Ke Alakai o Hawaii, Volume V, Number 24, 13 October 1932 — KA LUAI KOOLAU Ke Kaeaea o na Pali Kalalau Ame Na Kahei O Ahi o Kamaile PIILANI Ka Wahine i Molia i ke Ola Ke Kiu Alo Ehu Poka KALEIMANU Ka Hua o ko Laua Puhaka Ka Opio Haokila Iloko o na Inea HE MOOLELO OIAIO I PIHA ME NA HAAWINA O KE ALOHA [ARTICLE]

KALUAIKOOLAU Ke Kaeaea o na Pali Kalalau Ame Na Kahei O Ahi o Kamaile

PIILANI Ka Wahine i Molia i ke Ola Ke Kiu Alo Ehu Poka

KALEIMANU Ka Hua o ko Laua Puhaka Ka Opio Haokila Iloko o na Inea HE MOOLELO OIAIO I PIHA ME NA HAAWINA O KE ALOHA

Hoomau aku la no kekahi poe o lakou i ka pee malalo o na huluhulu, a kiei lihi mai la kekahi a pane mai la me ka leo haalulu ano hanapilo: "Heaha keia? Pehea kakou?" A hoi maopopo mai la kona mau ano apau i kona piha maka'u me ke kunahihi. Pane kolohe hou aku la keia: "Ua ki mai nei o Koolau i kana mau poka a kapalulu ae nei maloko o na lau laau maluna pono o kakou, me he mea la ke hoomakakiu mai nei ia kakou," i ko lakou lohe ana i keia mau olelo, ua hoomaka iho la kela ame keia o lakou e wili a pulo'u paa loa iloko o na huluhulu me ka moe malie loa, me ka naka no nae o na wawae. Na keia mea i hoopiha ae i ua wahi kolohe nei me ka aka, a hooho leo nui ae la: "He keu io maoli no oukou a na koa wiwo ole, i ka leo no o ka pu naka na kuli iloko o na huluhulu, i lawa paha oukou a ike lihi aku ia Koolau, o ko oukou pau e no ia i ka make, i ka ua mea o ka maka'u me ka hohe wale." I kona hoomaka ana aku e kamailio a e hoike aku i kana mau mea i hana ai, akahi no ahiki i ua poe nei ke hanu pono ae, a ano ao kanaka mai, aole no nae i pau ka naka o na kuli, a e lelele mau ana ko lakou hauli ke hoopukaia ae ka inoa o Koolau. He poe keia i ku ka liki pa'upaka no ka paaapio o ke Kaeaea o na pali nihinihi ia lakou, eia ka he auna papai na hoa e like ai, he keke niho wale iho no, he mea penu ke piha a mimino wale iho no, he mau opu makani, ka mea paani a kamalii lei pohue a Waolani. Aia i ka manawa o Koolau e uhaiaholoia ana, ua nui no na olelo i hookaulana wale ia nona, a ua hooi wale ia aku no mamua o ka oiaia, ka hapanui no kona hoi ana a noho i ke kuahiwi, a lawelawe ai oia i kana mau hana i hooko ai. Aka o ka mea oiaio maoli, ina oia e hanaia aku me ke akahele a me ka oluolu, aole no oia e ku-e mai i ka mana o ke aupuni, no ka rnea, ua ae mua no oia me ka laelae i hookahi ka hele pu ana me na makamaka, aka, mamuli wale no o kekahi mau mea i hoaoia a i hanaia aku iaia, o ia iho la kona kumu o ka paakiki mahope o ka mea ana i hooholo ai. Ua olelo kekahi poe ua loaa ka ilina kupapau, a ua loaa kana pu punahele, a ke paaia nei ma na lima o ka mana oihana makai o ke aupuni. Ua hoole o Piilani i ka oiaio o keia mea, oiai wahi ana, ua hunakeleia kona wahi i hoomoeia ai, a pela pu no hoi me ka laua keiki, a oia hookahi ka mea i ike.

