Ke Alakai o Hawaii, Volume I, Number 27, 1 November 1928 — HE MOOLEO KAAO HAWAII NO KAMEHAMEHA I KANA MAU KAUA AME NA POE KAULANA O IA WA [ARTICLE]

Help Learn more about this Article Text

HE MOOLEO KAAO HAWAII NO KAMEHAMEHA I

KANA MAU KAUA AME NA POE KAULANA O IA WA

He aili kaiikna jq»a o K&naeh*m«ha I i Jtse kua am«, Uu, a oUt ka oi o nn »311 n>ul o gawfli •J r >! aole he.nul tfka jsb« 1 ' k* rrtbd!etd <£ k«ia 'kaulana, nolilW&W" 'pone e iKiia R#va ,0 Keoua mua ka makuajjg&e o he kaikaina jio KalaippUU, 0 Ino'a o Kemta. olajo; Kafft n! n u5 k\? p u apa ik a ~ lāninui. Hanania o* Kameha-' meha e kokoke la t Kohala. Ma Halawa i Kohala kahi i hanaiia ai [ō, Kaihehāmeha *rs¥tī kona w& uuku inal a hiki i Jrona nuī ana, H« mahiai kana maa ma«. N4ns i na lāau nonl c ame kekahi mau laau e an e.uiu ana ma Kalawa, Olelola, nana i kukulu kela heiaai makai o rialawa o'.Hapuu ka.lnoai'He wa ilihune ,Jtela o e noho. asa ) V aoi€ ai/t£, „ . . ■ I He 'klno nui ko Kamehāo\eha ! ke nana aku» e like no me ke kli ona e ku- nei mawaho ae o k& hale aupuni kahiko o kakou, ma ke alanui Moi, He kit\iklhi. na kipoohiwi ,o Kamehameha, he hoailona no o ko kanaka' ikatka. He kino paa kona. aole nae he I pumaia, aka he nui oolea maoll ! no. He nunūi na aa o kona ai. ! O Kalaiopuu ke alii jiui o Ha- •. waii ia wa, .a ua hanau he keiki j nana o Kiwalao ka inoa, | A make o Kalaiopuu ma Wal- | oahukini, Kau, vsa hooilila ke aui puni maluna u kana kelkl ponOi ' o Kiwaiao. | Na Olelo a Kala iopuu l na Keiki i ix Kiwalao ame Kamehameha | M&mua o ka make ana o Kaj iaiopuu waiho iho la ola 1 kana ! olelo kauoha ! na keiki, ia Kij waiao ame Kamehameha, a 'i'na alll no hol a pau loa malalo ona e i ana: "E na kelki, e hoolohe mai olua, o ka hooillna o ke aupuni o Hawaii nei, oia hoi na moku ekolu, oKau, o Kona ame Kohala, o Kiwalao ke alii, ola ka'u e hooili nei lala. O oe hoi e Kamehameha, aole ou aina, aole ou hooilina waiwal, aka, ō kou aina ame kou hooilina, o ke akua 0 Kaili. I noho oe a lalau ko haku 4a oe, lawe ia ae ke aupuni, a ina hoi nau ka lalau 1 ko haku, e hele oe i ke akua." Ma keia mau olelo a Kalai- . opuu, ua hookoia i na īa o kana |mau keiki, a ua ko no hoi e like i me kana mau olelo kauoha, aole ! i hoohala ia, ! Mahope o ka make ana o Ka- ' lasopirj. hoi mai la o Kameha- ! ineha me kona hooilina o ke ! akua o Kaili. a malama iho la, a hiana oia 1 mau pa pohaku no : kona akua no Kaili, mi Kona a ma Kohala. ! O ke ano o ka huaolelo pa pōhaku he heiau ke ano o ia huai olēlo. Kukul\j iho o Kameha--1 meha i na heiau a paa. O Hikiau ! ma Kaaw&loa, o Keeku'ma Kahaiuu a me Keikipulpui ma Kai-' lua. 1 Kona. O Mallekini ma Kāw,=,ihae. o Puukohola me K&waihae. o Hapuu ma Halawa. b Kupalaha ma Makapala ame Mookini ma Puuēpa, i Kohala. Ma keia mau Detau i hpomana ai o Kamehameha i kona akua ia Kail.i, a pela iho la oia i malama ai i kona hooilina ma! ko, laua makuakane o Kalal- ! opuu. | MOKtOB£I, KF, KAUA MUA | 0 ke ka'ua o Mokuo|ial ke kaua ! 1 ku ai o Kamehameha i ka moku 6 Kona, Kohala ame Hamakua, a koe ekolu moku o Hawai! o i Kau, o Puna a o Hilo. O ke kumu ; o keia kaua, ana' mamuli no Ia o ka makemake o na alii o Hilo i ia Kona no ka pohu o la aina, j ka maikai no hoi me ka nui ple o ka ino. , ī A make o Kalaiopuu ma Waioahukini. Kau, lawe mal la na altt o Hilo ame Kav i ke |;lnoj wailua o Kalaiopuu maluna ō na j waa a hiki i Koha. Aole nae 0 ko lakou maoli, aks h* makemake wale no lakou e htkl 1 Kona ka aina a lakou i makemake nui ioa ai. Ma keia hele« ana a iakou mai Kau mai a Kona, ioaa ia la|pu i ka ua i heie mai ma ka idpana mai, noialia pae i Honaunau, Kona hema. aole I hiki i Kaiiua i Kona akau,fahi a lafcou i ai e pae. A pae wkou i Konaunau.. heie • mai ia o Keeaumoku e ike i ke | kino o Kalaiopuu. Ma ke|a ike j ana o Keeaumoku, ua maopopo iaia he kaua ka makemake o na ■ ahi ame na kanaka ! 1 ka hiki ana o na sUt i Hq- ! īaunau me ke khiO *al!ua o K&- ] laiopuu, Iho la kkeu!

