Ke Au Hou, Volume III, Number 3, 24 January 1912 — HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO [ARTICLE]

HE MOOLELO NO KA Hookumuia Ana o na Paemoku o Hawaii Nei AME KA HOOLAUKANAKA ANA I HOIKEIA MA NA MELE HAWAII KAHIKO

Houluuluia e John H. Wise

A penei ke mele e hoike ana i kela mau inoa ame na aina i hoike ia ma ke helu i hala. Ea mai Hawaii nui akea, Ea mai loko, mai loko mai o ka po, Puka ka moku, ka aina, Ka lalani aina o Nuumea, Ka pae aina o i kukulu o Kahiki, #$$ $ * * Na Kuluwaiea o Haumea, he kane, Na Hinanuialana, he wahine, Loaa Molokai, he akua, he kahuna, He pua lana no Nuumea, 5|C % * * Ku mai Ahukinialaa, He alii mai ka nana-mu Mai ka api o ka i'a, Mai ka ale po'i-pu o Halehale-ka-lani, Loaa (o) Oahu, he Wohi, He wohi no Ahukinialaa, Na Laamealaakono, hewahine. He nui a lehulehu na kuauhau i paanaau i ka poe kahiko. no ka mea e pili ana i kahi i hoea mai ai ame ka loaa ana o ka aina ma Hawaii nei. O ka inoa Hawaii, he inoa hou loa ia; no ke au mai nei no ia o Wakea ame Papa; a heinoa pili mokupuni wale nohoi ia ma ka ike ame ka hoomaopopo ana a ka poe kahiko. Ua hoomaopopoia ma na aweawe moolelo kahiko, elike 'la me ka moolelo o Maui, i hoao ai oia e hoohui i na mokupuni apau o Hawaii nei, a lilo ae lakou apau i hookahi honua aina okoa, mamuli o kona kilou ana i kana makau kaulana oia o Manaiakalani, he mea hoike maopopo ia, ua ike ko kakou mau kupuna o ka wa kahiko, pela ka manao o kekahi poe, he hookahi i'o no honua aina okoa mai Hawaii mai a hoea i Nihoa ame na mokupuni liilii malalo aku oia wahi. O ka manao hoi o kekahi poe kahiko, he mau mokupuni kaawale no keia o Hawaii nei mai ka« hiko loa mai. Ao ka ninau nui i kupono e hoo-

uluia ae tna keia wahi, oia keia: Heaha la na manao o ka poe kahiko no na kumu i loaa ai ka aiaa ma Hawaii nei? Qna mookuauhau a ua poe kahiko la, elike me na mea i loaa lihilihi mai ia kakou i keia wa, oia wale no na mea hoike maopopo e hoakaka ana i ko lakou mau manao maluna o keia ninau. Mawaena o na mookuauhau i loaa i ka mea kakau, aole hookahi o lakou i hoike mai no ka hana maoli ia ana o keia Pae Moku e na lima o ke kanaka, a i ole, hanau maoli ia mai paha lakou e kekahi wahine; koe wale no ka mookuauhan pili ia Wakea ame Papa, kana wahine. O ka mookuauhau a moolelo Kumulipo i hōomaopopoia e kekahi poe kakau moolelo Hawaii, ma ke ano, he moolelo kuauhau kahiko loa ia, oia kai hoike mai i ka hoea ana mai o kekumu honwa, mailoko mai o ka Po; aole hoi ka honua, a i ole, o ka aina i hana maoli ia e ka limao ke kanāka, aole hoi i hanauia mai e ka wahine. He ekolu no mau mahele nui i ku ai na hoike ana maia k'eia mau mookuauhau no ka loaa ana mai o neia mea, he honua ahe aina hoi: (i) Ua hanau maoli ia no ka mole o ka honua e ka wahi* ne; (2) ua hana lima maoli ia kahonua e ke kanaka; (3) ua ulu, a ua puka mai ka aina mailoko mai o ka lipolipo o ka pouli, oia hoi; Po, aole mamuli 0 ka hanauia ana e ka wahine, a h§na maoli ia ana paha e ka lima o ke kanaka. Aia ma ka mookuauhau o Puanue i hoikeia mai ai, wahi a kekahi poe, na kekahi wahine nona ka inoa o Kumukanikekaa, ka wahine hoi a Paiaalani i hanau mai na kukulu o ka honua ame ka lani. Olelo hoi kekahi poe, ma oka mookuauhau la o Kumuhonua, na kana wahine oia o Kamaieli, 1 hanau mai i ka mole o ka honua. Aole nae he mau mookuauhau e waiho nei i keia wa, no Puanue ame Kumuhonua e hoike ana i keia manao o ko kakou mau kupuna kahiko no kaia hanau maoli ia ana mai o na kukulu o ka ho-