Ua hoikeia mai he lehulehu o na pu pakahi iaia me ka oleloia, o ka pu ia a Koolau, aka aole loa hookahi o lakou i pololei, oiai aole ka laua hoailona kuni huna i ikeia maluna o ia mau pu apau. Aka ina e hiki ke hoakakaia mai kahi o ka he o Koolau, ke ano o ka moe ana o kona kino, ke ano o ka hanaia ana o kona he me ka hoailona i kuniia maluna o kana pu kaulana, ahiki mai ia manawa e hooia aku ai oia i ka loaa o ke kino lepo o kana kane aloha i hunakele loa ia. Mahope mai o ko Piilani puka hou ana imua o ke aokanaka, ua hoike aku la o Naholopaa o ia hoi ko Koolau kaikuahine imua ona i kona hookikinaia ana e na koa Piki e pii iluna o Waimakemake, kahi a laua i noho mua ai a kikipuia ai, ia wahi apuni me kona kahea leo nui, oiai oia e pii aku ana me keia mau huaolelo uwe leo nui. "E Koolau e, mai ki mai oe ia'u i ka pu, owau no keia o kou kaikuahine o Naholopaa, e hele aku nei e ike ia oe, mai ki mai oe ia'u i ka pu." Ua manaoia o ke alanui keia e puni ai a e paa ai o Koolau, aka i ka hiki ana aku o ha holopaa me na koa ma ua wahi nei a Koolau ma i noho ai, he neo waie no, ua huli ia na kuono apau, o ka mea wale no i ikeia, o ia na hoailona o ka noho kanaka ia ana mamua aku. E hoomanao ia iloko o kela manawa, aia o Koolau ma iluna o ke kiekiena pali peepoli o Limamuku kahi i noho ai, ma keia aoao mai o ke kuono o Kalalau, ua ahai ka pupuhi mua, ua lele e ka manu a kau i ka wekiu kumupali. I ka manawa a na koa Piki i puhi ai i ka hale o Naohe opio, ko Paoa ame ko Koala, a ike aku la o Kookal i ka hana ai nome a ke ahi e pii ana ka ula wena hahana o ke ahi me ka punohu uwahi i ka lewa, a pahola ae la maluna o na puu ame na kualono, ua kulu makawalu iho la ko Koolau mau waimaka, a ua puana ae la oia i na olelo kaukau o ke aloha, no ka poino i kau aku maluna o kona mau makamaka hoakanaka hewa ole, mamuli o kana mau mea i hana ai a i enemiia ai hoi, nona ka uhaiaholoia, kau kumu ole wale aku la no ka poino maluna o ka poe i pili lihi ole mai me ia ame kana mau hana. Ua lilo keia i mea hoomanao me ka u mau iloko o kona lunaikehala ahiki wale no i kona haule ana iloko o ka hiamoe mau loa malalo o na eheu o ka make. Ua lohe o Piilani i ka oleloia ua halawai pu ka o Pakalika iloko o ke apo o (Patrick Cullen) me Koolau a nana i ki o Koolau i ka pu a make, a laweia kana pu, mamuli ka o na hana hoowalewale a Pakalika a puni wale o Koolau. Aole loa i hilinai o Piilani ua hiki ia Pakalika a i