e okioki 1 ki aina o Hawaii me Ktwal&Q m>wfr«na o ,lakou a pau. „ I Jio 'ike ana i ka keia.pot ulii, kii aku ; f la ola ia Klimehameha i Hulawa, ll&hala, e hēle riiai e kaua me «llsi poe alli., , *M Keeaumoku e hele ana no , Kfthaia e kii ai ia Kamehameha, a iuki oia i Kekaha, Kona akau, ■; -Jia*awai aku-ī» w<» Kīirjaeliameha, oial e.hele mai ana no 0 Kamehameha, no ka niea ,ua kil mua ia aku oia e. Kekuhaupio. I I .-kaia hui ana o lakou, kuka | lakou 1 ka iakou.mea e j hana ai a hooholq e kaua me ;kela mau alii. Noonoo ka mea pQ#io e hana ai no keia kaua aku . me kela mau aiU a maopopo, hoio aka iakou a hiki i Kaawaloa a i Keei. I ka hiki ana o Kamehameha ī Keei, heie mai ia o Kiwalao e ike Ula a olelo mat la i na olelo peio a hoopunipuni penei: "Auhea oe, e make ana kaua olai eia ka makuakane o kaua o Keawemauhili e kaua; elua paha kaua e make ana f aloha wale kaua." "A pau kr. ike ana o Kiwalao me Kamehameha. hoi aku la oia 7 a Honalihau,' hoopau pono aku la 1 ka okioki ana I ka aina me kela mau alii, a nele iho la o Keoua i ka aina ole, huhu iho la ia. i Hele aku la o me kona i mau kan?ak«, a hlkl i Keot£s., kua •' iho ia 1 ka niu. pepehi i ke ka- ! naka a make iho la ko KameI hameha kanaka. Ia la hoomaka i'ke kaua. Ekolu la o keia kaua l ana. 15ha mau alii i ku ma ko ! Kamehameha aoao. O Keeau- ! moku, o Keaweheulu, o Kamee- ! iamokii a me Kekuhauplo, ! I keia mau la ō ke kaua ana, ; o Keeaumoku ke alll ma ko Kaj mehameha aoao t kaua aku me ;Kiwalao ame kona poe kanaka. | Ma keia kaua ana a Keeauj moku, hihia iho la pia i ka po~ j lolu a hlna oia iīalo, a o iho la ;na koa o Kiwalap iaia i ka pai hoa m& kona kua. I keia waiho j ana o .Keeaunioku ilalo, hou ihō : !a kekahi koa ia;a me ka pololu n» ka 'olelo ana iho: fi Ku aku la ka'u laau i ka aama kua lenalena. I kēia wa uā nāwaliwaīi o iKeeainnoku. | Alaila, olelo mai la o Kiwaīao j i ke koa e pahu a»a ia Keeaujmoku me ka pololu e malama i jka niho palaoa. Ma keia maoj popo iho la ia Keeaumoku mamuli o keia olelo a Kiwalao e jmake ana ia. la. Keeaumoku no j e waiho ana ilaīo, hoouka kaua aku Ia o Kama'nawa me ko Kiwalao poe koa, a ku ae la hol o Mahoe me kana maa, a maa aku la oia ia Kiwalao a pa oia i ka ia nei pohaku a walho ana o Kiwalao ilalo. A ike o Keeaumoku . ua hina'o Kiwalao ilalo, hooika-' ikaae la o Keeaumoku e ala , iluna a kokelo aku la oia a le&a j o Kiwalao, uum| iho la laia me ka leiomanu ma kona lima a j make a Kiwalao. . j A make o Kiwalao, hoouka ( kaua iho la o Kamehameha me | iia alii e aku i koe o kela aoao a I lanakila oia. ! Mahuka aku la o Keoua a hiki j i Kau ma ke kai, a malaila oia | i noho alii ai. O Keawemauhili j hoi, mahuka aku la ia ma ke kuahiwi a noho alii aku la oia I ma Hllo ame Puna. O Kamehaj meha hoi. noho alij iho la ola (maluna o na Kona, Kohala ame I Hamakua, a ekolu iho la alii o i ka mokupuni o Hawaii ia wa. j NO KArAATYAj KAi \ Ell \ i j Aia keia wahi o Kauaawa ma | Kau, a ua kapaia ka inoa o keia j walū mamuli o k* ua ma ka j t iuauna, Maanei kaiu i kau?. ai o j Kag&hameha 1 ka lua o kaua! j hoouka kaua ana me kona nu'.u , i enemi me Keoua ame Keaw<--, i mauhiii. i j • Ō na kokua o Kamehameha |ma keia kaua ana. oia no kona 1 kuhma e noonoo ai i na mea | [e pono ai ka hana ame ke kaua, j t oia o Keeaumoku, o Keaweheulu, | o Kameeiamoku ame Kama- ' ! nawa, j \ I keia kaua ana ma j ! aole i hee o Keoua ame Ke j 1 mauhili īa, Kamehameha, no- j I laila hoi aku la oia a neho ma i Laupahoehoe. j i A liala he manawa e ko Ramehameha noho aua n\.\ laupa- ! ! hoehoe, hooholo ilvo la oia e hele hou e kaua me na aiii o Hilo 4;ue Puua. Nolalla hele aku U w me j , kona poe a hikl Keaau I *iuu.j & Papai kaiu o na iawala e noho j ana, oia ke a Kaxnehanvcl;a i ma I pae &l ]

