai iloko o keui aupuni, me ka manaolana, 0 ka hoala iiinepine :a p na hana hookahuli aupuni.'he mea ia e koi aku ai i ke Ai|puni o ns ; Mokuaina Huiia, e hoolilo i keia paemoku i hapa nona, i a e hookomo aku iloko o kona kino i ka lahnikanaka o-a ' o 80,000, o ia na Pake, na Kepani, na Pukiki, na kupa ! Hawaii, na hapa, a he 5,000 'wale no o ka poe i kapaia ka lahui ili keokeo. ■ ■ ' "I wahi'e mau aku-ai ka 0010-ku o na hana ellKe me. 1 ka mea hiki, ua hoomauia aku 3a no ka pahola alia i na ; mea oiaio ole, me ke komo ana o kekahi mau m-c.a lehu- ! lehu o lakou iloko o na nupepa o kekahi mau aiipuni okoa aku." ; ; Mai ko kakou kuhina mai keia i pani koke la m,ahope ■ mai o Mr. Sleven"s>. Ua hookohuia o Mr. Stevens i "Kuhina iloko o Okatoba, 1889. Ua kohoia o Han-i'on i ferfsi- ! dena. 0 kekahi ona ninau o ka hakoko kalaiama oīa 1V? '■'oonoa kopaa Ua lilo ka Kanawai a McKijiey i k ..wai i Augate 27, 1890. I Augaie 20, 1891, upākau an.u la o Mr. Stevens ia Mr. P»lain penei: *" 11^.: "O ka nanao nui e pahola nei, <> ia no ka maKemake j ole ia o kekahi' mokukaua o na Mokuaina o ' elua a ekolu paha mahina. Aka iloko o ka haM&ua o ; Dckemaba, me ka haule ole, ka mahina k<> , koho baloka, a no kekahi manawa mahope pono e loaa he moku no na Mokuaii a maanei, f e holomua ai na mea apau. . -He nni na hoaloha loa, i ka pii mahu-hua niau o ka manao hoohuiaihjraJens». ona kanaka lawelawe oihana. Ile kulana ,ko ke kalaiaina i keia wa, a aole au : ike kdgr|p ag ma kekahi ano okoa, ahiki i ka īīlo ana mai o , mokupuni i hapa no ka Uniona o" Amerika^ paaalaau paha no Pelekane." t '. m ; Alaila, iho. 'a, ko kakou kuhma ī me kekahi aupuni hoaloha, e hoolala ana hoohiple" ana i kela aupuni ame ka hoohui ana mai i a.lna Ma kana hoike hou aku, ua nonoi aku oia i ke Ka- ' laiaina e huna loa i kana hoakaka e pili ana i ka hookahuh. ana i kela aupuni; a e hoakaka ana oia ma ; kapia holke, r lilo ana i mea maikai ole nona, ina e ikeia ao aīis mea oiaio ma Hawaii. . I Novemaba 20, 1892, ua kakau hou aku., la o ;-:levens: * I "Ke manao nei au, ua emi iho malalo o ka mea oiai." ! ' a hoakaka ajio ae, o keia manao no ke poho o na"ona o !na mahiko ame na halewili, a pela aku, pela ka pilikia < i e..L:ii waiwai okoa aku ma La h.ooholoi?». nnn o ka BiT?? I ji McKinley, aole ia i emi iho malalo o $12,000,000, ua kau aku ka' hapanui o keia poho maluna o na Amertk'a < roho ana maanei a m: 1 Kaleponi. "Kp ole e aeia kekahi hooponopono ahaolelo kokua maopopo loa, e mau aku ana ka pilikia o ka waiwai kopaa. ma ka'u nana aku e ukaliia, ina ia ma na hoopohopon" ;>kauha no ka hoohuiaina, a i ole r"uniona dute" paha, me ke kelekalapa moe moana. mai na Kapakai mai. o ahiki i Honolulu, Pearl Harbor i hoolilo loa ia 1 na Mokpiama Huiiā, me ke kaa .o ka ma.-.a hoopakele ir> Amerika maluna ona mokupuni Ma ko'u loa aku ka maikai o ka mea mua. me ka hoopomalkai na mokupuni, me ke emi no hoi ame ka maahihi loa no n? Mokuaina Huiia." i Ua hoakaka ko kakou kuhina maanei i ka 1892, h< | elua mahina mamua ae o ka hoekahuli aupuni hope joa, f •' ke kumu no ka hoohuiaina, o ia ka mea hoopakele i k< kulana. Ua hoolakoia mai keia hoakaka a ke Kuhinr: '-•tevens me na ike i hoopukaia maloko o ka hana noii pili oihana i kauohaia e ka Peresidena Cleveland maluna o k<- ' ulana holookoa. f Ua hoohuliia ke Kuhina Amen'ka e lilo ' mea kokua

aku 1 ka hookahuli ana i kekahi aupuni i noho hoaloha. ke aupuni i hoounaia aku ai o!a; a heaha ka m«?a i hanaui e keia poe kakaikahi 'wa.e no lakou, tm ka \vaiwai,nui hewahewā - na pomaikai i loaa mailoko ao o na kanaka o na Mokuaina Huiia no ka puka maluna O: ke kopaa. I ka hei ana o ke Kuhina Amenka, o kokahii i anuu hou aku, o ia no ka imi ana e loaa kekahi kumupale; ī no ka hookahuii ana i ke aapmii e l<u anu ia wa. j Ma ka la 14 o lanuan.. 189*3, ' e Poaono i,- a ua lawe ae Moiwahine i na keehina no ke kuahahua ana aku kekahi kumukanawai hou. Xsa loaa aku na palapala hoopii iaia i kakauinoaia e ka elua-hapakoJu o na mana • <>ha baloka apau o ka mokupuni, e ku-e aua i ke Kumukanawai o 1887 a e noi mai ana e kuahauaia ae i mea hou. Ma.hopo koke iho o k£. noi i>o apono ana i ke Kumukanawai hou, he halawai ka lawelawe oihana eiwa maloko o ke keena iohana o Smith, He loio o Smith ma Honoluiu. Mahope mai i lilo ai i loio kuhina oka repubalika, Malaila i hoolala ai lakou a hookahua no ke kipaku ana ika Moiwahiue. Aka ika ike ku-e i kana mau mea i manao ai, \ia aku la ka Moiwahine i ka manao e hoopuka 3 kekahi Kumuk&nawai ( hou» a ma ka Poakahi, lanuaii 16, ua hoopuka ae; 1« oia i kekalu nianao e pili ana ia mea. i (Aole i pau) j Ko ],ookau oe i ka nu\• O ka apala pah\hu maioko o, ,kiio maluna o ka lio e XioolUo ke ie hookahi, ua hoopllikla aiua. ola i fec!a 110 r.o i i ka nui ne o na apala 1 r