nua ame ka lani, a pela pu hoi me ka mole o ka honua e na wahine no laua na inoa i hoikeia ae la. He mea minamina nui no kakou nei o keia wa, ka loaa ole ana mai o keia mau moolelo kahiko a ko' kakou mau kupuna ia kakou< Ua loaa nae i ka mea kakau, he mau moali e hoike ana i ke kuauhau o Puanue ame Kumuhonua, ma ka naahele e pili ana i ko laua hanauna kanaka maoli. Ua komo na kuauhau o Puanue ameKuoiuho* nua, iloko o ka mookuauhau o Kumulipo. Ma ia kuauhau, aia o Puanue ame Laloma i (a o Lalohana hoi ia, wahi a kekahi poe) ma ka hanauoa 838 mai a Lailai (w) mai; a o Paialani hoi me Kumukanikekaa (w), aia ma ka hanauna 904, mai a Lailai (w)'mai; a oia. hoi ka hanauna 87 mai a Puanue mai. O Kumuhonua hoi, aia oia ma ka hanauna 983 mai a Lailai mai,ma 0 ka mookuauhau Ku« mulipo la, a o ka hanauoa 146 hoi ia mal a Puanue mai. E hoikeia ana keia mau mookuauhau elua tna> hope ae nei. Ua manaoia o ka mookuauhau Kumulipo, oia ka oi loa aku o ke kahiko mawaena o na mookuauhau apau o Hawaii nei, a ua pahola pu iloko ona na hookumu ha'i-kupuna ana, o loko o kekahi mau mookuauhau e ae. O keia ka mookuauhau o Hawaii nei i hoomaopopo mai no ka hana a kalai lima ole ia ana o ka honua e ke kanaka; a, aole nohoi i hanauia mai e ka wahine; aka, ua kumu, a ua mole kona kahua iloko 0 ka po, a mai laila oia i ulu mai ai. O keia manao ka David Malo i haawi i ka mahalo, elike me ia i ikeia maloko o kana "Moolelo Hawaii," i unuhiia ma ka olelo Beritania i keia wa a i kapaia hoi "Hawaiian Antiquities." Ua olelo ia penei: "Malia paha, o keia ka manao pololei; a ua ulu io mai no keia mau pae aina no lakou ponoi ae no, a mahope mai i ikeia ai na kanaka maluna o iakou. Malia paha, o ka manao hoakaka maikai loa keia no na manao kuhihewa o ka poe kahiko." (Haw'n Antiq. mok. 2, pauku 8.) Aole hoi eiike me ka Rev. F. J. Pokuea i olelo ai ma kana "Moolelo Hawaii" ihooponopono ai, a i pa'iiaai ma ka M. H. 1859, ma Honolulu nei, e owili ana i ka manao o kamookuauhau Kumulipo, no ka ulu ana mai o ka aiha, me ka hanau ole ia ana e ka wahine, a hana ole ia ana hoi e ka lima o ke kanaka, iloko o na manao hoike o na mookuauhau mua ae nei, ma ke ano he manao lapuwale a kuhihewa. No ka mea hoi e pili ana i ka mookuauhau, a i ole, i ka moolelo o ka Papa hanau ana mai i keia pae moku, a i ole, o ko Wakea hana maoli ana i keia mau mokupuni me kona mau lima, he lehule*

hu wale na mele ame na moolelo-kaao e hoike mai ana i keia mau manao. A ua kuhihewa kekahi poe, oia mau hoike ana mai a na mele, no ko Papa hanau maoli ana mai ia i keia mau Pae Moku, oiai nae, o ka mea pololei maoli, he mau kuauhau ia e hoike ana i ko Papa hanau ana i kana mau keiki, a pela nohoi o Kaula ame Hina i ka laua mau keiki. Eia kekahi manao o ka poe kahiko no ka mea e pili ana i ka hanaiia ana o ka Lani ame ka Honua, ka Mahina, na Hoku, ka maheleheleia ana o ka aina ame ke- kai, a pela aku. Hana iho la ke Akua nui oiaio o Kanenuiakea; Kunuiakea ame Lononuiakea. Ekolu ano like ika mea hōokahi * * * Hana iho la ke Akua i ka Lani ame ka Honua, He Umeke ka Honua, he Po'i ka Lani; o ke Ao ka pala ; o ka anoano oia ka na Hoku. Ua hoikeia hoi ma kekahi moolelo kahiko o Hawaii nei, ka loaa ana o ka Lani ame ka Honua ame na mea i piha ai laua, mailoko mai no ia o ka ipu umeke, elike no me ka mea i hoike ia ae la. A o keia umeke nae, ua hanauia mai no ia e Papa. A penei ka moolelo. "Hanau mai la o Papa i kekahi ipu awaawa, he po'i no ameka umeke. Oke po'i oua umeke la, oia ka Wakea o ke kioia ana a» iluna iloko 0 ka lewa, a lilo ae la i Lani. Oke kino maeli oka umeke, hoolilo iho la o Wakea ia mea i Honua a 1 Moana kai. Ona anoano ame ka haku-keokeo o ka urtieke,hoolilo iho la o Wakea ia mau mea,i La» i Mahina, a i mau hoku. ka pala keokeo o lokd o ua umeke nei, kiola ae la o Wakea ia mea iloko oka lewa, a lilo ae la i Ao. Oka wai o loko oka umeke, ninini aku la ia iluna iloko o ke Ao, a loaa mai la ka ua." Ua kakooia ke ano nui maoli o keia moolelo (kaao) i hoike ia ae la e kekahi pule, a ka poe ka» hiko i kapaia he "Pule Ipu," a eia ihokekahi mau lalani o ua pule nei: Ala mai, e Lono, i kou haina (haawina) awa nui nou e Lono, He ulu mai e Kea, he pepeiao puaa, he pepeiao ilio, he pepeiao aina nui—-nou, e Lono! Halapa i ka mauli! Kukala iahale-hau! Mau, malewa i ka po; molia ia hai ka po, O kuu ka-ipu; o kuu hua ika ipu; hua i kakala ka ipu ka-kala, he kalana ka ipu O hua ina moo a Hii! lau i'a ko ia. Ahia la anoano a ke ahi kanu, a kanu la, i pua i Hawaii? A kanu la o ka ipu nei, a ulu la, a pua a hua la o ka ipu nei. Hoonoho la o ka ipu nei, ke kela o ka ipu nei, O uha'i o ka ipu nei, kalai la'o ka ipu nei, O oki, o kua i o ka piha o ka ipu Oka ipu ka honua nui nei; o po'i oka lani o K uakini.