!JK \IKA O I)\ J ' AIA K4 HAKAKA V , | I keia pae ana o Kair,<jhamefta . :iia Kefi,au e uohu ' na hc poe 'luwaia mal&Ua. Alpalu ūku la o Komehameiia c pepehi i na lawala, Ma keia alualu aha o Kamehameha i na kan&ka IkwKia, ilkM ia kona, 'loko 0 Jcn mawAs a paa;iQn. Qnl la 9ift me Ikaika loa e hoao ana e hemo aole nae he h«mo ikl. T >fft tke i%rta o na laiva!a i kela paa o īta wawa* o Kamehameha, ī*eln*hr«rwiai latia a h'ahau iho; ia : 1 ka lae o Kamehameha 1 ka; hoe, a mal lteia pR ana n'Kamehameha \ ka hoe a na kanaka iawaia J kapala ai kela kanawar kaulana loa i na la o Kamehameha oia hoi ke kanawai Mamalahoa, a o ke ano hol o ia, "JB heie ka elemakule a me ka iuahine a moe 1 ke ala,'' aole e pepehi wale ia, a' aole hoi e hao waie ia ko iakou waiwaL v i No ka ikaika loa o ko Kameha- i meha oni ana t hemo ae ia kona wawae, iaiaia, a alualu aku la oia 1 na kanaiea. HEe opu ohia nuf e j ku ana mamua o ko Kameha-i meha aio, ekolu kanaka e apo ] aiaiia puni ua opu ohla la, a oia ( ka mea nana i ke'ake'a i ko Ka-! mehameha hopu ana aku 1 ke i kanaka, aka apo aku la o Kamehameha ma.na aoao o ke opu i ohia me kona mau lima a" loaa i hwkahi kanaka iaia. | Hoopili mai la oia i ke kino o ke j kanaka i ke opu ohia a make iho la ke kanaka. A ike kekahi mau i kanaka maka'u loa iho la laua,. a j hōlo mama aku la. j Penei kekahi hoike ana o Ka~ ] mehameha i kona ikaika. laia| i hele ai me kona'kahu ponoii me Hemll; iloko o ke kaua a Keoua ma Koapapaa i Kekualele, ma Kealakaha s rna Hamakua, he kahawai hohonu, hē haikī loa o i lalo o ke kumu; iho aku la. o Kamehameha me Hema, a hiki ia wahi haiki, halawal mai la i na koa o Keoua me Kameha,meha. Ia wa lele mai la na k,pa j o Keoua he kanaha e kaua me 1 Kam?hameha me ka lakou mau 1 pololu, ka elau, ka ihe, aka he! mea ole ia mau mea ia Kameha-' m&m. Lalau Hma aku la o Ka-! mehameha I fta koa o Keoua a hakihaki lima ae la ia lakou a pau i ka make a hele aku ana toua> Pela no o Kamehameha 1 noke ai i ka pepehi i na koa o Keoua a koe he umi wale no koa I i koe, pau no hoi ke aho o Kaj mehameha, a olelo ae la ia ia j Meoaa i kona kahu, "E, e kokua j ae oe ia'u, akahi mai la hoi ko'u ) iuhi ame ka paupauaho." Ia wa j iele aku la o Hema e hakaka me { na koa he umi i koe o Keoua a | pau iakou i ka make, noialla, lilo j ae la o Hema he alii no Kame- | hameha & pau īho la ka noho Ikahu ana.