kana wahine ke haku i keia mau olelo oiaio ole, aka, na kekahi poe puni hakuepa wale iho no, me ka hoopunipuni, O ka oiaio maoli, aole loa i ikeia o Pakalika a o kana wahine paha e Koolau, aole hoi e Piilani, a he ole loa aku hoi e ka laua keiki oiai ka manawa holookoa o Koolau e ola ana, a aole loa no hoi mahope mai o ia manawa i ikeia e Piilani, a aole loa no hoi oia i maopopo owai la keia Pakalika. Nolaila o kela mau olelo apau, he mau hakuepa imi hookaulana wale iho no na kekahi poe ake kamailio i na mea wahahee a oiaio ole. Ma kela wahi, ua hooia ae o Piilani, aia iloko o kela mau makahiki ekolu a oi o kona noho ana me ke kane ame ka laua lei he keiki, mahope iho o ka make ana o Lui, ka hope makainui o Waimea, Kauai, o na makamaka wale no i halawai pu, a i kamailio pu me lakou iloko o ia manawa holookoa, oia o Willie Kinney, o Keoki, o Kelau ame kana wahine, oia o Keapoula, ma Oheoheiki, aole loa me kekahi mea kino uhane mawaho ae oia poe ahiki wale no i kona hehi hou ana, i ka lepo o kona aina hanau ma Kekaha, Kauai, a hui hou me na makua ame na makamaka. Ma na mea e pili ana no Piilani, ua hiki ke kau ia ka lei momi kaulana maluna o kona inoa, e kaena haaheo ia ai hoi e na oiwi o ka pupuu hookahi no ka pilipaa o kona aloha, no kona koolua he kane, ame kona ahonui palena ole, ma ka ukali hoomanawanui mahope o kona meheu, kona hooko a malama oiaio i kana mau apana hana apau ma kona aoao he wahine, kona koa a kuemi hope ole ma ka alo pu ana i na haawina lehulehu o ka popilikia, ame ka make i hoaoia e hekau aku, ame kona lawelawe ana i kana hana hope loa o ke aloha oiaio, ka hoihoi ana aku i na kino lepo o ke kane ame ke keiki a hoihoi ka lepo i ka lepo. He nui no na puuwai o ka aoao palupalu i hookaulanaia ko lakou mau inoa a lilo i momi, a i mau pua aala iloko o na puuwai o na ewe o ko kakou mau lahui like ole; ua komo pu kekahi me na kane iloko o na hoouka kaua, na hookahuli aupuni, ame na hana puuwai koa lehulehu e ae i kaulana apuni ke ao, mai na kau kahiko mai a hoea mai i keia au, e hoomanao mau ia ana ko lakou mau inoa, ame na moolelo me ke ohohia ame ke kaena mau ia; a ua kaulana no hoi kekahi aliiwahine o Hawaii nei i kona aa ana ia Pele, i ka hiki ole ke hoopoino mai iaia, ame kona kinai ana i ka hoomanakii, a hoonoa i ka ai kapu ame kona kukala ana, o Iehova, ke Akua o ka lani o kona Akua ia, ame ke ko ana o kana kuahaua; ahiki mai nae i kela la, o keia au o ke ano nohona hou, ke kulana hou ame na hooponopono hou, ua kau aku la na keehina na kapuai wawae o ka wahine Piilani maluna o ka papaku hookahi o ke kahua panepoo o ke kulana haaheo lua ole, i piha ohohia a makahehiia mawaena o na lede no lakou na inoa i kuiia a lei haaheo ia iloko o na puuwai o ko lakou mau oiwi o ka io ame ke koko hookahi, a e puanaia ai kona inoa mai ka omaka ana o ka la ma Kumukahi a ka welona a ka la i Lehua, mai na puuwai aloha oiaio apau e o ana— PIILANI KA WAHINE ALOALO EHU POKA O KA PAKIPIKA! Ua hoea mai la kakou e na makamaka i uhaiaholo i ka moolelo o Kaluaikoolau, i ka hopena o keia moolelo me ka lana o ka manao, ua hoopihaia no lakou me na manao aloha, i owili pu ia me ka mahalo, no na popilikia ame na inea i alo hoomanawanui ia e Kaluaikoolau ame kana wahine, a ma keia wahi, ke panee pu ia aku nei ke mele i hakuia ai no Koolau, i kaulana hoi i kela mau la i hala i ka waha o ka lehulehu a i poina paha i keia manawa.